پرەزيدەنتىمىز ق.-ج. توقايەۆتىڭ «ءبىز وزىق ويلى ۇلت رەتىندە تەك قانا العا قاراۋىمىز كەرەك» اتتى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا «...ءوزىمىزدىڭ ءتول جاڭا جىلىمىز – ءاز ناۋرىزدى ەستەن شىعارماعان ءجون. بۇل مەيرام – تىرشىلىكتى تۇلەتە كەلەتىن ناعىز تابيعي جىل باسى.

ناۋرىز – جاڭارۋ مەن جاڭعىرۋدىڭ سيمۆولى. سوندىقتان ءتول مەرەكەمىزدىڭ مازمۇنىن بايىتىپ، ونى بارىنشا ەرەكشەلەپ، جاڭاشا اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك. بۇل قادام قوعامدى ۇيىستىرىپ، ۇلتتىق بىرەگەيلىگىمىزدى ايشىقتاپ، ەل بىرلىگىن نىعايتا تۇسۋگە ىقپال ەتەدى دەپ سەنەمىن»، - دەپ ناۋرىز، ياعني ءبىزدىڭ جاڭا جىلىمىزدى جاڭا فورماتتا وتكىزۋ جونىندە ۇسىنىسىن ايتتى.

ناۋرىزدىڭ فيلوسوفيالىق استارى تەرەڭ. ول ءار ادامنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىنىڭ تازالىعى، وتباسى، ۇلتتار جانە ادامزات پەن كۇللى تابيعاتتىڭ جاڭارۋىنا دەيىنگى ءسالت-داستۇر، ادەت-عۇرىپتاردى، نانىم-سەنىمدەردى قامتيدى. ۇلىس كۇنىندە شۇكىرشىلىك جاساپ، وتكەنگە تاۋبە دەيدى، بارعا قاناعات، جوققا سالاۋات دەپ، كەلەشەككە ۇلكەن ۇمىتپەن قارايدى. ناۋرىز - ۇلتتىق يدەيانىڭ  نەگىزى، حالقىمىزدىڭ ءسالت-داستۇرى وسى كەزدە كورىنىپ، سونى ساقتاپ قالاعانىمىز ايقىندالادى. ناۋرىزدىڭ 2500 جىلدىق جازباشا تاريحى بار ەكەنى بەلگىلى. ءماشھۇر ءجۇسىپ بىلاي دەپ جازعان: «قازاقتىڭ قازاق بولعاندا وزىنە ارنالعان، سىباعاسىنا تيگەن جالعىز مەيرامى ناۋرىزداما».

ءاز ناۋرىز شىعىس ەلدەرىنىڭ وتىرىقشى حالىقتارىنىڭ، ەگىنشى جۇرتتاردىڭ مەيرامى جانە ەۋرازيا ءتوسىن تۇلپار تۇياعىمەن دۇبىرلەتكەن كوشپەلىلەردىڭ ورتاق مەرەكەسى بولعان. ناۋرىزدىڭ تويلانۋى مەن عۇرىپتارى تابيعاتقا تابىنۋدان، زورواستريستىك جاڭا جىلدان شىققان. پاتشا ۇكىمەتى ونى عاسىرلار بويى حالىقتىڭ جادىنان ءوشىرىپ تاستاي المادى. ەرتە زامانداعى جۇلدىزنامادا 22 - ناۋرىزدا اسپان دەنەلەرى وزدەرىنىڭ ەڭ باستاپقى نۇكتەلەرىنە كەلىپ، كۇن مەن ءتۇن تەڭەلەتىنىن انىقتاعان.

