داۋرەن قۋات – قازاقتىڭ باس اقىنى ابايدىڭ اتىن يەلەنگەن پورتالدىڭ باس رەداكتورى. اتالمىش باسىلىم ۇلتتىق ماسەلەگە كەلگەندە ۇلتتىق پارتياداي ءۇن قاتىپ جۇرگەنىنە قالىڭ جۇرتشىلىق كۋا. سونىڭ اسەرى شىعار شەتەلدەگى قارا ورمان قازاق تا «ابايدى» كوزىنەن تاسا قىلمايدى. ەندەشە، بۇگىنگى «قامشىنى» – داۋرەن ۇستادى. قويار سۇراعىڭ، ايتار ويىڭ بولسا ايت، الاش بالاسى!
ەرتوستىك: داۋكە، جاساپ جاتقان تىرشىلىكتەرىڭىزگە اللا ءناسىپ بەرسىن! ءبىراق تا وسى سىزدەر سايتتارىڭىز ارقىلى ساسىق ساياسات جۇرگىزىپ جاتاتىن سياقتى بوپ كورىنەسىزدەر كەيدە. ماسەلەن، بىردى-بىرگە سوعىپ اتتارىڭىزدى شىعارىپ، قوعامداعى ورىندارىڭىزدى ايگىلەي تۇسكىلەرىڭىز كەلەتىن ءتارىزدى. وسى نەگە كەرەك؟ ونسىزدا از قازاقتى قىرقىستىرىپ قويىپ تاپقان ابىرويدان نە پايدا؟ تاعى سۇرارىم: سىزدەر سوپىسىزدار ما؟
- ءبىز قوعامدا نە بولىپ جاتىر - سونى جازامىز. قانداي كوزقاراستار، قانداي وي-پىكىرلەر قابىنداپ تۇر سونى - جاريا ەتەمىز. جۇرت ءبىلسىن، ويلانسىن، قورتىندى جاساسىن دەيمىز. قازاق بالا ەمەس – ۇلت. نە نارسەنىڭ بولسادا پارقىن ءتۇسىنىپ پايىمداي الاتىن ۇلت. بۇنداي ۇلتقا اقپاراتتى دەر كەزىندە ءارى اشىق تۇردە جەتكىزە ءبىلۋىمىز كەرەك. پىكىرلەر قايشىلىعىنان، سەنشە ايتقاندا «ءبىردى بىرگە سوعاتىن» پىكىرلەر قايشىلىعىنان، قازاق قوعامى ازىپ-توزىپ كەتپەيدى. ءبىز سول پىكىرلەر تالقىسىن ورتاعا سالعاننان ايگىلەنە تۇسسەكتە تۇبىندە ۇلت ۇتادى. ونىڭ ۇستىنە ينتەرنەتتە وتىراتىن ادام گازەت پەن جۋرنالدىڭ «ءونىمىن» تۇتىنىپ قانا قوياتىن وقىرماننان الدەقايدا بەلسەندى، الدەقايدا سەرگەك. سەبەبى عالامتوردىڭ وقىرمانى قانداي مازمۇنداعى ماتەريال بولسىن وعان قاتىستى ويىن ايتادى، سىنايدى نەمەسە ريزاشىلىعىن بىلدىرەدى، راحمەتىن جاۋدىرادى. سوندىقتان بۇنداي بەلسەندى وقىرمانعا اقپاراتتى «شايناپ بەرۋدىڭ»، اقىل ايتۋدىڭ، كوسەمسۋدىڭ، ناسيحات سوعۋدىڭ قاجەتى شامالى. اگاراكي، ساعان از قازاقتىڭ ءىشىن الاتايداي بۇلدىرمەۋدىڭ امالىمەن جازىلاتىن دۇنيەلەر كەرەك بولسا، وندا ەشتەڭە ايتپايتىن، ەشنارسەگە جانى اۋىرمايتىن، ىشكەنگە ءماز، جەگەنگە توق باسىلىمدار بىزدە جەتىپ جاتىر، سولاردى جاستانىپ جاتتا وقي بەر. بىلتىر جازدا ءداستۇرلى ەمەس ءدىني اعىمداردىڭ ارەكەتى قازاق جۇرتىندا اسقىنىپ كەتتى - ءبىز سونى كۇن قۇرعاتپاي جازدىق. ءقاۋىپ ەتكەننەن جازدىق. اقىرى نە بولدى؟ اتىراۋدا، تارازدا، الماتىنىڭ بورالداي ەلدىمەكەنىندە سۇمدىق وقيعالار بولدى. وسىنى از قازاقتىڭ ءىشى بۇلىنەدى ەكەن دەپ جازباساق، ايتپاساق سەن ماعان «نەگە ۇندەمەدىڭدەر، نەگە سونى الدىن الا جازبادىڭدار؟» دەپ جان القىمنان الىپ تۇرىپ سۇراق قويار ەدىڭ، سوسىن «بىزدەگى شىندىقتى تەك ءورىستىلدى گازەتتەر جازادى» دەپ بايلام جاسار ەدىڭ. ەندەشە، ساسىق بولسادا، پاسىق بولسادا ساياسات ءجۇرىپ جاتقان قوعامعا ءبىز بەي-جاي قاراپ وتىرا المايدى ەكەنبىز. ءبىزدىڭ وسىنداي «مازاسىزدىعىمىزدىڭ» ءمانىن كەم تۇسىنسەڭ نە دەيمىن «اباي.كز» دەگەن قازاققا جاۋ ەكەن» دەدە تەرىس قاراپ جاتا بەر. تۇسىنۋگە تىرسساڭ «ابايدىڭ» دوسى بول، قازاق ءۇشىن بىرگە قامىعىپ، بىرگە قۋانايىق.
ناقتى سۇراعىڭا جاۋابىم: سوپى ەمەسپىن، وزدەرىن سوپى اتايتىن ازاماتتار بىزگە ءجيى شىعىپ تۇرادى، ماتەريالدار بەرەدى. سول سەبەپتى مەنى، مەنىڭ ۇجىمىمدى سوپى دەيتىندەر بار ەكەن. «ەل قۇلاعى – ەلۋ»، ەستىپ تۇرامىن. جالپى ءبىز «اباي.كزنىڭ» دوكتريناسىندا «بىرەۋدىڭ اۋزىنداعى ءسوزى مەن كوكەيىندەگى ويعا جۇمىس جاسامايمىز» دەپ بەتىمىزدى اشىپ العانبىز. «اباي.كز» - قوعامدىق پىكىرلەردىڭ مىنبەسى، اشىق ويلاردىڭ الاڭى. سوندىقتان، باس ءمۇفتي شەيح ءابساتتار قاجى دەربىسالى دا، يسماتۋللا قاري دا www. abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ بەتىنەن ءسوز الىپ، ايتارىن ايتا الادى.
ناركەسكەن: اسسالاۋماعالەيكۋم! ۇلتتى ۇيىتار، نامىستى قايراپ، جىگەردى جانيتىن پورتال ەلدىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنىپ ۇلگەردى. نەگە وسى ابايدىڭ اتىن يەلەنىپ، ءاليحاندى كوپ ناسيحاتتايسىزدار؟ ارينە، قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ارىسىمىز الەكەڭە ەشقانداي قارسىلىعىمىز جوق. كەلەسى سۇراق، بۇكىل قازاقشا سايتتاردى، ونىڭ ىشىندە ۇلت تاعدىرىنا قاتىستى ءۇن قاتىپ جۇرگەندەرىن ءبىر جەرگە شوعىرلاندىرىپ، ۇيىمداسقان تىرلىك جاساۋعا بولادى ما؟
- «نەگە وسى ابايدىڭ اتىن يەلەنىپ، ءاليحاندى كوپ ناسيحاتتايسىزدار؟»دۇرىس ەمەس. ءاليحان تۋرالى ناسيحات ءالى از بولىپ جاتىر. الاشوردا وكىمەتىنىڭ پرەزيدەنتى ءاليحانداي قازاعىن سۇيگەن، قازاعىنا سەنگەن، قازاق ءۇشىن جان اياماي قىزمەت قىلعان ادامدى بۇگىنگى ۇرپاق جاقسى ءبىلۋى كەرەك. ەل ىشىندە الەكەڭدەي تۇلعاعا دەگەن ساعىنىش بار. ال، اباي - عاسىرلاردىڭ تۇنەگىن جارىپ كەلە جاتقان تۇلعا. بىزدە ىرگەتاسى مىقتى ءبىر مەكتەپ بولسا، ول ابايتانۋ مەكتەبى. Abai.kz پورتالى ابايتانۋ عىلىمىنىڭ جالعاسۋىنا بارىن سالۋدا. ءتاۋبا، ابايتانۋشىلار جاس عالىمداردىڭ اراسىندا ءقازىر كوبەيىپ كەلەدى.
