ەلىمىزدىڭ كونستيتۋسياسى – بۇل زاڭ قارپىندە ورنەكتەلگەن جالپىۇلتتىق يدەيا. ەلباسىمىز ايتىپ وتكەندەي، اتا زاڭ – مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ قاينار كوزى– حالىقتىڭ ءوزى ەكەنىن ايقىندادى، جاڭا كونستيتۋسيا قابىلداۋ ارقىلى قازاقستان جاڭا داۋىرگە قادام باستى. كونستيتۋسيانى قابىلداۋ كەزىندە جۇرگىزىلگەن رەفەرەندۋم ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ دەربەستىگى مەن ساياسي تۇراقتىلىعىن سيپاتتاعان بىردەن-بىر تاريحي، الەۋمەتتىك ماڭىزى زور قۇجاتقا اينالدى.
«كونستيتۋسيا» - لاتىنشادان اۋدارعاندا «قۇرىلىس» دەگەن ۇعىمدى بەرەدى. ياعني، ءومىرىمىزدىڭ، تىنىس-تىرشىلىگىمىزدىڭ ەل-جۇرت بولىپ بىرىگىپ مەملەكەت قۇرۋىمىزدىڭ ايعاعى. كونستيتۋسيا كۇنى – مەملەكەتتىك مەرەكە. ەلىمىزدىڭ اتا زاڭى جۇزدەگەن جىلدار بويى قالىپتاسقان ادامزات بالاسىنىڭ جالپى قۇندىلىقتارىن ءوز بويىنا ءسىڭىردى.
ءبىرقاتار قيىندىقتاردى ەڭسەرىپ، ءبىز بۇگىنگى تاڭدا مىزعىماس مەملەكەت پەن ايبارى اسقان قۋاتتى ۇلتقا، «ماڭگىلىك ەل» دەپ قادام باسقان تابىستى ەلگە اينالدىق. قازىرگى تاڭدا ورتاق شاڭىراعىمىزدىڭ شەكاراسىن شەگەلەپ، جۇرەگىمىز بىرگە سوعىپ، ىرگەمىزدى مىزعىماستاي ەتىپ بەكىتتىك. عاسىرلار بەدەرىندە تاعدىر توعىستىرعان، تاريح تابىستىرعان ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى كونستيتۋسيا قاعيداتتارى توڭىرەگىنە توپتاسىپ، ەلدىك دەگەن اسىل قۇندىلىقتى دارىپتەپ، ءبىر ەل، ءبىر حالىق بولىپ توپتاستىق. ەۋرازيانىڭ جۇرەگىنە ورنالاسقان ەلوردامىز الەمگە دۇنيەجۇزىلىك رۋحانياتتىڭ ورداسى رەتىندە تانىلدى.
قازاقستاندا تۇڭعىش رەت 1924 جىلى ودان كەيىن، 1937،1978،1993،1995 جىلدارى جازباشا تۇردە قابىلداندى. ال قازىرگى قولدانىلىپ جۇرگەن كونستيتۋسيا 1995 جىلى 30 تامىزدا بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋم ارقىلى قابىلدانعان. وعان دەيىن، ياعني، قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن 1993 جىلى 28 قاڭتاردا ءوزىنىڭ العاشقى اتا زاڭىن قابىلداعان بولاتىن. بۇل جەردە ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ باتىلدىعىن، كورەگەندىگىن اتاپ وتكەن ءجون. كونستيتۋسيا جوباسىن دايىنداۋ كەزىندە الەمدىك دەموكراتيانىڭ تاجىريبەلەرىن، قازاقستاندىقتاردىڭ قالاۋىن جان-جاقتى ساراپتاۋعا، قىزۋ جانە وتكىر تالقىلاۋعا نازار اۋدارىلدى. ناتيجەسىندە، 1995 جىلدىڭ 30 تامىزىندا وتكەن بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋمدا قاتىسۋشىلاردىڭ 90 پايىزى جاقتاپ داۋىس بەرىپ، قازىرگى قولدانىستاعى كونستيتۋسيانىڭ قابىلدانعانى بەلگىلى.
ءاربىر ازاماتى ءوزىن تەڭ سەزىنىپ، ەمىن-ەركىن جايدارى ءومىر سۇرەتىن، تاتۋلىعى جاراسقان قازاق ەلىنىڭ، قازاقستان حالقىنىڭ قارىمدى ىستەرى بۇگىندە الەم جۇرتشىلىعى ءۇشىن ۇلگى-ونەگەگە اينالدى. مۇنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ اتا زاڭىمىزدا بۇكىل ادامزاتتىق قۇندىلىقتار مەن وركەنيەتتىك يگىلىكتەردىڭ بارلىعى قامتىلعانىن دالەلدەيدى.
