نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ءتول تاريحىنداعى وتە ماڭىزدى وقيعا بولىپ تابىلادى. جاڭا عاسىردا الەمدىك كەڭىستىككە شىققان قازاق ەلىن بۇدان دا بيىكتەرگە ۇمتىلدىراتىن، حالىقارالىق ارەناداعى جاڭا جەتىكتىكتەرگە جول باستايتىن بۇل مەملەكەتتىك باعدارلامانىڭ تاۋەلسىزدىك تاريحناماسىنداعى ورنى بولەك. اتالعان باعدارلامالىق ماقالا بۇگىنگى تاڭدا الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ ءبىر بولشەگى رەتىندە تانىلعان قازاقستان حالقىنىڭ جان-دۇنيەسىن جاڭعىرتىپ، قوعامنىڭ ساناسىندا زور رۋحاني سەرپىلىس تۋعىزدى.

مەملەكەت باسشىسى باعدارلامالىق ماقالاسىندا «بولاشاقتا ۇلتتىڭ تابىستى بولۋى ونىڭ تابيعي بايلى­عىمەن ەمەس، ادامدارىنىڭ باسەكەلىك قابىلەتىمەن ايقىن­دالادى. تابىستى بولۋدىڭ ەڭ ىرگەلى، باستى فاكتورى ءبىلىم ەكەنىن اركىم تەرەڭ ءتۇسىنۋى كەرەك. جاستارىمىز باسىمدىق بەرەتىن مەجەلەردىڭ قاتارىندا ءبىلىم ءاردايىم ءبىرىنشى ورىندا تۇرۋى شارت. سەبەبى، قۇندىلىقتار جۇيەسىندە ءبىلىمدى بارىنەن بيىك قوياتىن ۇلت قانا تابىسقا جەتەدى»، – دەپ ءبىلىم ارقىلى ادام ومىردە بيىك شىڭداردى باعىندىرا الاتىنىن، جالپى، تۇتاس ۇلت ۇلى مۇراتتارعا قول جەتكىزە الاتىندىعىن اتاپ ايتقان.

84 جىلدىق تاعىلىمدى تاريحى بار ق.ساتبايەۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى دە ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا كورسەتىلگەن ماقسات-مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋعا ايانباي اتسالىسىپ كەلەدى. ۋنيۆەرسيتەت ۇجىمى كەلەشەكتىڭ كىرپىشىن قالايتىن، ەلىمىزدىڭ ەرتەڭىن جالعاي­تىن، قوعامنىڭ قوزعاۋشى كۇشىنە اينالاتىن جاستارعا جوعارى ساپالى ءبىلىم بەرۋ ىسىنە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايدى.

الەمگە ايگىلى قازاق جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆ «زامان وزگەرەدى، ادام وزگەرەدى» دەگەن ەكەن. راسىندا دا، زامان وزگەرمەي تۇرمايدى. ءار زاماننىڭ ءوزىنىڭ ءبىر بەلەستەرى بولادى. كۇن سايىن قارىشتاپ دامىپ، ادىمداپ العا جىلجىپ، تورىمىزگە شىققان قازىرگى جاڭا تەحنولوگيا زامانىنىڭ ادامزاتقا قوياتىن تالابى دا وتە جوعارى بولىپ وتىرعانى اقيقات. نەگىزى، ادامي كاپيتالدىڭ دامۋى يننوۆاسيالىق كۇشتەردىڭ دامۋىنىڭ نەگىزگى كوزى بولىپ تابىلادى. ادامي كاپيتال جاڭا ءداۋىر تالابىنا ساي دامىماي قالعان جاعدايدا مەملەكەتتىڭ تۇتاس ەكونوميكاسىنىڭ ارتتا قالۋىنا تىكەلەي اسەر ەتۋى مۇمكىن.