قازاق: سىزدەن ءوتىنىش «ابايدىڭ» توتە جازۋىن شىعارساڭىزدار، ويتكەنى شەتەل قازاقتارى ورىستاردىكى سياقتى جازۋلارىڭىزدى وقي المايدى ەكەنبىز، راقمەت!
- كەزىندە «ارعى بەتتەگى» قازاقتاردىڭ اراسىندا توتە جازۋعا كوشەمىز بە، الدە كيريلليساعا كوشەمىز بە دەگەن تاڭداۋ بولعان. وقىمىستىلار احاڭ جاساعان توتە جازۋدى قۇپ كورىپتى. بۇنداي تاڭداۋ قازاقستاندا دا بولعان. اراب جازۋىنان لاتىنعا، لاتىننان كيريلليساعا كوشكەن اتاجۇرتتاعى قازاقتار وسى جازۋعا توقتاعان. ەۋروپا، تۇركيا جاعىنداعى باۋىرلارىمىز لاتىن جازۋىن قولدانادى. قازاق ءۇشىن ءارىپ، تاڭبا تۇتاستىقتىڭ ولشەمى. ءبىز قاي قاي قيىردا جۇرسەكتە ءبىر بىرىمىزگە حات جازىپ، ۇعىسىپ وتىرۋ ءۇشىن ءبىر جازۋعا كوشۋىمىز كەرەك. ول جازۋ لاتىن جازۋى بولاتىن شىعار. وعان دەيىن وسىلاي امالداي تۇرامىز. بۇعان قوسىپ ايتارىم ءقازىر قانداي جازۋدى بولسادا قالاعان ءارىپ تاڭباعا كوشىرە قوياتىن پروگرامما بار. سول پروگراممانى تەزدەتىپ ورناتۋىمىز كەرەك ەكەن. وي سالىپ، ارەكەت ەتەتىن ءسوز ايتقانىڭىز ءۇشىن سىزگە مەن دە راحمەت دەيمىن.
كۇلتەگىن: داۋرەن اعا، جاساپ جاتقان يگى ىستەرىڭىزگە قارا قازاق ريزا! سوڭعى كەزدەرى سايتتارىڭىز سۇيىلىپ بارا جاتقان سياقتى. رۋشىلدىققا، جەرشىلدىككە جەتەلەيتىن، ەل اراسىنا ىرىتكى سالاتىن ماقالالار كەيدە جاريالانىپ قالادى. سوعان ساق بولساڭىزدار ەكەن. سىزگە قويار سۇراعىم: سايتتى كىم قارجىلاندىرادى؟ كەيدە پرەزيدەنتكە، ۇكىمەتكە قاتتى تيەتىن ماتەريالدار باسىلادى، سول كەزدە بيلىك تاراپىنان قىسىم جاسالماي ما؟ جالپى، سايتتىڭ «كرىشاسى» كىم؟
- قازاقتى «قارا قازاق» دەپ ايتپاڭىز. ول قازاقتى قورلاپ، مازاقتاپ، كەمسىتىپ ايتىلعان ءسوز. «قالىڭ قازاق» دەسەڭىز بەك قۋانىپ قالامىن. ءوزىمىزدى ءوزىمىز تومەندەتپەي كوتەرىپ، ەركەلەتىپ، قادىرىمىزدى ارتتىرىپ سويلەيىكشى. سوعان ۇيرەنەيىكشى. ال، رۋشىلدىق، جەرشىلدىك دەگەن ماسەلە مەنىڭ ميىما كىرىپ شىققان