«ۇلى دالا ەلى» ەكسپەديسياسى سىر ءوڭىرىن ارالادى

بيىل ءوزى قازاق ايتاتىن «ەكى تويىڭ قابات، ەكى ءومىرىڭ ابات بولسىن» دەيتىن جىل بولدى. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا – 550 جىل، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ 20 جىلدىعى سەكىلدى مەرەيلى داتالار قاتار كەلىپ، حالقىمىز ەلدىكتىڭ تويىن اتاپ ءوتىپ جاتىر. وسى ورايدى وڭتايلى ۇشتاستىرعان قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ەلىمىزدىڭ تاريحىن كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ، ونى قۇرمەتتەۋ، ءالى دە بىلمەگەن قىرلارىن حالىققا، اسىرەسە، جاستارعا ۇعىندىرۋ ماقساتىندا، قازاقستاندىقتاردىڭ ۇلتتىق بىرلىگىن نىعايتۋ مۇراتىندا «ۇلى دالا ەلى» اتتى رەسپۋبليكالىق تاريحي-مادەني ەكسپەديسياسىن ۇيىمداستىرعان ەدى. بۇرناعى كۇنى ەكسپەديسيا سىر وڭىرىنە كەلدى. بۇل تۋرالى قامشى پورتالى ەگەمەن قازاقستانعا سىلتەمە جاساي وتىرىپ حابارلايدى.

ءدال وسى كۇنى ارال قالاسىندا اق ساۋىتتى ايداربەك باتىرعا ۇرپاقتارى ەسكەرتكىش بەلگى قويىپ، ونىڭ ەسىمىن ۇلىقتاۋ شارالارىن وتكىزىپ جاتقان ەدى. اتالعان شارا بارىسىندا «ۇلى دالا ەلى» ەكسپەديسياسىنىڭ اقتوبە وبلىسى دەلەگاسياسىنىڭ جەتەكشىسى، قازاقستان حالقى اقتوبە وبلىستىق اسسامبلەياسى حاتشىلىعىنىڭ باسشىسى ج.نۇرشين سىر ەلىنىڭ ەكسپەديسياسىنىڭ جەتەكشىسى، قازاقستان حالقى قىزىلوردا وبلىستىق اسسامبلەياسى حاتشىلىعىنىڭ باسشىسى ل.تورەشوۆاعا ەستافەتا كىتاپ-كۇندەلىگىن تابىستادى. كىتاپ-كۇندەلىك ەندى سىردىڭ بەدەلدى، تانىمال ازاماتتارىنىڭ قولىمەن تولىقتىرىلادى. وسى ارادا قىزىلوردا وبلىسىن كوكتەي شولىپ وتكەن «ۇلى دالا ەلى» ەكسپەديسياسىنىڭ قاتارىنا توقتالىپ وتەلىك. ەكسپەديسيانىڭ باس­­شىسى ءلايلا تورەشوۆا ەكەنىن ايت­تىق. ال وسىنداي ەلدىك ىسكە اتسالىسۋ ءۇشىن الماتىدان ارنايى قوعام قاي­راتكەرى، ساياساتكەر، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ عىلىمي-ساراپتامالىق توبىنىڭ مۇشەسى دوس كوشىم كەلدى.

ودان بولەك، قۇرامىندا «قوعامدىق كەلىسىم» مەكەمەسىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ءۋاليحان يبرايەۆ، قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى وتەۋباي قوجاقوۆ، قازاقستان جازۋشىلار وداعى قىزىلوردا وبلىستىق فيليالىنىڭ ءتورايىمى قارشىعا ەسىمسەيىتوۆا، «سىر مەديا» ج ش س جانىنداعى اقپاراتتىق-تالداۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، سايا­سي عىلىمدار كانديداتى ساۋلەت سا­حييەۆ، وبلىستىق تاريحي جانە مادەني ەسكەرت­كىشتەردى قورعاۋ مەكەمەسىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى ازامات ەسقالييەۆ، وسى مەكەمەنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى، تاريح ماگيسترى ەركەبۇلان ەلەۋوۆ، سونىمەن قاتار، بەلسەندى جاستار ۇيىمىنىڭ وكىلدەرى بار «ۇلى دالا ەلى» ەكسپەديسياسى تامىرسىز تاسىندا تاريح جاتقان تورقالى توپىراقتى ارالاپ كەتتى.