كونستيتۋسيا قازاقستان رەسپۋبليكاسىن دەموكراتيالىق مەملەكەت دەپ جاريالايدى. ونىڭ دەموكراتيالىلىعى، ەڭ الدىمەن، مەملەكەت ىشىندە حالىق باسقارۋىن قامتاماسىز ەتۋىنەن كورىنەدى. اتا زاڭنىڭ 3-بابىنىڭ 1-تارماعىندا مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بىردەن-بىر باستاۋى – حالىق دەلىنگەن. بۇل كونستيتۋسيالىق نورما قازاقستاننىڭ حالىقتىق مەملەكەت ەكەندىگىن بىلدىرەدى.
كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ، ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىن، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارىن ايقىندايتىن نەگىزگى قۇجاتى – كونستيتۋسيا. وندا مەملەكەتتىڭ بارلىق قۇرىلىمدارىنىڭ، جەكە ازاماتتاردىڭ، ۇلت پەن ۇلىستاردىڭ، الەۋمەتتىك توپتاردىڭ ماقساتتارى، مىندەتتەرى، قۇقىقتارى كورسەتىلەدى. ال كونستيتۋسيا مىزعىماس مەملەكەتىمىزدىڭ التىن قازىعى، بىرلىگى مەن ىنتىماعى جاراسقان ەلدىگىمىزدىڭ بۇلجىماس باعدارى، كەمەل كەلەشەگىمىزدىڭ كەپىلى. اتا زاڭ ءبىزدىڭ بۇكىل جارقىن ىستەرىمىزدىڭ قاينار باستاۋىنا اينالدى. كونستيتۋسيامىزدا ادامداردىڭ تابيعي قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى، بيلىك ينستيتۋتتارىن دەموكراتيالىق جولمەن قالىپتاستىرۋ جانە دامىتۋ، قازاقستاندا ازاماتتىق قوعام قۇرۋ تۋرالى دۇنيەجۇزى تانىعان پروگرەسسيۆتى يدەيالار بەكىتىلدى.
كونستيتۋسيامىزدا ايتىلعانداي، ەلىمىزدىڭ ەڭ باستى قازىناسى-ادام، ونىڭ قۇقىعى مەن بوستاندىقتارى بولىپ تابىلادى. اتالعان زاڭناما وسىنداي ۇلان-عايىر ەلىمىزدە بىرلىگىمىز جاراسىپ، ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جەڭنەن باس شىعارىپ، ءتاتۋ-تاتتى ءومىر ءسۇرۋىمىزدىڭ كەپىلدىگى مەن ايقىن نىشانى بولىپ تابىلادى.
اتا زاڭىمىزدى بۇلجىتپاي ورىنداۋدىڭ ناتيجەسىندە وتانىمىزدىڭ بىرلىگى نىعايىپ، ەلدەگى تۇراقتىلىق پەن تاتۋلىق ورنىقتى. جاڭا كونستيتۋسيا قابىلداۋ ارقىلى قازاقستان جاڭا داۋىرگە قادام باستى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزiن دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتiك مەملەكەت رەتiندە ورنىقتىردى. ال، ونىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى — ادام جانە ادامنىڭ ءومiرi، قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى دەپ ايقىندالدى.
كونستيتۋسيامىزدا بەكىتىلگەندەي، تۇلعاعا قۇرمەتپەن قاراۋ، ونىڭ جەكە قۇقىقتارىن تاپتاماۋ، سوت پەن زاڭ الدىنداعى تەڭدىك، جالپى تەڭدىك قاعيدالارى زامانىمىزعا ساي يدەولوگياعا اينالدى.
ماسەلەن، كونستيتۋسيامىزدىڭ 16-بابى اركiءمنىڭ جەكە باسىنىڭ بوستاندىعىنا قۇقىن جاريا ەتتى. ياعني، زاڭدا كوزدەلگەن رەتتەردە عانا جانە تەك قانا سوتتىڭ سانكسياسىمەن تۇتقىنداۋعا جانە قاماۋدا ۇستاۋعا بولادى، تۇتقىندالعان ادامعا شاعىمدانۋ قۇقىعى بەرiلەدi. سوتتىڭ سانكسياسىنسىز ادامدى جەتپiس ەكi ساعاتتان اسپايتىن مەرزiمگە ۇستاۋعا بولادى.
