كۇرشىم اۋدانىندا سوڭعى بەس جىلدا بەس مەكتەپ جابىلدى

/uploads/thumbnail/20180904103818747_small.jpg

شەكارا تۇرعىندارى ۇكىمەتتىڭ №1256 قاۋلىسىنا وزگەرىس ەنگىزۋدى سۇرايدى.

سوڭ­عى بەس جىل كولەمىندە بۇگىندە كۇر­ءشىم اۋدانىنا قارايتىن مار­قاكول ءوڭىرىنىڭ ءبۇعىمۇيىز، بالىق­تىبۇلاق، التاي، تەرىسكەي بوكەنباي، كۇنگەي بوكەنباي اۋىل­دارىنداعى 5 مەكتەپ جابىلىپ­تى. ال بيىل جالپى كۇر­ءشىم اۋدانىندا 13 مەكتەپكە قىس­قارۋ ءقاۋپى ءتونىپ، سونىڭ ۇشەۋى ازەر دەگەندە ءوز مارتەبەلەرىن ساق­تاپ قالىپتى. «جاز بويى جۇمىس ىستەدىك. اتا-انالارمەن، اۋىل تۇرعىندارىمەن كەزدەستىك. ءتۇسىن­دىردىك. قاينارلى، اقشي، قىس­تاۋ­كۇرشىم اۋىلدارىنداعى ءۇش مەك­تەپ بالا سانىن تولتىردى. قالاعا كەتكەن، باسقا مەكتەپ­تەرگە بەرگەن بالالارىن قايتا اكەلدى. ال قالعان 10 مەكتەپ بيىل ءمار­تەبەسىن وزگەرتۋى مۇمكىن. ەگەر تەز ارادا بالا سانىن تولتىرما­سا، 7 مەكتەپ ورتا مەكتەپتەن نەگى­ز­گىگە، ءۇش مەكتەپ نەگىزگى ورتا مەك­تەپ­تەن باستاۋىش مەكتەپكە كو­شۋگە جاقىن تۇر»، دەيدى كۇرشىم اۋداندىق ءبىلىم ءبولىمىنىڭ باسشىسى باۋىرجان ەلەۋبايەۆ.

جوعارىدا اتالعان 11 جىل­دىقتان 9 جىلدىققا اۋىسۋى ءمۇم­كىن 7 ءبىلىم ورداسىنىڭ 5ء-ۋى كۇر­ءشىم اۋدانىنا (اقسۋات، ءۇشبۇلاق، قايىڭدى، قويتاس، مونەكەي) قاراستى بولسا، قالعان ەكەۋى مارقاكول (اقبۇلاق پەن قاروي) وڭىرىنەن. ال نەگىزگى ورتا مەكتەپتەن باستاۋىش مەكتەپكە كوشكەلى تۇرعان ءۇش مەكتەپتىڭ ەكەۋى مارقاكول وڭىرىنەن (شاناعاتى مەن جيدەلى)، ءۇشىنشىسى كۇرشىم اۋ­دانىنان (توپ­­تەرەك).

سوندا قاراڭىزدار، بيىل قىس­قاراتىن 10 مەكتەپتىڭ 4ء-ۋى – مار­قاكولدە. بۇعان جوعارىداعى جا­بىلعان 5 مەكتەپتى قوسىڭىز.

وكىنىشتىسى سول، شالعايداعى، ەلدىڭ شەتىندەگى، جەلدىڭ وتىندەگى، شەكارا شەبىندەگى مار­قاكول ءوڭى­ءرىنىڭ تۇرعىندارى جىل سايىن ەل قاتارلى 1 قىر­كۇيەك جاقىن­دا­عاندا ەستەرى شىعىپ، باۋىر ەتى با­لالارىن مەك­تەپكە دايىنداۋ­مەن عانا شۇعىل­دانبايدى، كەرى­سىنشە باستارىن تاسقا دا، تاۋعا دا سوعىپ، مەك­تەپكە بالا ءىز­دەۋمەن، بالا تولتى­رۋمەن الەككە تۇسەدى. جىلداعى ۋايىم وسى.