بۇل – زامان تالابى. ەلباسى باعدارلاماسىن باستى باعدار ەتكەن ءبىزدىڭ كوزدەگەن ماقساتىمىز – زامان  تالابىنا ساي ءبىلىمدى دە بىلىكتى ماماندار دايىنداۋ. 1934 جىلى قابىرعاسى قالانعان ۋنيۆەرسيتەت تۇلەكتەرى ءقازىر ەگەمەن ەلىمىزدىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسىپ كەلە جاتىر.

عالامشار كەڭىستىگىندە 4 ۇلتتىق عارىش اپپاراتى،  ياعني جەر سەرىگى ۇشىپ ءجۇر

ەلباسى ءوزىنىڭ ماقالاسىندا جاڭا داۋىردەگى «سيفرلى قازاقستان» باعدارلاماسىن اتاپ ءوتتى. ايتا كەتەرلىگى، الەمدىك عارىش سالاسى ەلباسى ماقالاسىنداعى جاڭا داۋىردەگى «سيفرلى قازاقستان» باعدارلاماسىمەن وتە تىعىز بايلانىستى. بۇگىنگى تاڭدا ادامزات اتاۋلىنى جۇمىر جەردىڭ استى مەن عالامات عارىش كەڭىستىگى جايلى جان-جاقتى اقپاراتتارمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان سيفرلاندىرۋ جۇيەسىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە. قازىرگى جوعارى تەحنولوگيا زامانىن سيفرلاندىرۋ جۇيەسىنسىز كوز الدى­مىزعا ەلەستەتۋ مۇلدە مۇمكىن ەمەس. بۇگىنگى جىلداردىڭ بيىگى­نەن قاراعاندا، جاڭا داۋىردە الەمدىك كەڭىستىككە شىققان قازاق ەلى ءبىرقاتار جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزىپ، حالىقارالىق ارەنادا ابىرويى اسقاقتادى. وسى ورايدا ەگەمەن ەلىمىزدىڭ عارىش سالاسىنداعى دا جەتىستىكتەرىن ايتا كەتكەنىمىز ابزال.

دۇنيە جۇزىندەگى دەربەس مەملەكەت رەتىندە قازاقستاننىڭ الەمدىك عارىش كوشىنە ەنگەنىنە مىنە، بيىل 25 جىل بولدى. ال «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلامالىق ماقالاسىنىڭ جاريالانعانىنا ءبىر جىل تولدى. وسى ءبىر جىلدا نە وزگەردى؟  بۇگىنگى تاڭدا عالامشار كەڭىستىگىندە 4 ۇلتتىق عارىش اپپاراتى، ياعني جەر سەرىگى ۇشىپ ءجۇر. كوك جۇزىندەگى وسى 4 جەر سەرىگى ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق قاجەت­تىلىگىن وتەۋگە اتسالىسىپ كەلەدى. قازىرگى ۋاقىتتا 4 ۇلتتىق عارىش اپپاراتتارى 500 ملن. شارشى شاقىرىم جەرىمىزدى تۇسىرگەن سۋرەتىن بىزگە جىبەرىپ قويدى. بۇل وتە ۇلكەن ءارى وتە ماڭىزدى ماعلۇمات. ونىڭ  گەولوگيادا، گەودەزيادا، ونەركاسىپتە، مۇنايدا، گازدا، قالا ينفراقۇرىلىسىن جوندەۋدە، شول-شولەيتتى ازايتۋدا، سۋ تاسقىنىن ازايتۋدا، جالپى، بارلىق سالادا كومەگى وتە زور.

ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتىڭ باستى ماقساتى – عارىشتان جىبەرىلگەن بارلىق سۋرەتتەردى تەزىرەك تالداپ، زەرتتەپ، ءار سالاعا بەرۋ، ۇلكەن ماعلۇماتتى ءتيىمدى ەتىپ يگەرۋ. عارىشتان جىبەرىلگەن سۋرەتتەر ەلىمىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىق سالاسىن دامىتۋعا كوپ كومەگىن تيگىزەتىنى كۇمانسىز. مىسالى، ول سۋرەتتەردەن جەردىڭ ىلعالدىلىعى، جەردىڭ قانشالىقتى توزعاندىعى، جەردى قاشان، قاي ۋاقىتتا، قاي مەزگىلدە سۋعارۋ قاجەتتىگى جايلى جان-جاقتى مالىمەت الۋعا بولادى. جوعارى تەحنولوگيالىق ساندىق جۇيەدەگى مۇنداي دەرەكتەر اۋىل شارۋاشىلىق سالاسىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ءاربىر فەرمەرگە، كاسىپكەرگە اۋاداي قاجەت. فەرمەرلەردىڭ ەگىستىك باسىنداعى ەرەن ەڭبەگىنە قاراماستان ءار ءتۇرلى سەبەپتەرگە، تابيعي جاعدايلارعا بايلانىستى جىلداعى ءونىم كولەمى كەيدە ادەتتەگىدەن كەم شىعىپ جاتادى. مىسالى، 1 گەكتاردان 18–20 سەنتنەر ءونىم الۋدىڭ ورنىنا، 5–6 سەنتنەر عانا ءونىم الادى. مىنە، وسىنداي جاعدايلاردىڭ الدىن الۋ باعىتىندا عارىشتىق تەحنولوگيالاردىڭ كومەگى زور.

ءقازىر قورعانىس جانە اەروعارىش ونەركاسىبى مينيستر­لىگى عارىشتان الىنعان اقپاراتتاردى قولدانۋ تەحنولوگيا­لارىن ەرتەرەك ەلىمىزگە ەنگىزۋىمىز كەرەك دەگەن ۇلكەن ماقسات­تى الدىمىزعا قويىپ وتىر. بۇل سيفرلاندىرۋ جۇيەسىن دامىتۋ باعىتىنداعى نەگىزگى باسپالداق بولىپ تابىلادى. ايتا كەتەرلىگى، قالانىڭ ترانسپورتتىق جۇيەسىن دۇرىس ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن دە عارىشتىق اقپاراتتىڭ ماڭىزى وتە ۇلكەن. مىسالى، عارىشتان تۇسىرىلگەن سۋرەتتەر ينفراقۇ­رىلىمدى قالاي قۇرۋ قاجەتتىگىن، قاي باعىتقا دامىتۋ كەرەكتىگىن، ترانسپورت تاسقىندارىن قالاي قاراي باعىت­تاۋدىڭ جولدارىن كورسەتىپ بەرە الادى. ءقازىر دۇنيە جۇزىندەگى وزىق وركەنيەتتى مەملەكەتتەردە، مىنە، سونىڭ بارلىعىن رەتتەپ وتىراتىن ونلاين عارىشتىق مونيتورينگ كەڭ قولدانىلادى. وكىنىشكە وراي، قازاقستاندا ول ءالى ەنگىزىلگەن جوق، ءبىراق ەنگىزۋىمىز كەرەك، بۇل – ۋاقىت تالابى.

تاعى ءبىر ماسەلە. ءقازىر قولىمىزداعى ۇيالى تەلەفونى­مىزعا ونلاين باقىلاۋ مونيتورينگى قوسىمشاسى ەنگىزىلسە، كولىك كەپتەلىسىندە تۇرعان قالا تۇرعىندارى كوشەنىڭ قاي جەرىندە قانداي قۋىس بارىن، قاي كوشەمەن كەتىپ قالۋ كەرەك ەكەنىن ءبىلىپ وتىراتىن بولادى. سونداي-اق، قالاداعى اۋا باسسەينىنىڭ لاستانۋىنىڭ الدىن الۋعا دا عارىشتىق تەحنولوگيانىڭ پايداسى وتە ۇلكەن. زاماناۋي عارىشتىق تەحنولوگيالار ارقىلى قالاعا جان-جاقتان اعىلعان اۆتوكولىكتەردەن، زاۋىتتاردان شىققان زياندى زاتتاردى ونلاين تەكسەرىپ وتىرۋعا بولادى.