1926 جىلدان 1988 جىلعا دەيىن ناۋرىز مەيرامىن تويلاۋعا تىيىم سالىنسا دا، قازاق حالقى ءار وتباسىندا جاسىرىن تۇردە ناۋرىز كوجەسىن ءپىسىرىپ، اتاپ ءوتىپ ءجۇردى. وتباسىنان باستاپ تويلاناتىن ناۋرىزدا تازارۋ، تازالىق ساقتاۋ – ەڭ باستى ماسەلە. ناۋرىز مەرەكەسى 1991 جىلى، 15 ناۋرىزدا قازاق كسر پرەزيدەنتىنىڭ قاۋلىسىنىڭ نەگىزىندە مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولدى. ءبىرىنشى پرەزيدەنت ناۋرىز ايىنىڭ 22 جۇلدىزىن «ناۋرىز مەيرامى» دەپ جاريالادى. ال 2009 جىلدىڭ 24 ساۋىرىندە ناۋرىز ايىنىڭ 21، 22، 23 كۇندەرىنە «ناۋرىز مەيرامى» دەپ، رەسمي اتايتىن بولدى.

اعارتۋشى اقىن عۇمار قاراش سوناۋ 1919 جىلى «حامال (ناۋرىز) باسىندا قازاق عۇرپىنشا جاڭا جىل كىرىپ، ەسكى جىل شىعادى. ەسكى ءولىپ، جاڭا تىرىلگەندە ولگەندى ەسكە 133 ءتۇسىرىپ، جاقسى جاعىن، قىلعان جۇمىستارىن ايتىپ وتىرۋ ادەت» دەپ جازىپتى. ءدال وسى تۇستا «حامال نەمەسە امال دەگەن نە؟» ساۋالىنا جاۋاپ بەرسەك، ناۋرىز مەرەكەسىنە بايلانىستى «امال كىردى»، «امال كەلدى» دەگەن ءسوز ايتىلاتىنىن بىلەمىز. شىعىس ەلدەرىندەگى كۇن (ءشامسي) كۇنتىزبەسى بويىنشا، ناۋرىزدىڭ باستالۋى حامال (امال) ايىنىڭ 1ء-شى جۇلدىزى بولىپ ەسەپتەلەدى. حامال - توقتى شوقجۇلدىزىنىڭ ەسكى پارسىشا اتاۋى. كۇن مەن ءتۇن تەڭەلىپ، امال كىرگەن ساتتە توقتى شوقجۇلدىزى تۋادى. «ناۋرىز» ءسوزى پارسىنىڭ «جاڭا كۇن» دەگەنىن بىلدىرەدى. قازاقتار بۇل كۇندى «ناۋرىز» دەمەي، «امال» دەگەن. بۇل قازىرگى كۇنتىزبە بويىنشا 14 ناۋرىزعا سايكەس كەلەدى.

قازاق اۋىلدارىندا ەرتەدە تايقازان، نارقازان دەپ اتالاتىن ۇلكەن قازاندار بولعان. قازان – سوناۋ سكيف-ساق، عۇن زامانىنان كەلە جاتقان «جەتى قازىنانىڭ ءبىرى». قوجا احمەت ياسساۋي ماۆزولەيىندەگى تايقازان – كوشپەندىلەردەگى بەرەكە مەن بىرلىكتىڭ سيمۆولى. قازاقتىڭ ەرتەگى-جىرلارىندا التىن قازاندى ىزدەۋ سالتى كەزدەسەدى. ەرتەرەكتە ناۋرىز مەيرامىندا اۋىلدىڭ تايقازانىنا ءار ءۇي ءوزىنىڭ 7 ءتۇرلى تاعام قوسىپ ءپىسىرىپ اكەلگەن كوجەلەرىن قۇياتىن، سوندا 30-50 تاماق قوسپاسىنان جاسالعان «ناۋرىز كوجە» نەمەسە «كوپ كوجە» بولىپ شىعادى. بۇل اسپازدىق جۇمىستىڭ ءبارىن ەلگە ءقادىرلى، اۋىلعا بەلگىلى بايبىشە باسقارعان. قازاندى يەسىنە قايتارعاندا تازا عىپ جۋىپ، ىشىنە مىندەتتى تۇردە پىسكەن تاماق (باۋىرساق، توقاش، ەت) سالىپ، قۇلاعىنا اقتىق بايلاپ قايتارادى، ايتپەسە «قازان وكپەلەيدى»، «قازان شامدانادى» دەپ ىرىم قىلادى. قازاق اراسىندا ەكى ادام رەنجىسكەندە «وكپەسى قازانداي»، «وكپەسى قارا قازانداي» دەپ ايتىلاتىن ءسوز تىركەستەرى وسىدان شىققانى تۇسىنىكتى. «قارا قازان، سار بالانىڭ قامى ءۇشىن»، «قارا قازان سار بالا، جىلاپ جاتىر كوپ بالا» دەگەنىمىز – حالىق، بۇقارا حالىق دەگەننىڭ بالاماسى. اتادان ميراس بولىپ كەلە جاتقان قازاننان ايىرىلۋ – قۇت-بەرەكەنىڭ قاشۋى، بايلىقتان ايىرىلۋ، ونى بىرەۋ تارتىپ السا، ماسقارا بولعانى دەپ سانالاتىن.