تاريحى ءتىرىلىپ، مۇراسى جاندانعان ارال قالاسىنداعى شارادان سوڭ دەلەگاسيا وكىلدەرى ارىستان باب كەسەنەسىنىڭ قۇرىلىس جۇمىستارىمەن تانىستى. ارنايى جاڭاوزەن قالاسىنان اكەلىنگەن اقتاستاردان قاشالىپ، تۇرعىزىلىپ جاتقان كەسەنە قۇرىلىسى جۋىق ارادا اياقتالىپ، تاريحىمىزدى ۇلىقتار قاسيەتتى ورىننىڭ ءبىرى بولماق. سىر ەلىنىڭ ەكسپەديسياسى ءار توبەسىنىڭ وزىنەن ۇلى تاريح مەنمۇندالايتىن قازىنالى قازالى قالاسىنداعى جانقوجا باتىر كەشەنىندە بابا رۋحىنا تاعزىم ەتىپ، قۇران باعىشتادى. ايتەكە بي كەن­­تىندە جۇرتشىلىقپەن كەزدەسىپ، قازاق حاندىعىنان بەرگى الەۋمەتتىك، ساياسي تاقىرىپتاردا دارىستەر وقىلىپ، قاتىسۋشىلاردىڭ ۇسىنىس-پىكىرلەرى تىڭدالدى. «اركىمنىڭ تۋعان جەرى – مىسىر شاھارى» دەگەندەي، تاريحىن تانۋعا قۇمارتقان جاستار تاريح عىلىم­دارىنىڭ كانديداتى ءۋاليحان يبرايەۆتىڭ، ساياسي عىلىمدار كانديداتى ساۋلەت ساحييەۆتىڭ، قازاقستان جازۋشىلار وداعى وبلىستىق فيليالىنىڭ ديرەكتورى قارشىعا ەسىمسەيىتوۆانىڭ تاعىلىمعا تولى اڭگىمەلەرىنە قانىقتى.

كەش سوڭىندا ەكسپەديسيا مۇشەلەرى جەرگىلىكتى اۋداندىق كىتاپحاناعا كىتاپ­تار تارتۋ ەتىپ، جاس ورەندەردىڭ مول ماعلۇمات الۋىنا ءسال دە بولسا سەپتىگىن تيگىزدى. ەكسپەديسيانىڭ ەكىنشى كۇنى ءىح-حى عاسىرلاردا وعىز مەملەكەتىنىڭ استاناسى بولعان جانكەنت قالاسىندا جالعاستى. قانشا عاسىردى ارتتا قال­دىرىپ، قابىرعالارى جەرمەن جەكسەن بولعانىمەن، بۇل جەردىڭ ەرەكشەلىگى، اياق باسقان ساتتەن باستاپ سول ورتا عاسىردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى مەن بولمىسىن باستان كەشكەندەي كۇيگە بولەنەسىڭ. ەجەلگى شاھاردان ۇلكەن اسەر العان ەكسپەديسيا مۇشەلەرى تەك قازاققا عانا ەمەس، بۇكىل تۇركى الەمىنە ورتاق ويشىل قورقىت بابانىڭ كەشەنىنە اتتاندى. ماڭگىلىكتى اڭساعان ابىز بابانىڭ قوبىز ءۇنى شىنىندا دا ماڭگىلىككە ۇلاس­قانىن سىر ايماعىنداعى بوي كوتەرگەن وسى ءبىر كەسەنەنىڭ ءوزى ايعاقتاپ تۇرعانداي. قارماقشى اۋدانىنىڭ تاريح، ولكەتانۋ قىزمەتكەرلەرى قورقىت اتانىڭ سانعاسىرلىق تاريحىمەن جانە جاڭا جوندەۋدەن وتكەن مەموريالدىق كەشەنىمەن تانىستىردى.