مەن جاقىندا ىسساپارمەن وڭتۇستىك كورەيادا بولدىم. زاماناۋي وركەنيەت كوشىنە ىلەسكەن مەملەكەتتە عارىشتىق تەحنولوگيانىڭ مۇمكىندىكتەرى مەن جەتىستىكتەرى كەڭىنەن قولدا­نىلاتىن كورىنەدى. كەڭ بولمەدە ورنالاسقان مونيتوردا ونلاين تۇرىندە ءدال سول ساتتە قالانىڭ قاي جەرىندە ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا زياندى، اۋانى لاستايتىن قانداي گازدار شىعىپ جاتقاندىعى تۋرالى ماڭىزدى مالىمەتتەردى كورسەتىپ تۇرادى. ال سەۋل ۇلكەن قالا. مونيتور­داعى ونلاين باقىلاۋ جۇيەسىندەگى ءار ءتۇرلى ءتۇستى بەلگىلەر زياندى زاتتاردىڭ مولشەرى ءتيىستى دەڭگەيدەن اسىپ كەتكەندىگى جايلى حاباردار ەتىپ تۇرادى. مۇنداي جاعدايدا قالاداعى سول ونەركاسىپ باسشىلارىنا ءدال سول ساتتە ونلاين تۇرىندە ەسكەرتۋ نەمەسە اكىمشىلىك ايىپپۇل تۋرالى حات جىبەرىلەدى. ءقازىر مۇناي قالدىقتارىن توگە سالۋ، شاشا سالۋ نەمەسە كومە سالۋ سەكىلدى ەلىمىزدە كەزدەسەتىن كەيبىر كەلەڭسىز جاعدايلاردا وزگەلەردىڭ وسىنداي ونەگەسىن، تاجىريبەسىندەگى ءتيىمدى تاسىلدەرىن قولدانۋعا ابدەن بولاتىن ەدى. مىنە، قاراپ وتىرساق، مۇنىڭ بارلىعى جاھاندانۋ داۋىرىندەگى قولجەتىمدى تەحنولوگيالار ارقىلى ەنگىزىلگەن جاڭالىق. بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان دا وسىنداي قولجەتىمدى تەحنولوگيالاردى ەكپىنمەن ەنگىزۋدى كوزدەپ وتىر. ال مۇنى ەلىمىزگە ەكپىنمەن ەنگىزۋ ءۇشىن، ەڭ باستىسى، ادامي كاپيتال كەرەك.

عارىشتىق تەحنولوگيالار   ارقىلى ارال تۇزىنىڭ كوشۋ جىلدامدىعىن بىلۋىمىزگە بولادى

عارىشتىق تەحنولوگياعا بايلانىستى تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلەگە توقتالعان ءجون. ول ارال تەڭىزىنە بايلانىستى ادامزات جۇرەگىن اۋىرتاتىن جاعىمسىز جاعداي. ارال تۇزىنىڭ كوشۋى وتە ءقاۋىپتى قۇبىلىس. ءقازىر عارىشتىق تەحنولوگيالاردىڭ كومەگى ارقىلى ارال تۇزىنىڭ كوشۋ جىلدامدىعىن بىلۋىمىزگە بولادى. نەگىزى، تۇزدىڭ مولشەرى وتە از بولسا دا، ونىڭ ۇشۋ جىلدامدىعى وتە جوعارى بولادى. ۇشۋ جىلدامدىعى جوعارى بولعاندىقتان، تۇز كريستالدارى جەلمەن ارى قاراي تاسىمالدانادى. سوندىقتان ارال تەڭىزى تۇزىنىڭ تۇركىستان قالاسىنا نەمەسە ساۋران بەكەتىنە جاقىنداۋى وتە ءقاۋىپتى تابيعي قۇبىلىس تۋدىرادى، قويناۋى قازىناعا تولى قازاقتىڭ دارحان دالاسىنىڭ نەبىر شۇرايلى جەرلەرى جوعالۋى مۇمكىن. عارىشتىق تەحنولوگيا­نىڭ بۇل ورايداعى تيىمدىلىگى – ادام بارا المايتىن جەرلەردىڭ بارلىعىندا تۇزدىڭ قالاي جاتقانى، قالاي كوشىپ جاتقانى، قاي جەرگە سەكسەۋىل ەگۋ كەرەك ەكەندىگى، قاي جەرگە نە ىستەۋگە بولادى دەگەن وزەكتى ماسەلەلەر تۋرالى قاجەتتى ماعلۇمات بەرەتىندىگىندە.