مارقاكول ءوڭىرىنىڭ قاروي جانە شاناعاتى اۋىلدارىنىڭ تۇر­عىندارى اۋىل حالقىن جۇمىسپەن قامتىپ، ەلدى مەكەننىڭ جويىلىپ كەتپەي ساقتالۋىنا بىردەن-بىر سەبەپشى بولىپ وتىرعان مەك­تەپتەرىنىڭ جابىلۋدىڭ از-اق الدىندا تۇرعانىنا قاتتى الاڭ­داۋلى. جايناعان جازى كەلتە، قىتىمىر قىسى التى ايعا سوزىلاتىن شالعايداعى اۋىل تۇرعىندارىنىڭ جانىنا ايازداي باتىپ وتىرعانى – اۋدان ورتا­لىعى كۇرشىمنىڭ ءبىلىم ءبولى­مىنەن كەلگەن ارنايى كوميس­سيا­نىڭ جەتكىزگەن جايسىز حابارى. «تەزىرەك بالا سانىن تولتىر­ما­ساڭىزدار، قارويداعى 11 جىل­دىق مەكتەپتى 9، ال شاناعا­تى­داعى 9 جىلدىق مەكتەپتى باستاۋىش مەكتەپكە اينالدىرامىز. ۇكىمەتتىڭ №1256 قاۋلىسى بار. ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىنا قارسى شىعا المايمىز» دەپتى كوميسسيا مۇشەلەرى.

ەگەمەن

مەكتەپتەر مارتەبەسىن قايتا قاراسا...

اۋىل حالقىن ۇرەيلەندىرگەن قاۋلىعا كوز جۇگىرتتىك. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكى­­­مە­ءتىنىڭ 2007 جىلعى 21 جەلتوقسانىنداعى «ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارى جەلىسىنىڭ كەپىلدەن­­ءدىر­­­­گەن مەملەكەتتىك نور­ءماتيۆى تۋرالى» №1256 قاۋلى­­­سى­نىڭ 2-تارماعىنىڭ 2 جانە ­3-تار­­­ماق­­شا­لارىندا: «تومەنگى جانە ورتا مەكتەپ جا­سىن­­داعى وقۋشى­لاردىڭ سانى 41 جانە ودان كوپ بولعاندا، جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەملەكەتتىك وقۋ ورنىنىڭ باستاۋىش جانە نەگىزگى ساتىلا­رىنىڭ، ال تومەنگى، ورتا جانە جوعارى مەكتەپ جاسىنداعى وقۋشى­لاردىڭ سانى 81 جانە ودان كوپ بولعاندا، جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەملەكەتتىك ورتا وقۋ ورنى­نىڭ جۇمىس ىستەۋىنە كەپىل­دىك بەرىلەدى» دەپ جازىلىپتى قاۋلىدا. دەمەك، نەگىزگى ورتا مەكتەپ (9 جىلدىق) بولۋ ءۇشىن كەم دەگەندە 41، جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپ (11 جىلدىق) بولۋ ءۇشىن 81 وقۋشى بولۋ قاجەت ەكەن. مەملەكەت بەكىتكەن جالپىعا ورتاق نورماتيۆ وسىلاي. ال وقۋ­شىلار سانى بۇل كورسەتكىشكە جەتپەسە شە؟ بۇل سۇراق ءالى باسى اشىق كۇيىندە تۇرعان سەكىلدى.