پالە ەمەس. ادام ءوزى تۋرالى ايتىلىپ جاتاتىن سوزدەرگە ساڭىراۋ بولا المايدى. مەنى بىرەۋلەر رۋشىل، جەرشىل دەيتىن كورىنەدى. ءتىپتى ءبىر اعامىز كوزىنە جاس الىپ، كۇڭىرەنىپ وتىرىپ: «وسى رۋشىلدىق بىزبەن كەتسە ءجون ەدى، داۋرەندەرگە دە جۇعىپتى، وعان رۋشىلدىق دەرتىن جۇقتىرىپ جۇرگەن ۇلىقبەك ەسداۋلەت قوي» دەپ سوعىپتى. ۇلاعام مەنىڭ جاقسى اعام. اعا دوسىم. وسكەمەننىڭ قازاعى. وسى ۇلاعام التايدىڭ تاپ ءوزى سياقتى - بارىنە اسپاننان قاراپ ۇيرەنگەن. سونداي ادامعا ءۇيىر بولساق ايىپ پا ەكەن؟ الدە رۋشىل اتانباۋ ءۇشىن ۇلەكەڭدى بەكەرگە كۇيدىرىپ، بوسقا عايبات سويلەيتىندەردىڭ قاتارىندا ءجۇرۋىم كەرەك پە؟ راس، بىزدە قازاققا قاتىستى دۇنيەنىڭ ءبارى شىعادى. وتكەندە حان كەنە مەن سىپاتاي باتىر جايىندا داۋ بولىپ قالدى. بۇل داۋ - بۇرىننان كەلە جاتقان «جانى ءسىرى» داۋ. بويىمىزداعى ءىرىلى-ۇساقتى كەمشىلىكتەن ارىلۋ ءۇشىن ءبىز وتكەننىڭ اڭگىمەسىندە تالقىعا سالامىز. سول تالقىدان قازاق ءبۇلىنىپ كەتسە، وندا قازاقتىڭ قازاق بولماعانى، ەلدىك، ۇلتتىق مازمۇنعا جەتپەگەنى. قازاق بۇلىنەدى دەپ بايەك قاعاتىنداردىكى مەنىڭشە – پوزا. قازاقتىڭ بىرلىگى دەگەن بۇگىنگى بيلىك ويلاپ تاپقان وتىرىك ءسوز. بيلىكتىڭ بىزگە ۇقتىرىپ جۇرگەن ءسوز لامىنە جۇگىنسەك، قازاق وسى ۋاقىتقا دەيىن ەل بولماپتى، باسى بىرىكپەپتى، سايدا سانى، قۇمدا ءىزى جوق ەكەن. سونداي قۇل-قۇتاندى جيىپ الىپ اقوردامىز مەملەكەت جاساپ قازاق بۇرىن سوڭدى كورمەگەن كەرەمەتكە كەنەلتىپ وتىر ەكەن. كۇلەمىز بە، قايتەمىز؟ الدە وسى وتىرىككە سەنىپ جوقتان ۇركىپ، جوقتان قورقىپ جۇرە بەرەيىك پە؟ ولاي ەتكىمىز كەلمەسە، شىندىق اتاۋلىعا شىتىناماي قاراۋعا داعدىلانايىق. ايتارىم – وسى.
سايتىمىزدىڭ «كرىشاسى» كىم؟ ايدوس سارىم ەكەۋمىز وسى جوبانى قولعا الدىق. حالىققا ۇسىندىق. ەكەۋلەپ قارجى-قاراجاتىن تاۋىپ، قىزمەت جاساپ جاتقان جايىمىز بار. دەمەك «كرىشا» ايدوس ەكەۋمىز شىعارمىز...