جاڭا عاسىردىڭ جوعارى تەحنولوگيالارىن ءبىز باتىل قولدانۋىمىز قاجەت. ال ول ءۇشىن ەلىمىزگە ءبىلىمدى دە بىلىكتى ماماندار كەرەك. كاسىبي مامان عارىشتان الىنعان تەحنولوگيالىق سۋرەتتەردىڭ بارلىعىنا زەرتتەۋ جاساپ، تالداۋ جۇرگىزىپ، ونى وقي ءبىلۋ كەرەك. ءبىز شاكىرتتەرىمىزگە سىزۋدى ۇيرەتتىك، ماشينا جاساۋدى ۇيرەتتىك، ەندىگى ماقسات – اقپارات پەن سيفر ماسەلەسىن مەڭگەرۋ. قازىرگى زاماناۋي جاھاندانۋ داۋىرىندە سيفرلاندىرۋدىڭ ماڭىزى وتە زور. بولاشاقتا ءبىزدىڭ ءاربىر قادامىمىز سيفرلاندىرىلاتىن بولادى. ويتكەنى، ءقازىر قولىمىزداعى كىشكەنتاي عانا ۇيالى تەلەفونىمىز ارقىلى جۇرەكتىڭ قالاي سوققانىن بىلۋگە بولادى. ادامزات قول جەتكىزگەن قازىرگى جاڭا جەتىستىكتەردىڭ بارلىعى سيفرلى تەحنولوگيالاردىڭ جەمىسى. مىسالى، تەلەفون 75 جىلدا، ينتەرنەت 7 جىلدا، Facebook 4 جىلدا، ءىnstagram 2 جىلدا، Pokemon Go 1 ايدا 100 ملن. تۇتىنۋشىلارعا قولدانىسقا ەنگىزىلدى. نەتكەن جىلدامدىق!  قازىرگى سيفرلى تەحنولوگيالاردىڭ قارقىندى دامۋ جىلدامدىعى ەكونوميكانىڭ دامۋ دەڭگەيىنە ۇلكەن اسەر ەتەدى. سيفرلاندىرۋ ماسەلەسى ءومىرىمىزدىڭ بارلىق سالاسىنا ءوزى كەلىپ كىرەدى، بارلىق سالانى قامتىماسا دا، ءتىپتى ءقازىردىڭ وزىندە سيفرلاندىرۋ قوعامىمىزعا كىرىپ كەلدى دە. ءبىز ۇيالى تەلەفوندى ءوندىرىپ جاتقان جوقپىز، ءبىراق دامىعان ەلدەر ونى ءار بالانىڭ قولىنا جەتكىزىپ بەردى. سول سياقتى، جاڭا تەحنولوگيالار كۇن سايىن كوبەيە بەرەدى، كوبەيە بەرەدى، تورىمىزگە ەنە بەرەدى. بولاشاقتا سوعان قۇل بولماس ءۇشىن ءبىز بارىنشا سول تەحنولوگيالاردىڭ «ۇستىنە وتىرۋىمىز كەرەك»، ياعني تەك قانا قولدانىپ قانا قويماي، ونى شىعارۋ ماسەلەسىن دە قولعا الۋىمىز قاجەت. بۇل وتە ماڭىزدى ماسەلە. سوندا عانا ەل ەكونوميكاسى وزگەلەرگە تاۋەلدىلىكتەن اقىرىنداپ ارىلا باستايتىن بولادى.