قازاقتاردا «ناۋرىز كوجە» اتاۋىنا يە بولعان ارپادان كوجە ءپىسىرىپ، اۋىلعا ءدام تاتتىرعان. قازاقتار «ارپا، بيداي اس ەكەن»، «ناۋرىز كوجەنى تويىپ جەسەڭ، جىل بويىنا توق جۇرەسىڭ» دەپ بەكەر ايتپاسا كەرەك. ەت پەن ءسۇتتى نەگىزگى تاعام قىلعان قازاقتار بۇل كوجەگە ايران، سۇزبە قاتىپ، قىستان ساقتاعان ءسۇر ەتتى قوسقان. ناۋرىز كوجە دايىنداۋ ادىسىندە ايماقتىق ەرەكشەلىكتەر بايقالادى، ارپا، اعارعان، ءسۇر ەت قازاق جەرىنىڭ بارلىق وڭىرىنە ورتاق بولسا، باتىستا، سىردىڭ تومەنگى اعىسى بويىندا جۇگەرى، تارى، وڭتۇستىكتە ماش، بۇرشاق، كەسپە قوسادى. جەتىسۋدىڭ شىعىس بولىگىندە «كوپ كوجە» دەيدى.

قورىتا ايتقاندا، ناۋرىز مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ تۇرمىسىندا يسلام دىنىنەن بۇرىن بايىرعى زورواستريزممەن بىرگە سىڭگەن، تامىرىن تەرەڭنەن تارتقان بۇل مەرەكە حالىقتىڭ سالت-ساناسىندا، تاريحي سانامىزدا بەرىك ورنىققان. سوندىقتان دا، قازاق حالقى باسىنان قانشا جاۋگەرشىلىك، اشارشىلىق جىلداردى وتكەرسە دە، ناۋرىزدى ۇرپاقتان-ۇرپاققا ساقتاپ جەتكىزگەن. مۇنداي مەيرامدار – ۇلتتىق يدەيامەن ۇشتاسىپ جاتاتىن ۇلتتىق سانانىڭ ءبىر كورىنىسى دەپ ەسەپتەيمىز. كەزىندە الاش ارىستارى ناۋرىزدى بارىنشا ناسيحاتتاپ، ەلىن ەزگىدەن الىپ شىعىپ، ۇلتتىڭ رۋحىن كوتەرمەكشى بولدى. ەندى ەگەمەندى ەل بولعاندا، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىنىڭ حالىق جادىنان ۇمىتىلعان سىرلارى مەن قىرلارىن قايتا جاڭعىرتىپ، پرەزيدەنتىمىزدىڭ سۇحباتىندا ايتىلعانداي ءتول مەرەكەمىزدىڭ مازمۇنىن بايىتىپ، ونى بارىنشا ەرەكشەلەپ، جاڭاشا اتاپ وتكىزۋ جولىگدا جۇمىستاردى اتقارۋ بۇگىنگى كۇننىڭ باستى تالابى دەپ سانايمىز.

بەگالييەۆا ا.ق.

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جوعارى ورنىنا دەيىنگى ءبىلىم بەرۋ فاكۋلەتەتى جوو-عا دەيىنگى دايىندىق كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى