شىڭعىس حان موڭعوليادا 1162 جىلى دۇنيەگە كەلدى، تۋعان كەزدە وعان تەمۇجىن ەسىمى بەرىلدى. ول 16 جاسىندا ۇيلەنگەن، ءومىر بويى كوپ ايەل العان. 20 جاسىندا ول سولتۇستىك-شىعىس ازياداعى جەكە تايپالاردى جاۋلاپ الۋ جانە ولاردى بيلىگىنىڭ استىنا بىرىكتىرۋ نيەتىمەن ۇلكەن اسكەر قۇرۋعا كىرىستى. ويعا العانى ىسكە استى دا. موڭعول يمپەرياسى الەمىڭ الپاۋىت مەملەكەتىنە اينالدى جانە شىڭعىس حان قايتىس بولعاننان كەيىن دە ءومىر ءسۇردى (1227 جىلى).
موڭعوليادا 1162 جىلى تۋعان شىڭعىس حان تەمۇجىن دەگەن اتپەن اتالدى. بۇل ونىڭ اكەسى ەسۋگەي ءباھادۇردىڭ قولىنا تۇسكەن تاتار باسشىسىنىڭ ەسىمى. جاس تەمۇجىن بوردجىگين تايپاسىنىڭ مۇشەسى جانە 1100 جىلداردىڭ باسىندا موڭعوليانى سولتۇستىك قىتايداعى شين اۋلەتىنە قارسى بىرىكتىرگەن حابۋل حاننىڭ ۇرپاعى بولدى. موڭعولداردىڭ قۇپيا تاريحىنا (موڭعوليا تاريحى تۋرالى زاماناۋي اڭگىمە) سايكەس، تەمۇجىن قولىندا ۇيىعان قانمەن دۇنيەگە كەلدى. موڭعول فولكلورىندا ول الەمنىڭ بيلەۋشىسىنە اينالۋىنىڭ بەلگىسى رەتىندە قاراستىرىلدى. اناسى حوەلۋن وعان قۇبىلمالى موڭعول تايپالىق قوعامىندا امان قالۋدى ۇيرەتتى جانە كەرەك كەزدە وداقتاسۋعا كەڭەس بەردى.
تەمۇدجىن 9 جاستا بولعان كەزدە اكەسى ەسۋگەي ونى بولاشاق قالىڭدىقتىڭ وتباسىنا جىبەرەدى. ۇيگە ورالعاندا ەسۋگەي تاتار تايپاسىنىڭ وكىلدەرىمەن كەزدەسەدى. ولار ونى مەرەكە تويىنا شاقىرادى جانە تاتارلارعا قارسى جاساعان قىلمىستار ءۇشىن تاماققا ۋ قوسىپ، ولتىرەدى. تەمۇجىن اكەسىنىڭ قايتىس بولعانىن ءبىلىپ، ۇيىنە ءوز رۋدىڭ جەتەكشىسىنىڭ اتاعىن بەرۋ ءۇشىن ورالادى. الايدا رۋ بالانى بيلەۋشى رەتىندە تانۋدان باس تارتادى جانە تەمۇجىندى مەن ونىڭ كىشى جانە اعا ۇرپاق اعايىندارىمەن بىرگە قۋىپ شىعادى، ولاردى قايىر سۇرايتىن ومىرگە يتەرمەلەيدى. وتباسى قيىن جاعدايدا ءومىر سۇرۋگە ءماجبۇر بولادى. اڭ اۋلاۋ كەزىندە تەمۇجىن بەحتەر ەسىمدى باۋىرىمەن جانجالداسىپ، ونى ولتىرەدى، وسىلايشا وتباسىنىڭ باسشىسىنا اينالادى.
16 جاستا تەمۇجىن بورتە قىزعا ۇيلەنەدى، ول كوڭىرات تايپاسىنان بولاتىن. قوڭىراتتىقتار تەمۇجىننىڭ تايپاسىمەن جەكە وداق قۇرىپ، ونىڭ ابىروي-بەدەلىن كۇشەيتەدى. كوپ ۇزاماي بورتەنى مەركىت تايپاسى ۇرلاپ كەتىپ، كوسەمدەرى ونى ءوز ايەلىنە اينالدىرادى. تەمۇجىن ونىمەن شايقاسىپ، بورتەمەن قايتا قوسىلىپ، دۇنيەگە كوپ ۇزاماي تەمۇجىننىڭ تۇڭعىش ۇلى – جوشى كەلەدى. بورتەنىڭ تۇتقىندا بولعانىنا قاراماستان، تەمۇجىن جوشىعا ءوز تۋعان بالاسىنداي قارايدى. بورتەدەن تەمۇجىننىڭ ءتورت ۇل بولادى، سونداي-اق باسقا ايەلدەردەن كوپتەگەن بالالارى دۇنيەگە كەلەد. الايدا، تەك بورتەدەن تۋعان ۇلدارى عانا مۇراگەرلىك قۇقىققا يە بولدى.