ۇكىمەتتىڭ بۇل قاۋلىسى تۋرالى نەگە ءتاپتىش­تەپ ايتىپ وتىر­مىز؟ سەبەبى، قىتايمەن شەك­ارا­داعى حالقىنىڭ سانى جىلدان جىلعا ازايىپ بارا جاتقان مارقاكول ءوڭىرى تۇرعىندارىنىڭ (بۇل ماسەلە مارقاكول عانا ەمەس، ەلىمىزدىڭ بارلىق شەكارالىق ايماقتارىنا تىكەلەي قاتىستى دەۋگە بولادى) ەندىگى تاعدىرى وسى ءبىر جالعىز قۇجاتقا تىرەلىپ تۇر. ەگەر جاقىن ارا­دا قاۋلىعا ءتيىستى وزگەرىستەر ەنگىزىلمەسە، شەك­اراداعى مەكتەپتەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى جابىلىپ، شۇرايلى ولكە، شىرايلى ءوڭىر يەسىز، ەلسىز قالاتىنى انىق. «ءبىزدىڭ قارويداعى مەكتەپتە ءقازىر 50-گە جەتەر-جەتپەس وقۋشى بار. قانشا جەردەن ىشقىنساق تا جۋىق ارادا وقۋشى سانىن 80-گە جەتكىزە المايتىنىمىز بەلگىلى. اۋدانداعىلار بىردەڭە ايتساق، «ۇكىمەت قاۋلىسى، ءبىز ەشتەڭە ىستەي المايمىز» دەپ الاقاندارىن جايادى. قۇداي-اۋ، ۇكىمەتتە دە ەل جاعدايىن تۇسىنەتىن، ءبىز سەكىلدى ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان ادامدار وتىرعان جوق پا؟ مارقاكولدى وسكەمەن مەن سەمەي نەمەسە قالاعا جاقىن جارما، ۇلان اۋداندارىمەن سا­لىستىرۋعا بولا ما؟ ءتاڭىر بەرگەن عاجاپ تابي­عاتى بولعانىمەن قىسى ۇزاق ءارى قيىن، جەرى شالعاي، جولى ناشار، ءومىر سۇرۋگە قولايسىزداۋ ءوڭىر ەكەنىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. سوندىقتان ۇكىمەت قاۋلىعا وزگەرىس ەنگىزىپ، مارقاكول سەكىل­­­­ءدى شەكارالىق ايماق­تاردىڭ مەكتەپتەرىنە ارنايى مارتەبە بەرىپ، 11 جىلدىق مەكتەپتەردەگى وقۋ­شىلار سانى كەم دەگەندە 81 ەمەس، 60، ال 9 جىل­دىق مەك­تەپ­تەردەگى وقۋشىلار سانى 41 ەمەس، 25-30 وقۋشى بولسا دا بولادى دەپ رۇقسات بەرسە ءجون بولار ەدى. ايتپەسە بىرەر جىلدا شەك­ارانىڭ بويى جالاڭاشتانىپ، بوس قالا ما دەپ ۋا­يىم­دايمىز»، دەيدى قاروي اۋىلىنىڭ تۇرعىنى، 73 جاستاعى جۇبانقان قىرىقبايەۆ اقساقال.

بۇرىنعى اۋدان ورتالىعى – مارقاكول مەن كۇرشىم اۋىلىنىڭ ورتاسىندا ورىن تەپكەن قاروي اۋىلىندا كەزىندە 400-دەن استام ءۇي بولىپتى. ءقازىر مۇنداعى ءتۇتىن سانى – 40-45 مولشەرىندە. اۋىلداعى جار دەگەندەگى جالعىز مەكتەپ بۇعان دەيىن 11 جىلدىق بولسا، بيىلدان باستاپ وقۋشى سانىنىڭ ازدىعىنا بايلانىستى ءبىلىم ورداسى 9 جىلدىققا اۋىسادى دەلىنىپ وتىر.

