قامشى  - ەركىن اقپارات الاڭى. ەرلان تولەۋباي مىرزانىڭ مۇحتار شاحانوۆپەن اڭگىمەسى ءبىراز داۋلى ماسەلەنىڭ شەتىن شىعارىپتى. ەگەر مۇحاڭ ايتاقان ماسەلەلەرگە قاتىستى ايتار وي، قوسار پىكىر بولسا كەز كەلگەن وقىرمانعا مىنبەرىمىز دايىن. 

اقىن، قوعام قايراتكەرى مۇحتار شاحانوۆپەن سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. قويعان سۇراۋلارىمىزعا كۇيىنە جاۋاپ قاتقان اقىن  دەنساۋلىعى تۋرالى ايتا كەلىپ: «كەيدە شالقامنان جاتقان كەزدە اۋا جەتپەي قالادى. ءبىر قىرىممەن عانا جاتامىن. دارىگەرلەر ىلعي دا «قوعامدىق جۇمىستاردى قويىڭىز، جۇرەگىڭىزگە سالماق تۇسىرمەڭىز»،- دەپ جاتادى. الايدا مەنىڭ تابيعاتىم ولاي بەرىلە سالۋعا كونبەيدى. ەكى رەت العان جۇرەك تالماسىنان (ينفاركتەن) كەيىن جۇرەكتىڭ جارتىسى جۇمىس ىستەمەي، بەرىش بوپ قاتىپ قالعان.  قۇدايعا شۇكىر، سول جارتى جۇرەگىممەن-اق جالعاندىقپەن كۇرەسىپ كەلەمىن»، – دەپ، ءازىل-شىنى ارالاس جاۋاپ بەردى. «ءبىزدىڭ قوعامىمىزدا جارتى ادامدار قاپتاپ كەتتى»، -  دەيدى مۇحاڭ.

– الدا پارلامەنت سايلاۋى كەلە جاتىر. دەپۋتاتتىققا تۇسەسىز بە؟

– وسىدان توعىز جىل بۇرىن «حالىق رۋحى» دەگەن پارتيا قۇردىق. سول پارتياعا ءجۇز مىڭنان استام ادام مۇشە بولدى. سونىڭ الپىس مىڭنان استامىنىڭ قۇجاتتارىن تولتىرىپ، قۇزىرلى مەكەمەگە وتكىزدىك. «پىسىقاي بيلىك» سونى ءالى تەكسەرىپ جاتىر. ءقايبىر جىلى باسقا پارتيامەن بىرلەسىپ پارلامەنتكە تۇسپەكشى بولدىق قوي. ءبىزدىڭ قاعازدارىمىزدى تەكسەرىپ، قابىلدادى. ۇگىت-ناسيحاتقا رۇحسات بەرىلىپ، التى وبلىستا كەزدەسۋ ءوتتى. سولاردىڭ بارىندە، مەن زالعا كىرىپ كەلگەنىمدە قالىڭ جۇرت ورىندارىنان تۇرەگەپ تۇرىپ قول سوعىپ، «ءبىز نۇروتان پارتياسىنىڭ مۇشەسىمىز، ءبىراق ەلدىك، ۇلتتىق مۇددەلەردىڭ باسىندا ءسىز جۇرگەندىكتەن داۋىسىمىزدى سىزگە بەرەمىز» دەگەن تىلەك ءبىلدىرىپ جاتتى. حالىقتىڭ ءبىزدى سولاي قولداعانىن جاقتىرماعان بيلىك، مەنىڭ «ۇلكەن قىلمىسىمدى» تاپتى. سول «قىلمىسىما» بايلانىستى، سايلاۋعا بىرنەشە كۇن قالعاندا بيلىك پارتيانىڭ جۇمىسىن توقتاتتى. الگى قىلمىسىمدى ايتۋعا دا ىڭعايسىزدانىپ تۇرمىن. دەگەنمەن شىندىقتان ۇلكەن نە بار؟ ايتايىن. 37 تەڭگە سالىق تولەمەگەن ەكەنمىن. «وتە ۇلكەن قىلمىس قوي». «ەگەر مەن 37 ميلليارد دوللار ۇرلاعان بولسام، زور قۇرمەت كورسەتكەن بولار ەدىڭىزدەر. الايدا، قىراعى ەكەنسىزدەر، جەمقورلىقپەن جاقسى كۇرەسەتىندەرىڭىزدى دالەلدەدىڭىزدەر. وسى باعىتتارىڭىزدى جالعاستارا بەرىڭىزدەر» دەدىم.

سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ باستىعى بەتى بۇلىك ەتپەستەن وسى «قىلمىسىمدى» قالىڭ جۇرتقا جاريالادى. جەمقورلىقپەن كۇرەستىڭ وسىنداي دا ءتۇرى بولاتىنىن ايگىلەدى. بيىل بۇۇ-نىڭ ەلگە كەلگەن ءبىر وكىلىنە، وسى ماسەلە توڭىرەگىندە ارنايى حات جازدىم. حاتتى پارتيانىڭ بەلدى ءبىر ازاماتى ءوز قولىمەن تاپسىردى. بۇۇ وكىلى بۇل ىستەگى ادىلەتسىزدىكتى اشكەرەلەۋگە جانە پارتيانى تىركەتۋگە كۇش سالاتىنىن مالىمدەپتى.  ەندى سونىڭ ناتيجەسىن كۇتىپ وتىرمىز.

جۋىردا جارىلقاپ قالىباي دەگەن جىگىت پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا تۇسپەكشى بولدى. وعان مەن «داۋىس الا المايسىڭ، بوس اۋرە بولما، بەس مىڭ داۋىس جيناساڭ مۇرنىمدى كەسىپ بەرەيىن» دەپ ازىلدەدىم. ول تەلەارناعا، باسپاسوزگە «مەن ءجۇز جيىرما مىڭ داۋىس جينايمىن» دەپ سۇحبات بەرىپتى. سودان ىسكە بەلسەنە كىرىسىپ، التى ءجۇز داۋىس جينادى. كەرەكتى داۋىس توقسان ءۇش مىڭ عوي. ال، ەندى سول جارىلقاپ جاڭا پارتيا قۇرماقشى. وعان «حالىق رۋحى» پارتياسى كەدەرگى بولۋى مۇمكىن عوي. سول ءۇشىن ول مەنى جامانداۋدىڭ وزگەشە تاسىلىنە كوشىپتى. «شاحانوۆ باستاعان ءىسىنىڭ ءبىرىن دە اياعىنا دەيىن اپارعان ەمەس» دەپ ۇلكەن كىنا ارتىپ، ءوزى باسقاراتىن «جۇلدىزدار وتباسى»، «اڭىز ادام» جۋرنالدارىندا جانە عالامتور سايتتارىندا جاريالاپتى. سوندا مەنىڭ، باسقاسىن ايتپاعاندا، كەڭەستەر وداعى كەزىندە 62 جىل بويى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تويلاۋعا تىيىم سالىنعان ناۋرىز مەرەكەسىن ءتىرىلتۋىم، ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك مارتەبە الىپ كەتكەن شاقتا، قازاق ءتىلىن جەكە-دارا مەملەكەتتىك ءتىل دارەجەسىنە كوتەرۋدەگى قىزمەتىم، ايتۋعا، جازۋعا تىيىم سالىنعان 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ شىندىعىن اشىپ، كسرو بيلىگىنە كۇردەلى تالاپتار قويىپ، كىنالى 41 ادامنىڭ ءاتى-جونىن ايگىلەۋىم، نەگىزىن «امەريكاندىق ۇلتتان» الاتىن «قازاقستاندىق ۇلت» سالتانات قۇرا باستاعان كەزدە اشتىق جاريالاۋىم، مەنى قولداپ ءتورت مىڭنان استام ادامنىڭ بىرگە بولۋعا تىلەك بىلدىرگەنى، «مەن قازاقپىن» دەگەن ءاربىر ازاماتتىڭ نامىسى ويانعان شاقتا، بيلىكتى كەشىرىم سۇراۋعا ماجبۇرلەۋىمىز وڭاي شارۋا بولىپ پا ەدى؟ ەگەر، «مەن قازاقپىن» دەپ ايتۋعا تىيىم سالاتىن «قازاقستاندىق ۇلت» كۇش الىپ كەتكەندە، جارىلقاپتىڭ ءوزى دە قازاق ءتىلدى باسىلىمدارعا باس رەداكتور بولىپ وتىرماس ەدى عوي. سوندا مەن وسى ىستەردىڭ قايسىسىندا باستاعان شارۋامدى اياعىنا دەيىن اپارماپپىن؟ بەدەلىمدى بەس تيىندىق دەڭگەيگە قۇلدىراتۋعا تىرىسقان ادىلەتسىز پىكىرى ءۇشىن جاريالانعان باسىلىمداردا، عالامتور بەتتەرىندە جارىلقاپ مەنەن كەشىرىم سۇراۋعا ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىن.

– ءسىز باسقارعان ۇلتتىق كەڭەس قاشاننان باستاپ رەسمي ساياسي قادامدار جاسايدى.

– جاقىندا «قازاق ۇلتتىق كەڭەسىن» قايتا جاڭعىرتتىق. راس، جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن قۇرىلعانىمەن، ءجوندى جۇمىس جاسالمادى. باسىنا كەلگەن ازاماتتار بىرەۋى بىلاي تارتتى، ەكىنشىسى وزگە مىنەز كورسەتتى. مەنىڭ دە دەنساۋلىعىم سىر بەرىپ، ءونىمدى جۇمىس جاساي المادىق. ءقازىر قۇدايعا شۇكىر، ءتاۋىرمىن. سوندىقتان مەن، باسقارۋدا جۇرگەن جىگىتتەردىڭ ءبىرازىن وزگەرتتىك. ءبىرىنشى ورىنباسار ەتىپ جانۇزاق اكىمدى بەكىتتىك. راسۋل جۇمالى، ايدوس سارىم، ەركىن راقىشيەۆ، داۋرەن بابامۇراتوۆتار ورىنباسار بولىپ سايلاندى. قازاق ۇلتتىق كەڭەسىنىڭ اپپارات جەتەكشىلىگى راسۋل جۇمالىعا بەرىلدى. ونىڭ ورىنباسارى عابيدەن جاكەي بولدى. الدىمىزدا ۇلكەن پروبلەمالار كۇتىپ تۇر. جوعارى بيلىكتەگى تۇلعالاردىڭ مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋى زاڭمەن مىندەتتەلمەيىنشە، مەملەكەتتىك تەلەارنالار قازاقشا سويلەمەيىنشە ەل تاعدىرى وڭالمايدى. قازاق تىلىنە قىرىن قاراۋ مەن مەنسىنبەۋ كۇش الىپ كەلە جاتىر. وسىلاردىڭ ءبارىن رەتتەمەسەك بولمايدى. استانادا قازاق بالالارىنىڭ 47 پايىزى، الماتىدا 40 پايىزى ورىس مەكتەپتەرىندە ءبىلىم الادى ەكەن. مەملەكەتتىك تەلەارنالاردىڭ مەملەكەتتىك تىلدە حابار بەرۋى 50 پايىزدان كەم بولماۋى كەرەك. وكىنىشكە قاراي، ءقازىر كەيبىر تەلەارنالاردىڭ مەملەكەتتىك تىلدەگى باعدارلامالارى 20، 30 ءتىپتى، 8 پايىزعا دەيىن قۇلدىراعان.

تاعى ءبىر ۇلكەن ماسەلەگە نازار اۋدارماۋعا بولمايدى. بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ 800-دەن استام مۇشەسى بار. سولاردىڭ ەلدىك، ۇلتتىق، تىلدىك مۇددە كۇرەسىندە 10-15ء-ى عانا بىزبەن بىرگە ەكەن. قالعاندارى توم-توم كىتاپتارىندا، ولەڭدەرىندە، ماقالالارىندا «ۇلتتى، ءتىلدى، رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدى ساقتاۋىمىز كەرەك، سول ءۇشىن كۇرەسۋىمىز قاجەت» دەپ جازادى. ال ىسكە كەلگەندە الگىلەردىڭ ءبارى ۇستەلىنىڭ استىنا كىرىپ، جاسىرىنىپ قالادى. مىنە، سورىمىزعا قاراي، ءسوزى باسقا، ءىسى باسقا جازعىشتار كوبەيىپ كەتتى. وسىعان وراي، بىرنەشە مەملەكەتتىڭ الدىڭعى قاتارلى تۇلعالارى قولداعان جاڭا ۇستانىم جاريالادىم: «كىم شىندىعىن جوعالتىپ السا، كىم «اقتى – اق، قارانى – قارا» دەپ ايتۋدان قالسا،  ياعني ءسوزى باسقا ءىسى باسقا بولسا جانە ەلدىك، ۇلتتىق مۇددەلەردەن بويىن اۋلاق سالسا، ءتىپتى، ول – ءوز ءىسىنىڭ مايتالمان شەبەرى اتانسا دا، مازمۇنسىز، ماعىناسىز، رۋحسىز ادام».

قازىرگى كەزەڭدە حالقىمىزدىڭ ۇلكەن بولىگى شىندىعىن جوعالتىپ الدى. ولاردىڭ كوپشىلىگى تج-لىقتا الدىنا جان سالمايتىن بولدى. «ۇلتتىق كەڭەس» وسى ماسەلەگە دە ەرەكشە نازار اۋدارۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن.

تاعى ءبىر باستى ماسەلە – مەملەكەت بولاشاعىنا اسا ءقاۋىپتى اتوم ەلەكتر ستانساسىنىڭ سالىنۋى سياقتى ىستەر. سەبەبى يادرولىق وتىننىڭ قالدىعىن تولىق زالالسىزداندىراتىن تەحنولوگيا ءالى تابىلعان جوق. كەيبىر دامىعان مەملەكەتتەر اەس-تان باس تارتىپ جاتىر. ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق سەكىلدى مەملەكەتكە اكەلەر پايداسى جوق وداقپەن دە اشىق تۇردە كۇرەسەر شاق تۋدى.

– ءوزىڭىز بىلەتىندەي بيىلعى كوكتەم كيىك قىرعىنىمەن كەلدى. كيىك قىرعىنى تۇسىنگەن ادامعا ارال اپاتىنان كەم ەمەس، وسى قاسىرەتكە قالاي جول بەرىپ الدىق؟ كيىك تاعدىرىنا، مال قىرىلىپ جاتقان ەكولوگيالىق زوبالاڭعا الاڭداۋشىلىعىڭىز قالاي؟

– كەڭەس وداعى تۇسىندا، مەن كسرو حالىق دەپۋتاتى بولعان كەزىمدە ارال ماڭىندا جارتى ميلليونعا جۋىق كيىك قىرىلعان بولاتىن. وسى ماسەلەنى مەن «كسرو جازۋشىلار وداعىنىڭ» پلەنۋمىندا دا، كسرو حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ سەزىندە دە كوتەرگەنمىن. كيىكتەردىڭ جاپپاي قىرىلۋىنا پروتوننىڭ تىكەلەي اسەرى بار ەكەنىن انىقتاۋ ماقساتىندا رەسەيدەن باسقا دا ەلدەردىڭ عالىمدارىن شاقىرىپ، بۇعان قارسى تۇرۋىمىز كەرەك. «ۇلتتىق كەڭەس» جۇمىسىنىڭ الداعى مىندەتتەرىنىڭ ءبىر تارماعى وسى ماسەلە بولماق. بايقوڭىردان زىمىران ۇشىرۋدى توقتاتۋىمىز كەرەك. مال مەن دالا تاعىسى تۇگىلى قانشاما ادام زارداپ شەگىپ جاتىر. بۇنى بۇگىن شەشىپ الماساق، ونىڭ زاردابى وتە ۇلكەن بولۋى مۇمكىن.

– ەكسپو توڭىرەگىندە كەشە عانا ۇلكەن داۋ شىقتى. قازاقستانداعى ۇرلىق پەن مەملەكەتتى توناۋ قاشان توقتايدى؟ ولارعا توسقاۋىل بولاتىن كۇش بولا ما؟

– تەلەديداردى اشىپ قالساڭىز جەمقورلارمەن كۇرەسىپ جاتىرمىز دەيدى، ال، سول كۇرەسىپ جاتقان كىمدەر، جەمقورلاردىڭ ءوزى ەمەس پە؟ ناعىز جەمقورلاردىڭ اياعى كوكتەن كەلەتىن كەزى كەلەدى، ءبىراق وعان مىنا بيلىك تۇرعاندا جول بەرىلمەيتىنى انىق. وعان توسقاۋىل بولار كۇش –ءبارىمىزدىڭ شىندىق بيىگىندە باس قوسىپ، بىرلەسە قيمىلداۋىمىز ەمەس پە؟

– كەيدە قازاق قوعامىنداعى قيلى-قيلى پارادوكستاردان ءتۇڭىلىپ، ەلدەن ءبىر جولا كەتىپ قالعىڭىز كەلەتىن ءسات بولا ما؟

– وسى كەزەڭدە قازاقستان حالقىنىڭ جارتى ميلليونعا جۋىعى شەتەلدەن ءۇي العانىن جۋىردا عالامتوردان وقىپ، تاڭ قالدىم. ولار ءارتۇرلى جاعدايمەن، كەزىندە جەكەشەلەندىرىپ العان مەملەكەت مۇلىكتەرىن ءوز پايداسىنا جاراتۋ ارقىلى وسىنداي ىستەرگە قول جەتكىزىپ وتىر.

ال شەتەلگە كەتۋ تۇگەلدەي تابيعاتىما جات. مەنىڭ 20-دان استام مەملەكەتتەردىڭ مەكتەپ وقۋلىقتارىنا ەنگەن «ءتورت انا» اتتى ولەڭىم بار. سوندا: ءار ادامنىڭ ءوز اناسىنان باسقا ءتورت اناسى بولۋى كەرەك. – تۋعان جەرى، تۋعان ءتىلى، جان بايلىعى، ءسالت-داستۇرى جانە تۋعان تاريحى. وسى ءتورت انامەن بىتە قايناسا وتىرىپ، قالاي مەن شەتەلگە كەتەمىن. قازاق جەرىنەن مەنى ەشكىم تراكتورمەن سۇيرەپ تە شىعارا المايدى. قاشان كوزىم جۇمىلعانشا ەلدىك، ۇلتتىق مۇددە ءۇشىن، شىندىق ءۇشىن كۇرەسىم توقتامايدى.

– سۇحباتىڭىزعا راحمەت، مىقتى دەنساۋلىق تىلەيمىز!

اڭگىمەلەسكەن ەرلان تولەۋباي