تەمۇجىن 20 جاسقا كەلگەندە بۇرىنعى وتباسىلىق وداقتاستارى – تايسزي قولعا تۇسىرەدى. ولاردىڭ بىرەۋى ونى قۇتقارۋعا كومەكتەسكەن ەكەن، كوپ ۇزاماي تەمۇجىن ءوزىنىڭ اعايىندىلارى مەن بىرنەشە رۋ-تايپالارىمەن بىرگە العاشقى اسكەرىن جينايدى. 20 مىڭنان استام ادامنان تۇراتىن ۇلكەن اسكەردى قۇرىپ، بيلىكتى تەز نىعايتادى. اسكەري تاكتيكانى، قاتىگەزدىكتى قولدانا وتىرىپ تەمۇجىن اكەسىن ولتىرگەنى ءۇشىن تاتار اسكەرىن جويادى. ول ءار تاتار ۇلىن ولتىرەدى. تەمۇجىننىڭ موڭعولدارى ءتايسزيدى جەڭىپ، بارلىق باسشىلاردىڭ كوزىن قۇرتادى. 1206 جىلعا قاراي تەمۇجىن قۋاتتى نايمان تايپاسىن جەڭىپ شىعادى جانە ورتالىق جانە شىعىس موڭعوليانى باسقارۋعا قول جەتكىزەدى.
موڭعول ارمياسىنىڭ جەتىستىگى شىڭعىس حاننىڭ تاماشا اسكەري تاكتيكاسىنا بايلانىستى، سونداي-اق ول ءوز جاۋلارىنىڭ نيەتتەرىن تۇسىنۋگە ۇلكەن ءمان بەرگەن ەكەن. ول اۋقىمدى تىڭشىلىق جەلىسىن پايدالانىپ، ءوز جاۋلارىنىڭ جاڭا تەحنولوگيالارىن تەز قابىلداۋعا تىرىستى. 80 مىڭ جاۋىنگەردەن تۇراتىن موڭعول اسكەرى جاقسى دامىعان كۇردەلى سيگناليزاسيا جۇيەسى – ءتۇتىن مەن جانىپ تۇرعان شانىشقىلارىن پايدالانعان.
ۇلكەن بارابانداردى كوماندالار بۇيرىق بەرۋ ءۇشىن قولدانعان. ءاربىر موڭعول جاۋىنگەرى تولىعىمەن جابدىقتالعان: ول جەبەلى ساداق، قالقان، قانجار، ت.س.س. قارۋلارعا يە بولعان. ءار موڭعول جاۋىنگەرىنىڭ ازىق-تۇلىك، قۇرال-سايماندار مەن قوسالقى كيىمدەرى سالىنعان ۇلكەن سومكەسى بار بولاتىن. سومكە سۋعا ءتوزىمدى كەلدى. تەرەڭ جانە قارقىندى وزەندەردى كەسىپ ءوتۋ ءۇشىن ونى سورعىزۋ مۇمكىن بولدى.
اتتى جاۋنگەرلەر كىشكەنتاي سەمسەر، بالتا، ىلمەك نايزاسىن پايدالاندى. بارلىق ارميانىڭ جاقسى ۇيىمداستىرىلعان جۇيەسى بولدى: سولداتتار مەن جىلقىلارعا ارنالعان ازىق-تۇلىك، اسكەري تەحنيكا، رۋحاني جانە مەديسينالىق كومەك ءۇشىن شاماندار، سونداي-اق تروفەي جازبالارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن ارنايى ەسەپشىلەر تارتىلدى.
♦شىڭعىس حان ساربازدارى تۇتقىنعا تۇسپەگەن، مايدان دالاسىندا ولىك قالدىرماعان
موڭعول تايپالارىنىڭ جەڭىسكە جەتكەن سوڭ، ولاردىڭ باسشىلارى بەيبىتشىلىككە كەلىسىپ، تەمۇجىنگە «امبەباپ بيلەۋشى» دەگەندى بىلدىرەتىن «شىڭعىس حان» دەگەن اتاق بەرەدى. تيتۋلدىڭ تەك ساياسي عانا ەمەس، سونداي-اق رۋحاني ءمانى بار بولاتىن. جوعارعى شامان شىڭعىس حاندى موڭعوليانىڭ ەڭ بيىك قۇدايى مونكە كوك ءتاڭىرى («ماڭگى كوگىلدىر اسپان») وكىلى دەپ جاريالايدى. قۇدايدىڭ مارتەبەسى ونىڭ تاعدىرىنا الەمدى باسقارۋ قۇقىعىن بەردى دەپ ايتتى. سوندىقتان شىڭعىس حان ءبىر جاۋلارىنا: «مەن جاراتقان يەمنىڭ جازاسىن بەرەتىن وكىلىمىن. ەگەر ءسىز اۋىر كۇنا جاساماعان بولساڭىز، جاراتقان يەم مەنى سەندەرگە قارسى شىعارمايدى!» دەپتى.