2013 جىلدان باستاپ ۋنيۆەرسيتەتىمىزدە عارىشتىق قۇرالداردى قولدانۋ  كافەدراسى جۇمىس ىستەيدى. قازىرگى تاڭدا قازاقستانداعى 4 جوعارى وقۋ ورنىندا عارىش تەحني­كالارى مەن تەحنولوگيالارى ماماندىعى بويىنشا جاستار ءبىلىم الىپ جاتىر. پرەزيدەنتتىڭ حالىققا جولداۋ­لارىن، ۇندەۋلەرىن، جارلىقتارىن ستۋدەنتتەرمەن جان-جاقتى تالقىلاۋ ۋنيۆەرسيتەتىمىزدە ادەمى داستۇرگە اينالعان.

ەلباسى تاپسىرماسىنا وراي، بيىل ۋنيۆەرسيتەتىمىزدەگى العا قويىلعان ماڭىزدى ماقساتتاردىڭ ءبىرى – ستۋدەنتتەردى ماگيستراتۋرا مەن دوكتورانتۋرا بولىمىنە قابىلداۋ. ءبىلىم وردامىزداعى عارىشتىق تەحنولوگيالار سالاسىندا قازاق توپتارىن ەنگىزىپ جاتىرمىز. تەحنيكالىق تەرميندەردى ينجەنەرگە ءتۇسىندىرۋ وتە قيىن. سوعان بايلانىستى، رەسەي­دەن ارنايى 40 جىل بويى «روسكوسموستا» جۇمىس ىستەگەن كاسىبي مامانداردى كافەدرامىزعا شاقىرىپ، قازاق تىلىندە عارىشتىق تەحنولوگيالاردى قولدانۋ تۋرالى كىتاپ شىعارىپ جاتىرمىز. بۇل ۇلكەن ماسەلە. ءقازىر وقۋ تەحنولوگيالارى دا وزگەرىپ جاتىر عوي. زامان تالابىنان تۋىنداعان قاشىق­تىقتان ءبىلىم الۋ دا قازىرگى تاڭدا دۇنيە جۇزىندە ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولىپ كەلە جاتىر. قازىرگى كەزدە ونەركاسىپ، عىلىم سالاسىمەن وقۋ ورىندارىنىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس جيىلەي ءتۇستى. بۇل قارىم-قاتىناس بۇرىن دا ورناتىلعان بولاتىن، ءبىراق قازىرگى تاڭدا بۇل بايلانىس بەكي تۇسكەنى انىق. سەبەبى، تاربيەلەگەن شاكىرتتەرىمىز ەرتەڭ دالادا جۇمىسسىز قالماۋ ءۇشىن تىكەلەي جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلەدى. ەرتەڭ وقۋ بىتىرگەن تۇلەكتەرىمىز جۇمىس تابۋ كەرەك. كەلەشەكتە جاس تۇلەك نە عىلىمدا، نە ونەركاسىپتە، نە بيز­نەستە ءوزىنىڭ تاڭداعان ماماندىعى بويىنشا جۇمىس ىستەپ، قوعامعا ءوزىنىڭ پايداسىن تيگىزە بىلگەنى ابزال. بۇل باعىتتا ءبىز جۇدىرىقتاي جۇمىلا جۇمىس ىستەيمىز. ۋنيۆەرسيتەتتەگى بۇل ىرگەلى ءىس-شارالاردىڭ بارلىعى ەلباسىنىڭ «سيفرلى قازاقستان» باعدارلاماسىنا ساي جاسالىپ جاتىر.

ەرلان تۇلەكبايەۆ

ق.ساتبايەۆ اتىنداعى قازۇتۋ عارىشتىق

قۇرالداردى قولدانۋ كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى

تەحنيكا عىلىمىنىڭ كانديداتى

الماتى اقشامى