قازاقستانداعى سوڭعى مالىمەتتەرگە سايكەس، دەموگرافيالىق احۋال جاقسارىپ كەلەدى. ول ءۇشىن ەلىمىزدە بارلىق جاعداي جاسالىپ جاتىر. جورگەكپۇل، كوپ بالالى وتباسىلارعا جاردەماقى مولشەرى ءوسىپ كەلەدى. قازاقستانداعى ورتاشا جالاقى مولشەرى دە جىلدا ءوسىپ جاتىر. حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتىپ، وتباسى قۇندىلىقتارىن ناسيحاتتاي وتىرىپ، كوشى-قون ساياساتىن ۇتىمدى جۇرگىزىپ ەلدەگى دەموگرافيالىق ماسەلەنى شەشۋگە ءار كەز ءبىر تابان بولسا دا جاقىنداپ كەلەدى.

ەگەر تاريحي كەيبىر دەرەكتەر بولماعاندا قازاقستان حالقىنىڭ سانى 18 ميلليوننان دا كوپ بولۋشى ەدى. ونىڭ ىشىندە اشارشىلىق، سوعىس. وسىنداي تاريحي اۋىر جاعدايلاردا قازاقتار اشتىقتان كوز جۇمدى. سوعىس كەزىندە دە كوپتەگەن جاس جىگىتتەر قىرشىننان قيىلدى. دەموگرافتاردىڭ مالىمەتىنە سايكەس، اشتىق كەزىندە قازاق حالقىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى كوز جۇمدى. ال ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا 2 ميلليوننان استام قازاقتىڭ 350 مىڭى سۇراپىل سوعىستا كوز جۇمدى. مامانداردىڭ مالىمەتىنە سايكەس، ەگەر جوعارىدا ايتىپ وتكەن اشارشىلىق، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس بولماعاندا قازاقتىڭ سانى 32-35 ميلليونعا جەتۋشى ەدى.

قازىرگى قازاقستانداعى تۋۋ كورسەتكىشى جاقسى. 1991 جىلى قازاقستان تاۋەلسىزدىك الىپ، كەڭەس وداعى قۇلاپ، ەلدە ەكونوميكالىق داعدارىس بولعاندا دا قازاقتاردىڭ تۋۋ كورسەتكىشى 17-دەن تايقىماعان ەدى.

قازاق حالقىنىڭ ءولىم كورسەتكىشىنىڭ دەڭگەيى تومەن. ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، وعان قازاقتاردىڭ جاس حالىق بولۋى سەبەپ. قازاقستانداعى دەموگرافيالىق جاعدايدىڭ كورسەتكىشى رەتىندە قازاقستاندا تۇراتىن تۇرعىنداردىڭ ورتاشا جاسى وتە ماڭىزدى. قازاقستانداعى حالىقتىڭ ورتاشا جاسى – 27ء-نىڭ اينالاسىندا. ال ەۋروپاداعى دەموگرافيالىق احۋال مەن ونداعى ورتاشا جاس كورسەتكىشىنە كەلەتىن بولساق، ەۋروپادا تۋۋ كورسەتكىشى تومەن دە، ءولىم كورسەتكىشى جوعارى بولىپ تۇر. سوندىقتان ەۋروپا ەلدەرىندە دەموگرافيالىق پروبلەما ءورشىپ تۇر.

قۋانىشقا وراي، قازاقستاندا ونداي ماسەلە جوق. سەبەبى، ەلدە جاس وتباسىلاردى ۇيمەن، جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋ، كوپ بالالى وتباسىلارعا قاجەتتى جاعدايدىڭ بارلىعىن جاساۋ، جورگەكپۇل تولەۋدە قيىندىقتار جوق. بۇل رەتتە وتباسىعا دەگەن كوزقاراس، تۋىستىق قاتىناس، ءومىردىڭ ءمانى تۋرالى تۇسىنىكتەر دە ەرتە وتباسىن قۇرىپ، كوپ بالانى تاربيەلەۋگە ۇگىتتەيدى. ماسەلەن، قازاقستاندا بالا العاش قادامىن ءتاي-تايلاپ باسقاننان بەرى وعان وتباسى قۇندىلىعىن ساناسىنا سىڭدىرەدى.