ال قاروي مەكتەبى ديرەكتو­رىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى اي­دىن ءىلياسوۆتىڭ ايتۋىنشا، ءقازىر اۋىلداعى مەكتەپتە سىرتتان كەلۋدى جوسپارلاپ وتىرعان ونعا جۋىق وقۋشىنى قوسپاعاندا 43 وقۋشى بار. ءبىلىم ورداسىندا بۇگىندە 17 ءمۇعالىم جۇمىس ىستەي­ءدى. شاعىن ورتالىق پەن تەحنيكا­لىق قىزمەتكەرلەردى قوسقاندا مەكتەپ ۇزىن سانى 39 ادامدى جۇمىسپەن قامتىپ وتىر. «شاعىن ورتالىقتاعى بالانىڭ سانى 20-نىڭ ۇستىنە شىقتى. ەرتەڭ ولار دا مەكتەپكە بارماي ما؟ بيىل اۋىلىمىزعا ءتورت بالاسى بار ەكى وتباسى كوشىپ كەلدى. مەكتەپتىڭ 11 جىلدىق مارتەبەسى ساقتالسا، بالا اسىراپ الامىز دەپ وتىرعان وتباسىلار دا بار. ءقازىردىڭ وزىندە 12-13 ءوتىنىش تۇر»، دەيدى ول.

التايدىڭ ارعى جاعى، بەرگى جاعى...

مارقاكول ءوز الدىنا اۋدان بوپ تۇرعان شاقتا 6 ءىرى كەڭشار بولىپتى. سونىڭ ءبىرى – بۇگىندە اقبۇلاق دەپ اتالاتىن (بۇرىنعى اتى – گورنىي) اۋىل. قالعۇتى مەن قارويدىڭ ورتاسىندا ورىن تەپكەن، بۇرىن ءتورت بىردەي بولىمشەسى جۇمىس ىستەگەن بۇل اۋىلدا كەزىندە 800 ءۇي ءتۇتىن تۇتەتكەن ەكەن. ءقازىر مۇندا بار بولعانى 40-تان استام شاڭىراق قالعان.

اقبۇلاق پەن قالعۇتىنىڭ اراسىندا التاي دەگەن (جەرگىلىكتى جۇرت باقاي دەپ تە اتايدى) اۋىل بار. كەڭشار كەزىندە مۇندا 50-60 ءتۇتىن بولىپتى. ءبىر قىزىعى، كەڭەس زامانىندا اياق استىنان وسى اۋىلداعى مەكتەپتى قىسقارتۋ جونىندە شەشىم شىققان. ۇكى­­مەت­ءتىڭ قاۋلىسى شىققاننان كەيىن اۋىل تاراپ، ەلدىڭ ءبارى جان-جاققا كوشىپ، ءقازىر مۇندا 50 ءۇي­دەن بەس ءۇي قالىپتى. سوڭىنان ۇكى­مەتتىڭ قاۋلىسى بۇل اۋىلعا ەمەس، باسقا اۋدانداعى اۋىلدىڭ بىرىنە شىعۋ كەرەكتىگى بەلگىلى بولىپتى. جەرگىلىكتى جۇرت وسىلاي دەيدى.

قولدان قۇرتىلعان التاي اۋىلىنان وتىز-اق شاقىرىم، ال قارويدان نەبارى 12 شاقى­رىم جەردە قاينارلى دەگەن ەرەكشە اۋىل بار. ەرەكشە بولاتىنى، مۇندا كەڭەس زاما­نىندا 60 ءۇي بولسا، ءالى دە سول قالپىن­دا ساقتا­لىپ وتىر. ەرەكشە جايت دەۋگە بولادى. مۇنداعى 9 جىلدىق مەكتەپكە بيىل قىسقارۋ ءقاۋپى تونگەنىمەن، اۋىل تۇرعىندا­رىنىڭ بەرەكە-بىرلىگىنىڭ ارقاسىندا ءبىلىم وردا­سىنىڭ مارتەبەسى ساقتالىپ قا­لىپتى. مارقاكولدىكتەر ەگەر قا­رويداعى 11 جىلدىق مەكتەپ 9 جىلدىققا اينالسا، ونىڭ ىرگە­سىندەگى قاينارلى اۋىلىندا دا وقۋشىلار سانى ازايىپ، جۇرت كوشىپ كەتە مە دەپ الاڭدايدى.

