مەملەكەت باسشىسى ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ جۋىردا عانا شىققان «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ماقالاسى، قازاقستان قوعامىن رۋحاني مودەرنيزاسيالاۋ باعىتىنداعى، سول مودەرنيزاسيالاۋدى ىسكە اسىرۋ تەتىكتەرىن ناقتى كورسەتەتىن كەزەكتى ءبىر باعدارلامالىق ماقالا دەپ باعالايمىن. اتالمىش ماقالانى وقي وتىرىپ، تاريحشى رەتىندە، ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىندا تاريحشىلارعا جۇكتەلىپ وتىرعان جاۋاپكەرشىلىكتى ەرەكشە سەزىندىم.
كەز-كەلگەن حالىقتىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارى سول حالىقتىڭ تاريحىمەن تىعىز بايلانىستى، تاريحپەن بىتە قايناسىپ، استاسىپ جاتاتىن دۇنيە. جالپى، ۇلتتىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارى دەگەن نە؟ بۇل ءار حالىقتىڭ العاش حالىق بولىپ قالىپتاسا باستاعان ۋاقىتىنان بەرى، سول حالىقپەن بىرگە قالىپتاسقان قاسيەتتەرى: ادەت-عۇرپى، سالت-داستۇرلەرى، ءدىنى، ءدىلى، دۇنيەتانىمى، فيلوسوفياسى، ادامگەرشىلىك، ىزگى قاسيەتتەرى بولىپ تابىلادى. بۇل قاسيەتتەر تاريح قويناۋىندا قالىپتاسادى جانە تاريحي داۋىرلەردە ونىڭ وزىعى حالىقپەن بىرگە ءومىر ءسۇرۋىن جالعاستىرسا، تاريح تەزىنەن، سىناعىنان وتە الماي، ەسكىرگەندەرى، توزعاندارى، ياعني حالىقتىڭ دامۋى ءۇشىن كەدەرگى بولاتىندارى جويىلىپ وتىرادى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى – ۇلتتىڭ رۋحانيجاڭعىرۋى ونىڭ تاريحىن ءجىتى زەرتتەۋدەنباستالۋى ءتيىس، ەڭ الدىمەن عاسىرلار قويناۋىندا قالىپتاسقان ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى انىقتاپ الۋىمىز قاجەت.
ەلباسىنىڭ ماقالاسىندا حالقىمىزدىڭ تاريحي دامۋ بارىسىندا قالىپتاستىرعان ۇلتتىق قۇندىلىقتارى، سونىڭ ىشىندە، تەك تۇركىلەر وركەنيەتىنە عانا ەمەس، الەمدىك وركەنيەتكە وراسان زور ىقپال ەتكەن قۇندىلىقتار «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» رەتىندە ەرەكشە اتاپ كورسەتىلگەن. ەلباسىنىڭ اتالمىش ماقالاسىن ەۋروپاسەنتريستىك عىلىمدا كوشپەلىلەرگە، تۇركى حالىقتارىنا قاتىستى قالىپتاسقان «ادامزاتتىڭ ارامتاماعى»، «وركەنيەت جاساي الماعان حالىق»، «جاۋلاۋشى، قيراتۋشى، قۇرتۋشى-جويۋشى» دەگەن «قارا اڭىزدى» جويۋ باعىتىندا تەرەڭ تاريحي زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋگە باعدارلامالىق نەگىز دەپ ەسەپتەيمىن.
وسى ورايدا، ماقالادا كورسەتىلگەن، حالقىمىزدىڭ الەمدىك وركەنيەتكە قوسقان سالماقتى ۇلەسى، ۇلتتىق قۇندىلىقتارى قانداي تاريحي جاعدايلاردا قالىپتاستى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. كەز-كەلگەن تاريحي قۇبىلىس بەلگىلى-بىر تاريحي كەڭىستىكتە جانە تاريحي ۋاقىتتا (ەلباسى ماقالاسىنداعى كەڭىستىك، ۋاقىت ولشەمدەرى)، ياعني ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تاريحي جاعدايلاردا قالىپتاسادى. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز قالىپتاستىرعان كوشپەلى ءومىر سالتى سول كونەزامانداردا (وندىرگىش كۇشتەر، رەسۋرستار ماردىمسىز ەرتە داۋىرلەردە) جانە سول ايماقتا (ورتالىق ەۋرازيانىڭ اريدتىك بەلدەۋىنىڭ سۇراپىل كليماتتىق، لاندشافتىق جاعدايلارىندا) ەڭ ءتيىمدى ءومىر سالتى بولدى. ونىڭ ۇستىنە كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى ەرتە داۋىرلەردە ەگىنشىلىككە قاراعاندا رەنتابەلدى بولدى. مۇنىڭ ءوزى حالىقتىڭ تۇرمىسىنىڭ تەز كوتەرىلۋىنە، قوسىمشا ءونىمنىڭ (ماتەريالدىق وندىرىسپەن تىكەلەي اينالىسپايتىن قوعامنىڭ «زيالىلارىن» اسىراۋعا قاجەتتى قور) جاسالۋىنا، ءبىر سوزبەن ايتقاندا مەملەكەت، وركەنيەت قالىپتاستىرۋعا العى-شارتتار دايىندادى.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءبىز تاريحىندا ماقتان تۇتاتىن، جارقىن بەتتەرى كوپ، جاسامپاز، جاڭالىق اتاۋلىعا اشىق، رۋحاني قۇندىلىقتاردى بەتكە ۇستاعان ەرەكشە دارىندى حالىقپىز. الايدا، وكىنىشكە وراي، وسى داڭقتى تاريحىمىزدىڭ بارلىق بەتتەرى، بارلىق ماسەلەلەرى ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەلىپ بولدى دەي المايمىز، اسىرەسە، كونە داۋىرلەر مەن ورتا عاسىرلىق تاريحتا تولىق زەرتتەلىپ بولماعان، ءوزىنىڭ وبەكءتيۆتى باعاسىن الماعان ماسەلەلەر جەتىپ-ارتىلادى. وسى ورايدا، مەملەكەت باسشىسى تاريحشىلارعا جۇكتەپ وتىرعان جاۋاپكەرشىلىكتىتەرەڭ سەزىنىپ، تاريحىمىزدىڭ اقتاڭداقبەتتەرىن جان-جاقتى ءارى تىڭعىلىقتى زەرتتەۋ جانە زەرتتەۋ ناتيجەلەرىن جاستارىمىزدى ۇلتتىق قۇندىلىقتار نەگىزىندە ۇلتجاندىلىق جانە وتانسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋدە پايدالانۋ ءاربىر تاريحشىنىڭ كەزەك كۇتتىرمەس ەڭ ماڭىزدى مىندەتىنە اينالۋعا ءتيىس دەپ ويلايمىن.
ە.قارتابايەۆا
