بۇگىن، 2 اقپان قازاق ۇلتىنىڭ العاشقى مەرزىمدى ءباسپاسوزى − «قازاق» گازەتىنىڭ جارىققا شىققانىنا 100 جىل!

      تاريحقا  كوز  جۇگىرتسەك،  جالپىحالىقتىق گازەت اشۋمەن ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، رايىمجان مارسەك ۇلى 1905 جىلدان باستاپ اينالىستى.  الاش ارىستارى قازاق ۇلتىنا سەنزۋراسىز اعارتۋشى  گازەتتىڭ قاجەت ەكەنىن، ءارى بۇل رۇقسات سۇراۋ ەمەس گازەتتىڭ الداعى ۋاقىتتا شىعاتىنىن ەسكەرتۋ رەتىندە پاتشا اتىنا جازىلعان ايگىلى «قارقارالى پەتيسياسىنىڭ» 3-تاراۋىندا جازعان بولاتىن. تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، «قازاق» دەگەن اتاۋمەن قازاق گازەتىن شىعارۋعا رەسمي رۇقسات احمەت بايتۇرسىنۇلىنا 1905 جىلعى جەلتوقساننىڭ 9-ى بەرىلگەن. "قازاق" گازەتىنىڭ نەگىزگى ۇيىمداستىرۋشى اۆتورى ءارى قامقورشىسى −  ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ: «انا ءتىلىن ەركىن قولدانۋ قازاقتاردىڭ تاياۋ اراداعى مۇقتاجى− ءسوز بوستاندىعى»  دەپ شىرىلداعانى سول  ەدى. ءسويتىپ،  اپتالىق «قازاق» گازەتىنىڭ العاشقى سانى 1913 جىلعى اقپاننىڭ 2-سىندە ورىنبوردا جارىق كوردى دە، 1915 جىلدان اپتاسىنا ەكى رەت شىعاتىن بولدى.

       «قازاق»  گازەتىن ۇلتتىڭ العاشقى باسىلىمى دەيتىنىمىز −  گازەت تۇتاس قازاق دالاسىن قامتىعان، حات تانيتىن كەز-كەلگەن ادام ىزدەپ وقيتىن العاشقى باسىلىم بولعان. ءتىپتى توزىعى جەتكەنشە قولدان-قولعا، اۋىلدان-اۋىلعا تارالىپ،  رۋحانياتتىڭ كاۋسارىمەن حالقىن سۋسىنداتا ءبىلدى. العاش جارىق كورگەن كۇنىنەن باستاپ «قازاق» گازەتى قازاق دالاسىنىڭ قوعامدىق-ساياسي جانە مادەني ومىرىنە بەس جىلدان ۇزاق جاپادان-جالعىز قىزمەت ەتتى.  «قازاق» گازەتىنىڭ العاشقى باسىلىمداردان  ەرەكشەلىگى − تارالۋ اۋماعىنىڭ  اۋقىمدىلىعى عانا ەمەس، ايشىقتى ايتار ءسوزى  مەن تۇراقتى ماقسات-مۇددەسىنىڭ بولۋى. «قازاق»  گازەتىنىڭ قۇرىلتايشىلارى  ءاليحان بوكەيحانوۆ جانە ونىڭ سەنىمدى ۇزەڭگىلەستەرى، گازەتكە رەداكتورلىق ەتكەن احمەت بايتۇرسىن ۇلى جانە  ءمىرجاقىپ  دۋلاتوۆ  بولدى.  «ءبىزدىڭ قازاق ءوزىنىڭ اتىنان ايرىلىپ، قىرعىز اتانىپ جۇرمەكشى ەمەس. قيامەتكە شەيىن قازاق قازاق بولىپ جاساماق»، - دەپ گازەت  بەتىندە  جازىلعانداي،  باسىلىمنىڭ  ۇلت  ءۇشىن  وزىنە  ارتقان  جاۋاپكەرشىلىگى  سالماقتى ەدى.

وتارشىل يمپەريادان امان شىققان  «قازاق» گازەتى قازاق جەرىنە  كەڭەستىك ۇكىمەت ورناعان العاشقى جىلى- اق، 1918 جىلى جابىلدى. ونىڭ  شىعارۋشىلارى  الاش ارىستارى ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ،كوپ ۇزاماي اتىلىپ كەتكەنى بەلگىلى.

الايدا،  باسىلىم  جابىلسا  دا،  ارتىنا  ماڭگىلىك   وشپەيتىن ءىز،  قۇلامايتىن  تۇعىر  تۇرعىزدى.    «قازاق»  گازەتىنىڭ تاعىلىمى  دەگەندە،  باسىلىمنىڭ مىناداي  ءۇش  قىرى  ويعا  ورالادى:

اۋەلى قازاقتىڭ العاشقى باسىلىمدارى قانداي قالالاردا جارىققا شىقتى جانە باسىلىپ تاراتىلدى؟ تاشكەنت، ومبى، ورىنبور... وكىنىشتىسى، بۇل قالالار ءقازىر قازاقستاننىڭ اكىمشىلىك كارتاسىندا جوق. بۇدان نە تۇسىنۋگە بولادى؟

ەكىنشىدەن،  «قازاق» گازەتى قانداي جازۋمەن تارالدى؟ ارينە، قازاقتىڭ ءتول جازۋى − احمەت بايتۇرسىن ۇلى  اراب قارپىنەن وڭدەگەن ەل اۋزىنداعى توتە جازۋ. ءبىز نەگە وسى جازۋدان ايىرىلىپ قالدىق؟ قازىرگى كيريللشە جازۋ ىڭعايلى بولعاندىقتان ەمەس،  كەڭەستىك ۇكىمەتتىڭ قازاقتى مادەنيەتىن، ادەبيەتىن  ۇمىتتىرعىسى كەلگەن سۇم ايلاسىنىڭ كەسىرىنەن كوز جازىپ  قالدىق.