مارقاكول وڭىرىندەگى قىسقارۋ، قىسقارۋ ەمەس، جابىلۋ ءقاۋپى ءتونىپ تۇرعان مەكتەپتىڭ ءبىرى – ءدال قىتايمەن شەكاراداعى شا­ناعاتى مەكتەبى. بۇعان دەيىن 9 جىلدىق بولىپ كەلگەن ءبىلىم ورداسى بيىل بالا سانىنىڭ ازدى­عىنا بايلانىستى 4 سىنىپ­تىق مەكتەپكە اينالۋى ابدەن مۇمكىن. «اۋىلدا تىركەۋدە تۇر­عان 18 بالا بار، ەگەر مەكتەپتى قال­دىرسا، تاعى 9 بالا كەلىپ وقيمىز دەپ وتىر. ءبىراق ۇكىمەت قاۋلىسىندا كورسەتىلگەندەي 41 وقۋشىعا جەتكىزە المايمىز. وسىعان مەملەكەت تاراپىنان كومەك بولسا دەيمىز. جەڭىلدىك قاراستىرسا دەيمىز. ەگەر مەكتەپ 4 جىلدىققا اينالسا، اۋىلدا ادام قالماي، شەكارا بوس قالا ما دەپ قورقامىز. حالىق تىعىز ورنالاسقان وڭتۇستىك وڭىرلەردىڭ تۇرعىندارىن مەملەكەتتىك باع­دار­لامامەن وزگە وبلىستارعا كو­ءشىرىپ، جۇمىسپەن قامتىپ جاتىر عوي. سول باعدارلامامەن ءبىز سەكىلدى حالىق سانى ازايىپ بارا جاتقان شەكارالىق ايماقتارعا تۇرعىنداردى كوشىرىپ اكەلسە جاقسى بولار ەدى»، دەيدى مەكتەپ ديرەكتورى نازارحان شاكەنوۆ.

4 سىنىپتىق دەمەسەڭىز، باس­تاۋىش مەكتەپ­ءتىڭ دە شەكارا اي­ماعىنداعى قالت-قۇلت ەتكەن حالىق ءۇشىن ماڭىزى ەرەكشە. مارقاكول ءوڭى­رىندەگى بالىقتىبۇلاق اۋى­لىنىڭ تۇرعىنى، اتاقتى جىل­قىشى سوۆەت ساپارعالييەۆ اقسا­قال وسىنداعى 9 جىلدىق مەكتەپ 4 جىلدىققا اينالىپ، كەيىن جا­بىل­عاندا ەلدى مەكەندەگى 30 وتبا­سىنىڭ 10-ى ءبىر ايدىڭ ىشىندە كوشىپ كەتكەنىن ايتادى. سون­دىق­تان «اۋزى كۇيگەن ۇرلەپ ىشە­ءدى» دەگەندەي، مەكتەبىمىز قىس­­قار­ماسا ەكەن دەپ جانتالاسىپ جۇرگەن شاناعاتى تۇرعىن­دارى­نىڭ جانايقايىن تۇسىنۋگە بولاتىن سەكىلدى.

