كوپتەگەن جازۋشىلار مەن سۋرەتشىلەردىڭ ءوز شىعارمالارىندا الىس بولاشاقتى، ماسەلەن، وزدەرى ەستىپ-بىلۋى مۇلدەم مۇمكىن ەمەس عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسستىڭ جەتىستىكتەرىن، بولماسا كەلەشەكتە بولاتىن ناقتى جاعداي مەن وقيعالاردى سونشالىقتى دالدىكپەن بولجاپ سيپاتتاعاندارى بەلگىلى. ولاردىڭ بولاشاققا ۇڭىلە بىلەتىن ەرەكشە قاسيەتى نەدەن؟
ماسەلەن، اتاقتى ۆان گوگ، ءيا، ءبىر قۇلاعىن ءوزى كەسىپ تاستايتىن قيالي سۋرەتشىنىڭ 1889 جىلى، ءوزىن - ءوزى ولتىرۋىنەن ءبىر جىل سالعان «جۇلدىزدى ءتۇن» اتتى كارتيناسى بار. مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىز؟ وسى ححI عاسىردا عارىشتى زەرتتەۋگە ارنالعان «حاببل» تەلەسكوپى جەردەن 20 مىڭ جارىق جىلىنا تەڭ قاشىقتىقتان گالاكتيكانى ءتۇسىرىپ العان-دى. وسى تەلەسكوپ تۇسىرگەن جۇلدىزدى اسپان ۆان گوگتىڭ «جۇلدىزدى ءتۇن» كارتيناسىنا قاتتى ۇقسايتىنى استرونومداردى ەرەكشە تاڭىرقاتقان. ياعني، سۋرەتشىنىڭ كارتيناسى مەن تۇسىرىلىمدەگى جۇلدىزدى اسپاننىڭ، عارىشتاعى جارىلىستان پايدا بولعان شاڭ مەن گازدىڭ ءتۇزىلىم فورماسى بىردەي بولىپ شىققان. ايىرماشىلىق تەك سۋرەتشىنىڭ كوك بوياۋ قولدانعانىندا، ال فوتوگرافيادا قىزىل بوياۋ باسىم.
ۆان گوگ وسىنىڭ ءبارىن قالاي، قايدان بىلگەن؟ الگى تەلەسكوپتاعى جۇلدىزدى اسپان جەردەن 20 مىڭ جارىق جىلىنا تەڭ قاشىقتىقتان تۇسىرىلگەنىن ايتتىق. ال سۋرەتشى تار شەبەرحاناسىندا-اق وتىرىپ ءوزى اياسىندا دۇنيەگە كەلگەن توقتى شوقجۇلدىزىن، سونداي-اق اي مەن ۆەنەرانى، جارىقتىڭ قوزعالىسىن، فيزيكا مەن ماتەماتيكا عىلىمىنداعى شەشۋى تابىلماعان ەڭ كۇردەلى تۇسىنىكتەردى دالمە-دال بەينەلەگەن. قالايشا؟ بۇل جايىندا ءتۇرلى بولجامدار ايتىلۋدا. ۆان گوگ عارىشقا ساياحاتتاپ بارىپ قايتقان بولۋى كەرەك دەۋشىلەر دە بار. كىم ءبىلىپتى، ۇلى سۋرەتشى شىنىمەن كورىپكەل بولدى ما، الدە جاتپلانەتالىقتار ۇرلاپ اكەتىپ، قايتا اكەلىپ تاستادى ما ەكەن؟ كوپتەگەن دانىشپانداردىڭ باسىنان وسىعان ۇقساس ءتۇرلى جاعدايلار وتكەن عوي. قازاقتىڭ اراسىندا دا جىن جۇگەندەپ ءمىنىپ، اسپاندا اققۋ بولىپ ۇشقاندار تۋرالى سان اڭگىمە بار.