دەموگرافيالىق ماسەلە دەگەندە قازاق حالقىنىڭ تابيعي ءوسىمىن دە ايتىپ وتە كەتۋ كەرەك. قازاق حالقىنىڭ سانى جىلدان-جىلعا ءوسىپ كەلەدى. ناقتى قازاق حالقىنىڭ تۋۋ كورسەتكىشى جوعارىلاپ كەلەدى. دەموگرافتاردىڭ ايتۋىنشا، كەلەشەكتە قازاقستان مونوۇلتتى ەلگە اينالادى. الداعى 10 جىلدا قازاقستاندا تۇراتىن حالىقتىڭ 80% - قازاقتار بولادى دەگەن بولجام بار. 15% - ورىستار بولسا، قالعان 5% وزگە ۇلتى وكىلدەرى. ونىڭ كوبى وزبەك بولادى.

قازاقستاندا دەموگرافيالىق احۋال جاقسارىپ، تۋۋ كورسەتكىشىن ارتتىرۋ ءۇشىن قازاقستان ۇكىمەتى ءتۇرلى شارالاردى قولعا الىپ جاتىر. ءتۇرلى تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى شەتەلدە تۋىپ، وسكەن ەتنيكالىق قازاقتاردى قازاقستانعا، تاريحي وتانىنا كوشىرىپ اكەلۋ، ولاردى ءوز تاريحي وتانىندا ءومىر سۇرۋىنە ىنتالاندىرۋ، جاعداي جاساۋ جانە قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان حالىقتىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ، جاس وتباسىلارعا كومەكتەسۋ، كوپ بالالى وتباسىلارعا جاعداي جاساۋ، كوپ بالالى انا، كوپ بالالى اكە اتانۋعا ىنتالاندىرۋ ءۇشىن ءتۇرلى شارالار جاسالىپ جاتىر. ەكونوميكالىق جاعدايىن جاقسارتۋدان باستاپ، وتباسى قۇندىلىقتارىن ناسيحاتتاۋ مىقتاپ قولعا الىندى.

دەموگرافيا ماسەلەسىن ايتقاندا ەلدىڭ قارتايۋ دەڭگەيى دە ەسەپتەلەتىنىن ەسكەرۋ كەرەك. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى ءار ءتۇرلى ەلدەگى قارتايۋ كورسەتكىشىن كورسەتەتىن ءتۇرلى ءادىس، ءتاسىلدى ويلاپ تاپتى. بىرىككە ۇلتتار ۇيىمىنىڭ كورسەتكىشىنە توقتالىپ وتەيىك. ەگەر بەلگىلى ءبىر مەملەكەتتە تۇراتىن حالىقتىڭ 4% نەمەسە ودان تومەن پروسەنتى 65 جاستان اسقاندار بولسا، ونداعى حالىقتى جاس ەل رەتىندە قاراستىرۋ. ال 7% نەمەسە ودان دا جوعارى بولسا، وندا ول ەل قارتايعان بولىپ ەسەپتەلەدى ەكەن. ساراپشىلار، ەندى ەكى جىلدان كەيىن، ياعني 2020 جىلى قازاقستانداعى قارتايۋدىڭ پروسەنتتىك كورسەتكىشى – 7-دەن اسۋى مۇمكىن.

قانداي ەل بولماسىن ونداعى دەموگرافيالىق احۋال ەلدىڭ ءتۇرلى سالاسىنا اسەر ەتپەي قويمايتىنى انىق.

ەكونوميستەر جۇڭگو ەكونوميكاسىنىڭ دۇنيە جۇزىندەگى الدىڭعى قاتارلى ەلدەرمەن قاتار تۇرۋى – ەلدەگى حالىق سانىنىڭ ۇلكەن قارقىنمەن ءوسۋى ەكەنىن ايتادى. ساراپشىلار، دەموگرافيالىق ءدۇمپۋ - ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ جاقسارۋىنا اسەر ەتەدى. باتىس پەن ازيانىڭ وركەنيەتتى ەلدەرىندە جۇمىس كۇشى قالتانى قاققاننان كەيىن، قىمبات ەمەس، ءبىراق ساپالى ەڭبەك ەتەتىن جۇمىس كۇشىن ىزدەي باستادى. وسى كەزدە الەم بويىنشا حالىق سانى ەڭ كوپ جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى جاعدايدى ءتيىمدى پايدالانىپ ەلگە ينۆەستيسيا تارتۋدىڭ ءتيىمدى ءادىسىن ويلاپ تاپتى. دۇنيەجۇزىندەگى ءىرى كومپانيالار قىتايدا جاپپاي ءوز زاۋىتتارىن سالا باستادى. بۇل جاعداي جۇڭگو ەكونوميكاسىنا وڭ اسەرىن بەرمەي قويمادى.