جاراس: داۋرەن مىرزا، اباي-اقپارات نەگە قوعامدىق-ساياسي وقيعالاردىڭ ورتەنىپ تۇرعان كەزىندە ۋاقىتشا تەحنيكالىق «اقاۋلىقتارعا» جولىعادى؟ ماسەلەن، جاڭاوزەن قىرعىنىنا بايلانىستى بىرنەشە رەت تابانسىزدىق تانىتتى عوي؟
- قوي، قايداعىنى ايتپا. ءتيىستى مەكەمە قىزمەتكەرلەرى ءتيىستى تاپسىرمالارىن الىپ قاۋىرت جۇمىسقا كىرىسكەن كەزدەرى سايتىمىزدىڭ «سىرقاتتانىپ» بىرەر ساعات جابىق تۇراتىنى بار. ءبىراق، «وقيعالار ورتەنىپ» جاتقان كەزدە ءۇنسىز قالۋ بىزگە ولىممەن تەڭ. جاڭاوزەن قىرعىنىن ايتاسىڭ، ەگەر ءادىل سويلەۋگە ءوزىڭدى-وزىڭ ۇگىتتەي الساڭ www.abai.kz پورتالىنىڭ تاپ سول وقيعا باستالعان كۇنگى بەتىن مۇراعاتتان تاۋىپ الىپ قارا: اقپاراتتى الدىمەن جەتكىزگەن سايتتىڭ ءبىرى ءبىز بولامىز. «جاڭاوزەن ءىسى» بويىنشا سوت زالىنان تىكەلەي رەپورتاج جازىپ وتىرعان بىردەن ءبىر سايت ول تاعىدا – «اباي.كز». وسىنىم وتىرىك پە؟ وتىرىك ەمەستىگىن وزىڭدە جاقسى بىلەسىڭ. ەندەشە ءسوزدى سوزىپ نە كەرەك؟ دەگەنمەن، «قامشى» سايتى ارقىلى قويعان بۇل ساۋالىڭدى قامشىلانىپ سەرگەك ءجۇرۋ ءۇشىن قاجەت ساۋال دەپ قۇرمەتپەن قابىلدايمىن.
ورالمان: ورالماندار ماسەلەسىنە ايانىپ كالمايتىندىقتارىڭىز ءۇشىن بۇكىل قانداستارىڭىز ريزا دەپ ويلايمىن. جالپى، سونداي ءورتتى ماقالالار باسكاندا تەلەفونىڭىزدىڭ قوڭىراۋى جيىلەپ كەتپەي مە، جوعارى جاقتان؟
- جوعارى جاق ەكەۋىمىز ءبىر-بىرىمىزدىڭ تەلەفون نومىرلەرىمىزدى بىلمەيمىز، حابارلاسپايمىز. ال، قازاق كوشى «اباي.كز» پورتالىنىڭ باس تاقىرىپتارىنىڭ ءبىرى.بۇل تاقىرىپتان قازاق كوشى تۇزەلگەنشە اينىمايمىز. تەگىندە مەنىڭ ارمانىم توقسانىنشى جالداردىڭ باسىنداعى پرەزيدەنت نازاربايەۆتىڭ ارمانى سياقتى – دۇنيەدەگى بار قازاقتى ءبىر جەردەن – اتاجۇرتتان كورۋ.
اقيىق: اسسالاۋماعاليكۋم، داكە ىستەرىڭىزگە ساتتىلىك تىلەي وتىرىپ، سىزدەن قازاقستانداعى قوعامدىق-ساياسي وقيعالارعا دەر كەزىندە ءدۇرىس باعا بەرەتىن باسىلىمدار مەن اقپاراتتىق رەسۋرستار جوقتىن قاسى، سول سەبەپتى قالاي ويلايسىز وسى باعىتتى بۇگىنگى قازاق باسىلىمدارى اتقارا الا ما؟
- ۇلتتىڭ ازات ويىن ىقپالدى قوعامدىق پىكىر مەن مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ وزەگىنە سىڭىرە الماي وتىرعان قازاق باسپاسوزىنە جانىم اشيدى. قازاق ءباسپاسوزىن جەك كورمەڭىزدەر، مۇمكىن بولسا تۇسىنۋگە ۇمتىلىڭىزدار. ۋاقىت كەلەدى، قازاق باسپاسوزىنىڭدە تاڭى اتىپ، كۇنى شىعادى. سول كەزدە ءبىر كەڭ وتىرىپ سويلەسەرمىز.