بۇدان سوڭ ەكسپەديسيا مۇشەلەرى قارماقشى اۋدانىنىڭ جوسالى كەنتىنە بەت بۇردى. بۇل جەردە ولار قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى اياسىندا ەلىمىزدى الەمگە تانىتىپ، تاريحىمىزدى ناسيحاتتاپ، ەل-جەردى ارالاپ جۇرگەن موتوشەرۋشىلەر توبىمەن كەزدەستى. توپ جەتەكشىسى دميتريي پەترۋحين ءوز سوزىندە قاي ەلگە بارماسىن، قانداي بەلەستى باعىندىرماسىن، بارلىعىن وتانى – قازاقستاننىڭ اتىن شىعارۋعا ارنايتىنىن جەتكىزدى. كەزدەسۋ سوڭىندا ەكسپەديسيا توبىنىڭ جەتەكشىسى ۋ.يبرايەۆ «تەڭدەسسىز سىي» اكسياسى اياسىندا اۋدان كىتاپحاناسىنا كىتاپتار تابىس ەتتى. بۇل كۇنى ەكسپەديسيا جۇمىسى جالاعاش اۋدانىنىڭ بۇحارباي باتىر اۋىلىندا جالعاستى. بۇحارباي باتىر مۋزەيىمەن، تاريحي جادىگەرلەرىمەن تانىستى. مۋزەيگە ەكسپەديسيا تاراپىنان كىتاپ تارتۋ ەتىلىپ، جالاعاش اۋدانىنىڭ تاڭ اۋىلدىق وكرۋگىندە تۇراتىن ارداگەرلەرگە تونومەتر سىيعا بەرىلدى.

– ءبىز وسى ساپار بارىسىندا حالىقتى تاريح بىرىكتىرەتىنىن انىق بايقادىق. قازاقستاندى مەكەندەپ جاتقان ءاربىر ۇلت پەن ۇلىس ءوزىن تاريحتان ءبولىپ قارا­مايتىنىن كوردىك. بۇل وتە قۋانىشتى جاعداي. ال مۇنداي جاعدايدىڭ ورىن الۋى­نا قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا 550 جىل تولۋىن مەرەكەلەپ جاتقانىمىز ىقپال ەتتى دەي الامىز. سوندىقتان، ەلبا­سى حاندىق تويىن دەر كەزىندە كوتەردى دەپ ويلايمىز. الداعى ۋاقىتتا ءبىزدىڭ ەل­دەگى ۇلت پەن ۇلىستىڭ تىلدىك تۇتاستىققا دا جە­تەتىنىنە كامىل سەنەمىز،– دەيدى دوس كوشىم.

«ۇلى دالا ەلى» ەكسپەديسياسىنىڭ سىر ەلىندەگى جۇمىسى سىرداريا اۋدانىندا جالعاستى. ەكسپەديسيا مۇشەلەرى قالجان احۋن مەدرەسەسىندە زيارات ەتتى. اۋىل اقساقالدارى جەرگىلىكتى جەردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى مەن قالجان احۋننىڭ ومىردەرەكتەرىمەن تانىستىردى. بابا رۋحىنا قۇران باعىشتاپ، قاسيەتتى جەردىڭ سىرىنا قانىققان توپ ۇلى جەڭىستىڭ 70 جىلدىعى مەن الداعى قارتتار كۇنىنە وراي تەرەڭوزەك كەنتىنىڭ ارداگەرلەرى م.ەرجانوۆ پەن يا.تاسىروۆتىڭ وتباسىندا بولىپ، تونومەتر قۇرىلعىلارىن تابىستاپ، ولاردىڭ اق باتالارىن الدى. بۇدان سوڭ اۋداننىڭ شىركەيلى اۋىلى ماڭايىنداعى «قوس اسار» ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشىندە جۇرگىزىلىپ جاتقان ارحەو­لوگيالىق قازبا جۇمىستارىنىڭ بارىسىمەن تانىستى. ەكسپەديسيا مۇشەلەرى قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتقان ارحەو­لوگتارمەن كەزدەسىپ، قازىرگى كەزگە دەيىن تابىلعان جانە جۇمىس بارىسىندا سىرى تولىق اشىلماعان دۇنيەلەر توڭىرەگىندە اڭگىمەلەستى.