شاناعاتى اۋىلىنىڭ ىرگەسىن­دە 2015 جىلعا دەيىن شەكارا زاستاۆاسى جۇمىس ىستەگەنى بەلگىلى. بۇل زاستاۆانىڭ جابىلىپ، شاعىن بەكەتكە اينالعانى دا وقۋشىلار سانىنىڭ ازايۋىنا ىقپال ەتتى. شاناعاتى تۇرعىندارى جابىلعان زاستاۆانىڭ قايتا اشىلعانىن قالايدى. بۇعان سەبەپ تە جوق ەمەس. بىرىنشىدەن، مەكتەپتە وقۋشىلار سانى كوبەيەدى. ەكىنشىدەن، اسكەردىڭ اتى اسكەر. اسكەر جۇرسە، ەلدىڭ ىرگەسى دە ءبۇتىن، حالىقتىڭ كوڭىلى دە الاڭ بولماسى بەلگىلى. «شەكارانىڭ ارعى بەتىندە ايگىلى قاناس كولى بار. ءوزى شاپ-شاعىن كول. مارقاكول كولىنەن بىرنەشە ەسە كىشى. جەر رەلەفى، تابيعاتى – تۋرا ءبىزدىڭ تابيعات. كەزىندەگى قازاقتىڭ جەرى عوي. ەكەۋىنىڭ اراسىن 40-50 شاقىرىم ءبولىپ تۇر. تۇمسا تابيعاتى، ساف اۋاسى بار قاناسقا جىلىنا 4-5 ميلليون تۋريست كەلەدى. شانحاي، بەيجىڭدەگى تۇتىنگە تۇنشىعىپ جۇرگەن قىتايلار وسىندا تىنىعىپ، تىنىسىن اشىپ كەتەدى»، دەيدى بەلگىلى جۋرناليست، مارقاكول ءوڭىرىنىڭ تۋماسى سايلاۋ تولەۋوۆ.

مۇنى ايتىپ وتىرعانىمىز، مارقاكولدىڭ تۋريزم مۇمكىندىگى ەرەسەن. ەكىنشى ماسەلە، شەكارا بويىنداعى حالقى جاپپاي كوشىپ جاتقان تەك وسى ءوڭىر. تاياۋدا ەل­­با­سىنىڭ پارمەنىمەن شەكارا بو­يىنداعى نارىنقول اۋدان ءمار­تەبەسىن الدى. بۇرىنعى ما­­­قان­شى اۋدانىندا حالىق تىعىز وتىر. ودان بەرگى اقسۋات – اۋدان­ ور­تا­لىعى. ءقازىر كۇننەن كۇنگە كور­كەيىپ كەلەدى. سوندا شەك­اراداعى جالعىز وسال تۇسى­مىز – مارقاكول ءوڭىرى بولىپ تۇرعان ىسپەتتى.

ءتۇيىن

شاناعاتىنىڭ ءدال ىرگەسىندەگى قاناس كولىندە قايناعان تىرشىلىك، قالىڭ حالىق. ىشكەرىدەن قۇمىرسقاشا قاپتاپ كەلىپ جاتقان تۋريست. ال بەرگى بەتتە ەلدى، جەردى قورعايتىن زاستاۆالار جابىلىپ، مەكتەپتەر قىسقارىپ، حالىق كوشىپ جاتىر...

جەرگىلىكتى كونەكوز قاريالار كەڭەس زامانىندا شەكارانىڭ ەڭ وسال تۇسى وسى شاناعاتى بولعانىن، 1974 جىلى قىتايدا حاس جۇرەكتىلىگىمەن تانىمال بولعان قيزات باتىر شەكارادان بەرى قاراي ابدەن زەرتتەپ، زەردەلەپ بارىپ، قۇس ۇشپاي تۇرعان شەكارانىڭ شاناعاتى تۇسىنان ءوتىپ كەتكەنىن ايتادى.

ءقازىر مارقاكول وڭىرىندەگى جۇرتتىڭ جاسىنىڭ دا، جاسامى­سىنىڭ دا ءبىر عانا تىلەگى، ءبىر عانا ۋايىمى بار. مەكتەپتەر قىسقار­ماسا، اۋىلدار جابىلماسا دەيدى.

مەكتەپ قىسقارسا، اۋىلدار جابىلسا نە بولاتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى...

ازامات قاسىم

پىكىر قالدىرۋ

قاتىستى ماقالالار