كونستيتۋسيامىزدىڭ 17-بابىندا «ادامنىڭ قادiر-قاسيەتiنە قول سۇعىلمايدى» دەلىنگەن. ەشكiمدi ازاپتاۋعا، وعان زورلىق-زومبىلىق جاساۋعا، باسقاداي قاتىگەزدiك نەمەسە ادامدىق قادiر-قاسيەتiن قورلايتىنداي ءجابiر كورسەتۋگە نە جازالاۋعا بولمايدى. اركiم رەسپۋبليكانىڭ مەملەكەتتiك رامىزدەرىن قۇرمەتتەۋگە مiندەتتi. زاڭدى تۇردە بەلگiلەنگەن سالىقتاردى، الىمداردى جانە وزگە دە مiندەتتi تولەمدەردi تولەۋ اركiمنiڭ بورىشى ءارى مiندەتi بولىپ تابىلادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىن قورعاۋ-ونىڭ ءاربiر ازاماتىنىڭ قاسيەتتi پارىزى جانە مiندەتi. كونستيتۋسيانى قۇرمەتتەۋ جانە ساقتاۋ ارقىلى جانە ونىڭ تاريحى مەن ماڭىزىن بىلۋىمىزبەن عانا ءبىز ءوز ەلىمىزدى، وتانىمىزدى، تاريحىمىزدى، قۇندىلىقتارىمىزدى قۇرمەتتەيمىز جانە ەلىمىزدىڭ دامۋىنا، قوعامدىق كەلىسىمگە، بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىققا قول جەتكىزە الامىز. ويتكەنى، ءبىزدىڭ اتا زاڭىمىز – قازاقستان حالقىنىڭ سانالى تاڭداۋى، وركەندى دامۋىمىزدىڭ كەپىلى.
وسىلايشا، مەملەكەتىمىزدىڭ اتا زاڭى حالقىمىزدىڭ تاۋەلسىز ەل بولۋدى ارمانداعان مۇددەسىن زاڭ تىلىندە ايشىقتاعان، الەمگە ادامزات عالامىنا قازاقستان دەگەن مەملەكەت بار ەكەنىن پاش ەتكەن قۇقىقتىق قۇجات بولىپ تابىلادى. وسى كونستيتۋسيامەن ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك تۇعىرى نىعايدى، ونىڭ باسقارۋ تەتىگى ءبىر جۇيەگە كەلدى.
مەملەكەت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ارناعان «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىنىڭ قورىتىندى بولىمىندە: «ەكى ءداۋىر تۇيىسكەن ءولىارا شاقتا قازاقستانعا تۇبەگەيلى جاڭعىرۋ جانە جاڭا يدەيالار ارقىلى بولاشاعىن باياندى ەتە ءتۇسۋدىڭ تەڭدەسسىز تاريحي مۇمكىندىگى بەرىلىپ وتىر. مەن بارشا قازاقستاندىقتار، اسىرەسە، جاس ۇرپاق جاڭعىرۋ جونىندەگى وسىناۋ ۇسىنىستاردىڭ ماڭىزىن تەرەڭ تۇسىنەدى دەپ سەنەمىن»،-دەپ كۇللى وتانداستارىمىز، قازاقستاندىقتارعا ۇكىلى ۇمىتپەن قاراپ، كەلەشەككە كەمەل ويمەن ءۇن تاستايدى.
اتا زاڭىمىزدىڭ ومىرشەڭدىگى، دەموكراتيالىق تابيعاتى تۋرالى قازاقستاندىقتار دا، شەتەل ازاماتتارى دا ءجيى جىلى لەبىزدەر ايتىپ، بولاشاعىمىزعا زور سەنىم ءبىلدىرىپ كەلەدى. ونى بۇگىنگى بيىگىمىزدەن باعالاساق، قازاقستاندىقتاردىڭ ونىڭ نەگىزگى تۇيىندەرىنە تىنىشتىقتىڭ، كۇندەلىكتى بەرەكەلى ءومىر اعىسىنىڭ باس كەپىلى رەتىندە قۇرمەتپەن قارايتىنى ەشبىر كۇمان تۋعىزبايدى.