حالىق سانى وسكەن سايىن ازىق-تۇلىك پەن رەسۋرستار ازايدى. 1207 جىلى شىڭعىس حان ءوز اسكەرلەرىن سي سيا پاتشالىعىنا قارسى جورىق جاساتادى. 1211 جىلى شىڭعىس حاننىڭ اسكەرلەرى قىتايدىڭ سولتۇستىگىندەگى سزين اۋلەتىنىڭ پاتشالىعىن باسىپ الادى.
شىڭعىس حان تۇركىستان، پەرسيا جانە اۋعانستاندى جاۋلاپ الۋ ءۇشىن حورەزم اۋلەتىمەن ساۋدا قارىم-قاتىناستارىن ورناتۋعا ديپلوماتيانى قولدانادى. ءبىراق وتىرار بيلەۋشىسى موڭعول ديپلوماتيالىق كەرۋەندى تىڭشىلىق ميسسيامەن اينالىسىپ جاتقانىن بايقاپ، ولاردىڭ ءبارىن ءولىم جازاسىنا كەسەدى. شىڭعىس حان وسى قورلىق تۋرالى ەستىگەندە، وعان وتىراردىڭ باسشىسىن بەرىلۋىن تالاپ ەتەدى. حورەزم اۋلەتىنىڭ باسشىسى شاح مۇحاممەد بۇدان باس تارتىپ، نارازىلىق ءبىلدىرىپ، موڭعوليا ەلشىسىن قابىلدامايدى.
بۇل وقيعا ورتالىق ازيا مەن شىعىس ەۋروپانى قامتيتىن قارسىلىق تولقىنىن تۋدىرۋى مۇمكىن ەدى. 1219 جىلى شىڭعىس حان حورەزم اۋلەتىنە قارسى 200 مىڭ موڭعول جاۋىنگەرلەرىنىڭ ارمياسىن ءوزى باسقارىپ، سوعىس باستايدى. موڭعولدار بەكىنىستەر بار قالالاردىڭ ءبارىن تەز جاۋلاپ الادى. ەشكىم ءتىرى قالمادى، ءتىپتى ءتورت تۇلىك مالعا دەيىن قىرىلدى. ەرلەردىڭ، ايەلدەردىڭ جانە بالالاردىڭ سۇيەكتەرى پيراميداعا اينالادى. قالالاردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جەڭىپ، سوڭىندا شاح مۇحاممەد، سودان كەيىن ونىڭ ۇلىن تۇتقىنعا الىپ، ولتىرەدى. 1221 جىلى حورەزم اۋلەتى ومىردەن وتەدى.
ۋاقىت وتە كەلە شىڭعىس حان جۇڭگو مەن ەۋروپانىڭ ءىرى ساۋدا ورتالىقتارىن بايلانىستىرۋعا جول اشادى. موڭعول يمپەريانى ونى ياسا دەپ اتالاتىن زاڭ كودەكسپەن باسقارادى. بۇل زاڭ جيناعىن شىڭعىس حان ءوزى ازىرلەدى، وندا ول قاندى كەك قايتارۋعا، نەكە ادالدىعىن بۇزۋعا، ۇرلىققا جانە وتىرىك ايتۋعا تىيىم سالىندى. ياسانى بۇزۋ ولىممەن جازالاناتىن بولدى. جوعارى ءدىني قىزمەتكەرلەر مەن كەيبىر قولونەرشىلەر ءۇشىن سالىقتىق ۇزىلىستەر بولعان، ءدىني توزىمدىلىك بەلگىلەندى، بۇل موڭعول ءداستۇرىن ءدىندى ايىپتاۋعا نەمەسە ارالاسۋعا بولمايتىن جەكە سەنىم رەتىندە كورۋگە اكەلدى. يمپەريادا ءارتۇرلى ءدىني توپتار بار بولعاندىقتان بۇل ءداستۇر پراكتيكادا قولدانىلدى.