جەكسەنباي: اسسالاۋماعالەيكۋم! مەن قىتايدان بولامىن. بۇل كۇندەرى سينگاپۋردىڭ 90 پايىزىن قىتايلار ۇستايدى. بۇل ەلگە اعىلىپ كەلگەن قىتايلاردىڭ "ەڭبەگى". بۇل ماسەلە قازاق زيالى قاۋىمىنىڭ ساناسىن سىلكيدى دەپ بىلەم. قازاقستانعا قاپتاپ كەتكەن قىتايلار بيلىكتى الاڭداتپايما؟ بۇعان قالاي قارايسىز؟
- 2007 جىلدان باستالعان الەمدىك قارجى داعدارىسى كەزىندە جەر تۇبىندەگى ەۋروپا جۇڭگو ينۆەستيسيا بەرىپ جارىلقايمىن دەگەندە باس تارتتى، سول كەزدە ءبىزدىڭ ءماسىموۆ دەيتىن «داعدارىستى جەڭگەن باتىرىمىز» شاۋىپ بارىپ قىتايدان ون ميلليارد دوللار الىپ كەلگەن بولاتىن. مەن سول كەزدە ءبىزدىڭ بيلىكتى ەش نارسە الاڭداتپايتىنىن قاپىسىز ۇقتىم. ءبىز ەشنارسەگە الاڭدامايمىز. ءسىز دە مۇمكىن بولسا، الاڭداماڭىز. اق كوڭىلدىڭ دەۋشى ەدىك قوي بۇرىن، ءقازىر الاڭسىزدىڭ دەۋگە بولادى: «اتى ارىپ، تونى توزبايدى»، ءبىراق ارام ءولۋى مۇمكىن...
ارمان: داۋكە، وتكەندە يسلام ءابىش، قىرىمبەك كوشەربايەۆتاردى اقتاعان ماقالالاردى شىعارۋ نە ءۇشىن كەرەك بولدى، الدە قوماقتى اقشا ۇسىندى ما؟
- يسلام ءابىشتى قويا تۇرىڭىز، قىرىمبەككە ەپتەپ جانىم اشيدى. جاڭاوزەن وقيعاسىنا بەكەرگە كۇيدى ازامات. زامان وزگەرەر، شالقالاپ جاتىپ شاڭىراققا تۇكىرەتىن بۇگىنگەلەرگە دە سۇراق قويىلاتىن كەز جەتەر. سول كەزدە قىرىمبەكتىڭ شىندىعىن ەستيتىن بولامىز. «جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت نۇرى تاسىسىن» دەيدى قازاق. يسلام دا وسكەمەن قالاسىندا ازدى-كوپتى جۇمىس جاساعان جىگىت. ەكەۋى تۋرالى جاعىمدى ماقالا كەلدى، جاريا ەتتىك. وندا تۇرعان نە بار ەكەن؟ سىزگە ايتايىن، «اباي.كز» بىرەۋدى جەردەن الىپ، جەرگە تىعۋ ءۇشىن جاسالعان سايت ەمەس، باردى بار دەيمىز، جوقتى جوق دەيمىز. قالعانى وقىرماننىڭ ەركىندە. اقشا ماسەلەسىنە قاتىستى ايتارىم: مەن ساتىمساق جۋرناليست، رەداكتور ەمەسپىن. ەگەر «اباي.كز» سايتىنا اقشا بەرىپ جاريا كورگىسى كەلەتىن ادام بولسا، بانكتەگى رەكۆيزيتىمىزدى بەرەمىز، سونداعى شوتىمىزعا تيىنىن اۋدارادى. ول اقشا ۇجىمنىڭ يگىلىگىنە جۇمسالادى. ءبىراق ونداي «توتەنشە» وقيعادان ازىرگە امان-ساۋمىز. مەن تابيعاتىمدا اقشا سۇراۋعا ەپسىز اداممىن. ءبىر رەت، ونىڭ وزىندە ءاليحان بوكەيحاننىڭ بەينەسى تاڭبالانعان ءتوس بەلگى تاعايىنداعان كەزىمىزدە نۇرتاي سابيليانوۆتان قىسىلا-قىسىلا اقشا سۇرادىم. نۇرەكەڭ سوزگە كەلمەستەن بەردى. دەمەۋشىلىك جاسادى. سودان سوڭ الماس احمەتبەك ۇلى دەيتىن باۋىرىم قول ۇشىن سوزدى، الماستىڭ كاسىپكەر دوستارى كومەكتەستى. راحمەت. باسقاڭدىڭ بىلمەيمىن.
جالعاسى بار
پىكىر قالدىرۋ