حالىقتىڭ ەركىن كورىنىس تاپقان بۇل قۇجات ءوزىنىڭ نورمالارى مەن پرينسيپتەرىنىڭ كومەگىمەن عانا ەمەس، بەكىتىلگەن يدەيالارى ارقىلى دا قوعام مەن مەملەكەتتى وركەنيەتتى ەلدەردىڭ قاتارىنا جەتەلەيدى. سوندىقتان، قازىرگى كەزدە باستى مىندەت – جەكە تۇلعالاردىڭ، قوعامدىق ۇيىمداردىڭ جانە مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ رەسپۋبليكا كونستيتۋسياسىنا دەگەن ءداستۇرلى قۇرمەتىن دامىتۋ. ەگەر ءبىز وسى مىندەتتى ورىنداساق، الدىڭعى قاتارلى قازاقستان مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسقانى. ەڭ الدىمەن، اركiم قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسىن جانە زاڭدارىن ساقتاۋعا، باسقا ادامداردىڭ قۇقىقتارىن، بوستاندىقتارىن، ابىرويى مەن قادiر-قاسيەتiن قۇرمەتتەۋگە مiندەتتi.
«جاڭا جاھاندىق ۇردىستەر ەشكىمنەن سۇراماي، ەسىك قاقپاستان بىردەن تورگە وزدى. سوندىقتان، زامانعا سايكەس جاڭعىرۋ مىندەتى بارلىق مەملەكەتتەردىڭ الدىندا تۇر. مەن بارشا قازاقستاندىقتار، اسىرەسە، جاس ۇرپاق جاڭعىرۋ جونىندەگى وسىناۋ ۇسىنىستاردىڭ ماڭىزىن تەرەڭ تۇسىنەدى دەپ سەنەمىن»،-دەگەن ۇلت كوشباسشى ن.ءا. نازاربايەۆتىڭ اسىل سەنىمىن، ۇكىلى ءۇمىتىن بىرلىك تۋى استىندا كۇش، جىگەرىمىزبەن قۋاتتاپ، «ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ»، ۇلت الدىنداعى جۇگىمىزدىڭ بىرگە كوتەرۋىمىز قاجەت.
وسى تۇرعىداعى ويىمىزدى ەلباسىنىڭ سوزىمەن اياقتاساق: «كونستيتۋسيانى قاتاڭ ۇستانۋ - بۇل مەملەكەتتىلىكتىڭ تابىستى دامۋىنىڭ جانە قوعامداعى ازاماتتىق كەلىسىمنىڭ نەگىزى. ول بويىنشا ءومىر ءسۇرۋ - بۇل دەموكراتيانىڭ ەڭ جوعارعى مەكتەبى. بۇل مەكتەپتەن بارلىعىمىز وتۋگە ءتيىسپىز. ءبىزدىڭ مىندەت - كونستيتۋسياعا اسا ۇقىپتىلىقپەن قاراۋ. ءوزىمىزدىڭ ەلىمىزدى، ءوزىمىزدىڭ تاريحىمىزدى، ءوزىمىزدىڭ جەتىستىكتەرىمىزدى قالاي قۇرمەتتەسەك، ونى دا سولاي ايالاۋىمىز كەرەك. كونستيتۋسيانى سىيلاي بىلمەسەك، ونىڭ تالاپتارىن مۇلتىكسىز ورىنداي الماساق، وندا قوعامدىق كەلىسىمگە، تارتىپكە، بەيبىتشىلىككە جانە تىنىشتىققا جەتۋ مۇمكىن بولمايدى، ياعني مۇنداي جاعدايدا وتاننىڭ ىرىس-بەرەكەلى بولاشاعى تۋرالى ايتۋدىڭ دا قاجەتى جوق».
قورىتىندىلاي كەلە، بارلىق قازاقستاندىقتاردى 30 تامىز - كونستيتۋسيا كۇنىمەن قۇتتىقتاي وتىرىپ، ءاربىر شاڭىراققا شىرايلى شاتتىق، باق-بەرەكە، قازىنالى قۋانىش، ىرىس پەن ىنتىماق تىلەيمىن! ءارقاشان بولاشاعىمىز باياندى، كەلەشەگىمىز كەمەل ءارى ەلىمىز ەڭسەلى، جاستارىمىز كوشەلى بولسىن!
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قارۋلى كۇشتەرى
راديوەلەكترونيكا جانە بايلانىس اسكەري-ينجەنەرلىك
ينستيتۋتىنىڭ باستىعى
پولكوۆنيك مۇستابەكوۆ اسقار دوسبوسىن ۇلى