شىڭعىس حان سي سيانى جاۋلاپ العاننان كەيىن كوپ ۇزاماي 1227 جىلى قايتىس بولادى. ونىڭ ءولىمىنىڭ ءدال سەبەبى بەلگىسىز. كەيبىر تاريحشىلار اڭ اۋلاۋ كەزىندە اتتان قۇلاپ شارشاعاندىقتان جانە جاراقاتتاردان قايتىس بولعان دەپ مالىمدەيدى. شىڭعىس حان ءوز جەرىندە، ونون وزەنىنىڭ ماڭىندا موڭعولداردىڭ ادەت-عۇرىپتارىنا سايكەس قۇپيا جەردە كومىلگەن. اڭىز بويىنشا جەرلەۋگە قاتىسقان ادامداردى ولتىرگەن، قازىرگى دەيىن ەشكىم شىڭعىس حاننىڭ جەرلەگەن جەرىن ناقتى بىلمەيدى.
ولگەنگە دەيىن شىڭعىس حان جوعارى باسشىلىقتى ۇلى وگەدەيگە بەرەدى، ول شىعىس ازيانىڭ كوپ بولىگىن، سونىڭ ىشىندە قىتايدى باسقارادى. يمپەريانىڭ قالعان بولىكتەرى باسقا ۇلدار اراسىندا ءبولىندى: شاعاتاي ورتالىق ازيا مەن سولتۇستىك يراندى الدى؛ ەڭ كىشىسى تولۋي موڭعوليا جەرىن باسقاردى؛ جانە شىڭعىس حاننىڭ ولىمىنە دەيىن قازا تاپقان جوشى جانە ونىڭ ۇلى باتۋ زاماناۋي رەسەيدىڭ جەرىن باقىلاۋعا يە بولدى جانە التىن وردا مەملەكەتىن قۇردى. يمپەريانى كەڭەيتۋ جالعاسىپ، وگەدەيدىڭ باسشىلىعىمەن شىڭىنا جەتتى. موڭعول اسكەرى پەرسيانى، وڭتۇستىك قىتايدى جانە بالقاندى باسىپ الادى. موڭعول اسكەرلەرى ۆەنانىڭ (اۆستريا) قاقپالارىنا جەتكەندە باتۋدىڭ ۇلى قولباسشىسى ۇلى حان وگەدەيدىڭ قايتىس بولعانى تۋرالى حابار الىپ، موڭعولياعا ورالادى.
سونىمەن، 1206 جىلى كوشپەندى تايپالاردىڭ بىرىگۋىنەن كەيىن تەمۇجىن شىڭعىس حان دەپ جاريالاندى. 1215 جىلعا قاراي موڭعولدار قىتايلىق سزين يمپەرياسىنىڭ باسىم بولىگىن جاۋلاپ الادى. 1221 جىلى حورەزمنىڭ ۋرگەنچ قالاسى جويىلادى. 1237 جىلدان 1241 جىلعا دەيىن ورىس كنيازداردىڭ كوپشىلىگى موڭعولداردىڭ بيلىگىن مويىندايدى. 1241 جىلى كوشپەندىلەر شىعىس ەۋروپاعا باسىپ كىرەدى، 1243 جىلى اناتوليانى باسىپ الادى. باعداد 1258 جىلى تىزە بۇگەدى. ال اسساسيندەردىڭ اتاقتى بەكىنىسى – الامۋت بەكىنىسىن 1256 جىلى باسىپ الادى.
كوپتەگەن تاريحشىلار ساداقتىڭ جاڭا ءتۇرىن ويلاپ تابىلۋى كوشپەندىلەردىڭ جەڭىستەرىندە شەشۋشى فاكتورعا اينالعانىن ايتادى. موڭعولداردىڭ ريەۆوليۋسيالىق ونەرتابىسى – ولار بىرنەشە پلاستينالاردان ساداق قۇراستىردى: قۇرىلىمدى نىعايتقاننان كەيىن ساداق الدەقايدا سەرپىندى بولدى. مۇنداي ارتىقشىلىقتى وتارشىلىقپەن ءومىر سۇرگەن حالىق پايدالانباعان ەدى.
ساداقتىڭ قۋات-كۇشىن نىعايتۋمەن بىرگە بۇل قارۋدىڭ مولشەرىن ايتارلىقتاي ازايتۋعا جانە ونى اتقا مىنگەن كەزدە دە پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەردى. جەبەنىڭ جەتكىلىكتى سانىمەن جاۋىنگەرلەر قوزعالىستا قارقىندى اتۋعا مۇمكىندىككە يە بولدى. بۇل اسەر اۆتومات قارۋدى قولدانعانمەن بىردەي. سونىمەن قاتار قارۋدىڭ جاڭا ءتۇرىنىڭ ياعني جەبە كۇشىنىڭ كەرەمەتتىلىگى – وق دارىمەن اتاتىن قارۋدىڭ كۇشتەرىنەن كەم بولماۋى.
كەرىمسال جۇباتقانوۆ، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى، قازاق-ورىس حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوسەنتى.