ەكسپەديسياعا قاتىسۋشىلاردىڭ كەلەسى نىسانى – سىرداريا اۋدانىنىڭ ناعي ءىلياسوۆ اۋىلى بولدى. اۋىلدىڭ مادەنيەت ۇيىندە جەرگىلىكتى تۇرعىندارمەن كەزدەسۋ بولىپ ءوتتى. ەكسپەديسياعا ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، ونىڭ قۇرامىنا ەنگەن عىلىمي-ساراپشىلىق كەڭەستىڭ مۇشەسى، رەسپۋبليكالىق «ۇلت تاعدىرى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ ءتوراعاسى، سايا­ساتتانۋشى دوس كوشىم «ۇلى دالا ەلى» ەكسپەديسياسىنىڭ باعىتىن قول­دايتىندىعىن، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى اياسىندا قحا تاراپىنان بۇل كوتەرىلىپ وتىرعان باستامانىڭ وتە ورىندى ەكەندىگىن ايتتى. كەزدەسۋ سو­ڭىندا «تەڭدەسسىز سىي» اكسياسى اياسىندا جەرگىلىكتى كىتاپحاناعا كىتاپتار تارتۋ ەتىلدى.

– تالاي الاساپىران زاماندى باستان وتكەرىپ، وسى كۇنگە امان جەتىپ، الەمگە اتى ايگىلى مەملەكەت قۇرىپ وتىرعان قازاق جەرىنىڭ تاريحى تەرەڭدە. ءبىز سول بابا­لار سالعان سۇرلەۋدى تاعى ءبىر باسىپ ءوتىپ، ونى ەلگە، اسىرەسە، جاستارعا تانىتىپ، قازاقستاندىق ءپاتريوتيزمنىڭ جاڭا مودەلىن قالىپتاستىرۋدا وسى ەكسپەديسيانىڭ جۇمىسىنا اتسالىسىپ وتىرمىز. «وتكەنسىز بۇگىن جوق» دەگەندەي، بۇگىنسىز ەرتەڭ دە بولمايدى. سوندىقتان، ءبىز ءوزىمىزدىڭ وتكەن تاريحىمىزدى تانۋدا، ونى ناسيحاتتاۋدا وسىنداي اۋقىمدى ىستەردى قولعا الىپ، جۇيەلى جۇمىس ىستەي بەرۋىمىز كەرەك،– دەيدى ءۋالي­حان يبرايەۆ.

سىر وڭىرىندەگى «ۇلى دالا ەلى» ەكسپەديسياسى قىزىلوردا قالاسىندا زيالى قاۋىم وكىلدەرىمەن، ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسىپ، كەلەلى اڭگىمە جۇرگىزدى. ودان كەيىنگى ساپارىن شيەلى، جاڭاقورعان اۋداندارىندا جالعاستىرىپ، وقشى اتا، سۋناق اتا كەسەنەلەرىنە سوعىپ، ەجەلگى سىعاناق قالاسىنا باردى. ازعانتاي عانا كۇننىڭ ىشىندە ەكسپەديسيا مۇشەلەرى سىردىڭ بويىن ەن جايلاپ جاتقان، عالىمداردىڭ دەرەگى بويىنشا 150-گە جۋىق ەسكى قالالاردىڭ ورنى بار قاسيەتتى توپىراقتى ارالاپ شىقتى. سولايشا، «ۇلى دالا ەلى» ەكسپەديسياسىنىڭ ەستافەتاسىن وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ دەلەگاسياسىنا تاپسىردى.