ال اتاقتى فانتاست جيۋل ۆەرن ءوز كىتاپتارىندا بولاشاقتا ناقتى جۇزەگە اسقان عىلىمي جاڭالىقتار جايىندا ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت جازىپ قالدىرعان. سونىڭ ءبىرى – «جەردەن ايعا دەيىن» (1865) رومانىنداعى ايعا اتتاندىرىلاتىن «كولۋمبيادا» سناريادى. فلوريدا جارتى ارالىنان جەلتوقسان ايىندا ۇشىپ شىققان ءۇش ادام – باربيكەن، نيكول جانە اردان اي وربيتاسىنا جەتىپ، قايتا كەيىن ۇشادى دا تىنىق مۇحيتقا كەلىپ قونادى. كوپتەگەن جىلداردان كەيىن امەريكالىقتاردىڭ ايعا «اپوللون-8» عارىش راكەتاسىن ۇشىرعانى بەلگىلى. ونداعى ەكيپاج دا ءۇش ادامنان قۇرالعان جانە فلوريدا شتاتىنان جەلتوقسان ايىندا ۇشىپ شىققان. «اپوللون-8» «كولۋمبيادانىڭ» مارشرۋتىن اينىتپاي قايتالاعان. بىرەۋى ويدان قۇراستىرىلعان، بىرەۋى شىن ەكى اپپاراتتىڭ دا سالماعى مەن كولەمى بىردەي بولىپ شىققان. امەريكالىق ءۇش عارىشكەردىڭ اتتارى – بورمان، لوۋەلل جانە ليدەر. ءۇش عارىشكەردىڭ ەكەۋىنىڭ ەسىمدەرى جيۋل ۆەرننىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ ەسىمدەرىمەن ۇندەس.
وسىعان ۇقساس تاعى ءبىر مىسال – «سۋ استىنداعى 20 000 لە (شاقىرىم)» (1869) رومانىنداعى سۋاستى قايىعىنىڭ جوباسى. ول زاماندا جان بالاسى سۋاستى قايىعى جونىندە ەستىپ-بىلمەگەن. ا حح عاسىردا سۋاستى قايىقتارى شىندىققا اينالدى. سونداي-اق ا.ن.تولستوي جازعان لازەرلىك قوندىرعى دا بۇگىندە ەشكىمگە تاڭسىق ەمەس.
اعىلشىننىڭ اتاقتى جازۋشىسى سۆيفتتىڭ قالامىنان تۋعان «گۋلليۆەردىڭ ساياحاتتارىن» بالا كەزىندە وقىماعان ادام از شىعار. زەرتتەۋشىلەردى وسى كىتاپتىڭ كەيىپكەرى كەزدەيسوق تاپ بولاتىن ۇشاتىن ارال قىزىقتىرىپ كەلەدى. اۆتور كوركەم ادەبيەتكە ونشا جاناسا بەرمەيتىن عىلىمي-تەحنيكالىق دالدىككە ادەيىلەپ توقتالعانداي. ماسەلەن، سۆيفت ۇشاتىن نەمەسە جۇزەتىن ارالدىڭ فورماسى مەن ديامەترىن، بيىكتىگىن، قىسقاسى بارلىق سيپاتىن تۋرا ءوزى ولشەپ-پىشكەندەي تاپتىشتەپ كەلتىرىپ، ارالدىڭ الىپ ماگنيتكە سۇيەنە وتىرىپ اۋادا ۇشۋعا قابىلەتتى ەكەنىن جازادى. ول كەزدە، ياعني 1726 جىلى بۇعان ۇقساس نارسە ومىردە ءالى ويلاپ تابىلماعان-دى. ادامدار ماگنيتتىك الاڭ جايىنان ەش حابارسىز بولاتىن.
سۆيفت ولگەن سوڭ وتىز جىلدان كەيىن فرانسۋز حيميگى لاۆۋازە لاپۋتا ارالىنىڭ وقىمىستىلارى اشقان اۋانىڭ قۇرامىن انىقتاعان. روماندا مارستان ونىڭ ەكى سەرىگىنە دەيىنگى ارا قاشىقتىق جايىندا دالمە-دال مالىمەت بەرىلىپتى.
ال اتاقتى امەريكالىق فانتاست روبەرت حاينلاين ءتىپتى الىسقا سىلتەگەن. 1941 جىلى جازعان پوۆەسىندە ول امەريكالىقتاردىڭ ۋراننان اتوم بومباسىن جاساعانىنىن جازادى. شىعارما جارىققا شىعىسىمەن اۆتوردى فبر شاقىرادى: ارناۋلى قىزمەتتەگىلەر جازۋشىنىڭ سول كەزدە عالىمدار وتە ساقتىقپەن ىسكە اسىرماق بولىپ جاتقان مەملەكەتتىك اسا قۇپياعا قالاي قول جەتكىزگەنىن جانە قوندىرعىنى قالايشا دالمە-دال سۋرەتتەگەنىن بىلمەك بولىپ، سان سۇراۋدىڭ استىنا الادى.
مىنە، وسىدان-اق جازۋشىلار مەن سۋرەتشىلەردىڭ ىشىندە بولاشاققا ۇڭىلە الاتىن قاسيەتىمەن تاڭقالدىرعانداردىڭ از ەمەستىگىن، ولاردى جاراتۋشى ەرەكشە اۋليەلىك قابىلەتپەن دۇنيەگە اكەلگەنىن بىلۋگە بولادى.
پىكىر قالدىرۋ