الەم بويىنشا ەڭ كوپ حالىق تۇراتىن ەلدەردىڭ قاتارىندا ينديا، برازيليا دا بار. بۇل ەلدەر دە جۇمىس كۇشىنە باي. دەموگرافيالىق جاعداي جاقسارعان سايىن حالىقتىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى دا جاقسارا تۇسەدى. بۇنى الەمدىك پراكتيكا دالەلدەپ وتىر. الايدا كەيبىر ەلدەردە حالىق سانى كوبەيگەن سايىن كەرىسىنشە ەكونوميكاسى ناشارلاي ءتۇستى. ماسەلەن، افريكا مەن ازيانىڭ كەيبىر ەلدەرىندەگى حالىق سانىنىڭ كۇرت ءوسۋى، دەموگرافيالىق ءدۇمپۋ ەل ەكونوميكاسىنا، الەۋمەتتىك احۋالىنا كەرى اسەرىن بەرىپ جاتىر. ساراپشىلاردىڭ ويىنشا، ەل ەكونوميكاسى ناشار دامىعان ەلدەردە تۋۋ كورسەتكىشىنىڭ جوعارى بولۋى شەشىمىن تابۋدى قاجەت ەتەتىن پروبلەماعا اينالىپ وتىر. جۇمىسسىزدار سانى وتە جوعارى ەلدەردە دەموگرافيالىق ءدۇمپۋ ماسەلەنى ودان بەتەر ۋشىقتىرىپ وتىر.

بىرىككە ۇلتتار ۇيىمىنىڭ مالىمەتىنە سايكەس، افريكا ەلدەرىندە، تاياۋ شىعىستا جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى ءورشىپ تۇر. ساراپشىلاردىڭ بولجامىنشا، الداعى ۋاقىتتا جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى ءوسۋ ىقتيمالدىعى وتە جوعارى. بۇل ەلدەردىڭ تاجىريبەسى ەل ەكونوميكاسى مەن دەموگرافيا بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنىن كورسەتەدى. قازاقستان ۇكىمەتى وسى ەلدەردىڭ تاجىريبەسىن زەرتتەي كەلە، قازاقستانداعى دەموگرافيالىق جاعدايدى جاقسارتۋعا كۇش سالا وتىرىپ، ەل ەكونوميكاسىن دا كوتەرۋگە اتسالىسىپ وتىر.

ال كەيبىر ەلدەردە كەرىسىنشە تۋۋ كورسەتكىشى وتە تومەن، سونىڭ سالدارىنان دەموگرافيالىق ماسەلەسى ءورشىپ تۇر. ولار ەلدەگى جۇمىس كۇشى جەتىسپەۋشىلىگىن شەشۋ ءۇشىن كەرىسىنشە شەتەلدەن ميگرانتتار شاقىرۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىر. شەتەلدەن ادامداردى جۇمىسقا تارتۋ ەلدەگى ىشكى ساياسي جاعدايدى ۋشىقتىرىپ وتىر. حالىق پەن كەيبىر ساياساتكەرلەر بۇل جاعدايعا نارازىلىعىن ءبىلدىرىپ كەلەدى. ولار ەلدە ميگرانتتار سانىنىڭ كوبەيۋى ەلدەگى قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىنە نۇقسان كەلتىرەدى دەگەن ويدا. ەلگە كەلگەن ميگرانتتار جەرگىلىكتى حالىقتان دا تەز كوبەيىپ جاتىر. ساراپشىلاردىڭ ويىنشا، ەۋروپا ەلدەرىندە ميگرانت وتباسىلاردىڭ سانى كوپ بولىپ وتىر. ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە ساي، مۇنداي جاعداي تەك ەۋروپا عانا ەمەس، كوپتەگەن وركەنيەتتى ەلدەرىندە ورىن الىپ وتىر.

ال قازاقستاندا ماسەلە مۇلدە وزگەشە. قازاقستان ەكونوميكالىق احۋالدى جاقسارتا وتىرىپ، دەموگرافيالىق ماسەلەنى شەشۋگە بارىن سالىپ وتىر. جىلدا جورگەكپۇل ءوسىپ كەلەدى. جاقىندا عانا ەلباسى جىلداعى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا ورتاشا جالاقى مولشەرىن وسىرۋگە تاپسىرما بەردى. كوپ بالالى وتباسىلاردى ۇيمەن قامتاماسىز ەتىپ، ءار بالاعا جاردەماقى بەرىپ وتىر. ونىڭ مولشەرى دە ءوسىپ كەلەدى. مۇنداي جاعداي قازاقستانداعى دەموگرافيالىق احۋالدى جاقسارتىپ وتىر.