ءۇشىنشى،  اراب ءقارپى  − قاسيەتتى كىتاپ قۇراننىڭ تاڭبالانعان ءارىبى. احمەت بايتۇرسىنوۆ نەگە وسى جازۋدى ىڭعايلاپ قازاقتىڭ ءتول جازۋىن جاسادى؟ قازاقتىڭ دىنىنە شوقىنعانداردان ءتونىپ كەلە جاتقان ءقاۋىپتى الاش ارىسىنىڭ سەزگەندىگىنەن بولار.   ياعني مۇسىلماندىقتان الشاق كەتپەۋدى  كوزدەگەن بولار.

عاسىر بۇرىن حالقىمىزدىڭ  باسىندا مەملەكەت قۇرۋ جانە ونى دەربەس بيلەۋ باستى ماسەلە بولسا،  بۇگىن ءبىز دەربەس مەملەكەت بولعانىمىزبەن،  تاۋەلسىزدىكتىڭ  باستى بايلىعى − ءتىلدىڭ، ءدىننىڭ جايى تىنىش ۇيىقتاتپايتىن حالدە تۇرعانى شىندىق.   قازان جاڭاردى، شەكاراسى بەلگىلى ەل بولدىق، ەل ەكى رەت جاڭاردى، جازۋ ءتورت رەت اۋىستى، ىرگەمىز بەرىك پە، مەرەيىمىز ۇستەم بە؟ الايدا كەشەگى «قازاق» گازەتىنىڭ ايتقانىن بۇگىنگى قازاقستان ءباسپاسوزى ايتا الىپ ءجۇر مە؟

ءبىر  عانا  مىسال،  بيلىك  ايتتى دەپ بىر-ەكى ايدان بەرى   جازۋ اۋىستىرامىز  دەپ  ۇلارداي شۋلاپ  جاتىرمىز.  لاتىن ءارىبى كومپيۋتەردىڭ ءتىلى، ءبىراق قازاقتىڭ دىبىستارىن تولىق تاڭبالاي الاتىن 33 ءارىپ لاتىندا  جوق. 26 ءارىپتىڭ كەيبىرىنىڭ استىن، كەيبىرىنىڭ ءۇستىن تۇرتكىلەپ قازاقشا جازۋ جاساعاننان نە ۇتادى قازاق؟ تەرىس جازۋ- سول تەرىس جازۋ بوپ قالا بەرمەي مە؟

ءبىراق،    «قازاق»  گازەتىنىڭ ءارىبىن نەگە پايدالانباسقا؟ توتە جازۋ اراب ءارپىنىڭ قازاقتاعى بالاماسى ەكەنىن ايتتىق، سانى 100 ميلليوننان اساتىن اراب حالقى (ارابتار بيلەيتىن ەگيپەت، ءباا، يران سياقتى بىرنەشە مەملەكەتتەر)  اراب قارپىمەن وركەنيەتىن دامىتىپ وتىر. توتە جازۋ −وڭىنان جازىلاتىن وڭ جازۋ، كومپيۋتەردە مۇلدە تاڭبالانبايدى دەپ ايتا المايسىز، مۇنى قىتايداعى ءبىر جارىم ميلليون قازاق ءالى پايدالانىپ كەلەدى. كومپيۋتەرمەن دە جازىپ ءجۇر. ءدىنىمىز وڭالماي، ءتىلىمىز وڭالماي تۇرعان تۇستا توتە جازۋعا كوشۋ ەڭ دۇرىس شەشىم سياقتانادى. توتە جازۋعا كوشسەك ەرتەڭگى ۇرپاق مۇراعاتتا جاتقان «قازاق»  گازەتىن وقىپ، الاش ارىستارىنىڭ  اتىن جاتتاپ، رۋحىنا قۇران باعىشتاپ جۇرەتىن بولار.

وسى  سەكىلدى  ماسەلەلەردى  «قازاق»-تىڭ  بۇگىنگى  ءىزباسارلارى – تاۋەلسىز ەلدىڭ  ءباسپاسوزى  ايتۋى كەرەك،  جازۋى  كەرەك.  قازىرگى  قازاق  ءباسپاسوزىنىڭ، ەڭ الدىمەن كوتەرۋگە ءتيىس جۇگى − وسى. «قازاق» گازەتى  عاسىر  بۇرىن جارىققا  شىعىپ،  قايتا  وشسە  دە،  ونىڭ  بەتىندە سايراپ  جاتقان سانسىز ءىز   قازىرگى  قازاققا اقىل ايتىپ، جول  كورسەتۋگە  ءالى  جارايدى.  گازەتتىڭ  بولمىسىنىڭ    نۇسقار   باعىتى – توتە  جازۋدى قولعا الۋ!

نۇرعالي نۇرتاي