قازاقستانداعى قازاقتىڭ كوبىنىڭ ارمانى – باسپانا الۋ. ال باسپانالى بولسا، «جالعا بەرسەم» دەپ تاعى ءبىر پاتەر الۋ جانە تاعى، تاعى دەپ ۇستى-ۇستىنە جالعاسىپ كەتە بەرەدى. سەبەبى بىرەۋلەر ءۇشىن بۇل تابىس كوزى بولسا، بيلىككە سەنىمسىز قارايتىن تاعى بىرەۋلەر ءۇشىن ەرتەڭگى «زەينەتاقىسى».

قالاي دەگەنمەن دە جۇرتتىڭ وسى ماقسات-مانسۇعى قانشالىقتى ورىندى؟ بىزدەن باسقا ەلدەردىڭ ازاماتتارىندا نەگە ونداي ارمان جوق؟

بۇل سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ Qamshy.kz قارجىگەر-مامان ءىلياس يسايەۆتى سوزگە تارتتى.

يسايەۆ ازاماتتاردى باسپانا الۋعا جانتالاسۋعا ساياسي-ەكونوميكالىق احۋالدىڭ ءوزى يتەرمەلەپ وتىر دەيدى. ياعني، بۇلاي ويلاۋ، وسىنداي جوسپار قۇرۋدا قازاقتاردىڭ تۇك كىناسى جوق!

قارجىگەر ەلىمىزدە ادامداردىڭ ءىرى قالالار توڭىرەگىن جاعالاۋى، مەگاپوليستەرگە اعىلۋى اۋىلداردان قادىر-قاسيەت، كۇيىس كەتكەنىن بىلدىرەتىنىن ايتادى. «ال اقشاسى بار ادامدارعا ينۆەستيسيا جاسايتىن ورتا قالىپتاستىرا الماۋ، اۋىلدىڭ ەڭسەسىن تىكتەمەۋ – بۇل ۇكىمەتتىڭ ساۋاتسىزدىعى»، دەيدى ول.

اقشا تاباتىن ورىن قور نارىعى بولۋى ءتيىس!

«قور نارىعى بىزدە دۇرىس دامىماعان. ونىڭ ورنىنا نەسيە نارىعى، ياعني بانك سەكتورى جاقسى قارىشتاعان. ال ەكونوميكا زاڭدىلىعى بويىنشا، بۇل ەكەۋى قاتار دامىپ، بىر-بىرىنە باسەكە بولۋى ءتيىس. وزگە ەلدەردە ادامدار اقشانى بانك سەكتورىنان ەمەس، قور نارىعىنان العاندى ءجون كورەدى، سولاي الدەقايدا تيىمدىرەك، ءتىپتى سول ارادان تابىس تا تابادى»، دەيدى مامان.

ال بىزدەگى قور بيرجاسى دەپ جۇرگەنىمىز، ماماننىڭ ايتۋىنشا، تەك اتى عانا.

«قور بيرجاسى دامۋ ءۇشىن، بىرىنشىدەن، ونىڭ تۇراقتى ەميتەنتتەرى بولۋى كەرەك، ەكىنشىدەن، تۇراقتى ينۆەستورلارى بولۋى ءتيىس. ەميتەنت دەگەن قور نارىعىنا بارىپ ءوزىنىڭ باعالى قاعازدارىن ورنالاستىراتىن نەمەسە ۇسىناتىن ءىرى كاسىپورىن. ال ينۆەستورلار سونى ساتىپ الادى. ال بىزدەگى قور نارىعىنداعى ەميتەنتتەرگە قاراساڭىز، 70-80 پايىزى – ۆاليۋتا، سپەكۋلياسيا، تەك 2 پايىزى عانا اكسيا مەن وبليگاسيالار. ينۆەستورلارىنا قاراساڭىز، جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورى، سوعان ۇقساس تاعىسىن تاعى»، دەيدى ول.
نەگە جۇرت جەلىدە اقىل-كەڭەسىن ساتىپ، كوۋچ بولىپ كەتتى؟

ءىلياس يسايەۆ وتاندىق ەكونوميكادا الداپ-ارباۋ جولىمەن پايدا تابۋ باسىم بولىپ كەتكەنىنە الاڭداۋلى:

«ارينە، بىزدە سوڭعى كەزدەرى اقشاسى بار ادامدار شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتىپ، وتاندىق ونىمدەر شىعارىپ جاتىر. وعان كوزىڭ قۋانادى، ءبىراق جانىڭ دا اشيدى. شاعىن جانە ورتا بيزنەس دامۋى ءۇشىن بىزدە ءادىل ءارى ەركىن باسەكەلەستىك ورتا بولۋى ءتيىس. بىزدە ونداي جوق، تۇنشىقتىرۋ كوپ. ءبىر-اق مىسال كەلتىرەيىن. سوڭعى كەزدەرى قازاقستان بايلىعى ساناۋلى ادامداردىڭ قولىندا ەكەنى اشىق ايتىلىپ ءجۇر. ەندى ونداي جەردە قانداي تازا باسەكەلەستىك بولادى؟ سوندىقتان ولاردىڭ كوبىسى باعا دەمپينگىنە، تاعى دا باسقا كەدەرگىلەرگە ۇشىراپ، اقىرى ەڭبەگى ەش كەتەدى، باسى تاۋ-تاسقا سوعىلىپ، كۇش-قايراتى مۇجىلەدى. سودان كەيىن دە ولار وڭاي جولدى تاڭدايدى: بىرنەشە پاتەر ساتىپ الىپ، سونى جالعا بەرە سالۋ؛ جەلىدە ءوز تاجىريبەسىمەن ءبولىسىپ، اقىل-كەڭەسىن ساتۋ، كوۋچ بولۋ دەگەندەي».

ءبىراق ول مۇنىڭ پايدا تابۋ ەمەس، ءجاي كۇنەلتۋ ەكەنىنە باسا نازار بۇرادى.

«وتباسى بانك» جانە جىلجىمايتىن مۇلىك نارىعى

«قازاقستاندا جىلجىمايتىن مۇلىك نارىعى قاتتى دامىپ كەتتى دەپ ايتا المايمىن. بۇل ارادا جاساندى سۇرانىس پەن ۇسىنىس قالىپتاستىرۋ نىشانى بايقالادى. مىسالى، «وتباسى بانكىن» قۇرۋ ارقىلى. ءبىز بۇل نارىقتى دامىدى دەپ ايتار ەدىك، ەگەر ادامداردا ءوز اقشاسى بولىپ، شىنىمەن دە كوپتەپ پاتەر ساتىپ الىپ جاتسا. ءبىراق بۇل ارادا يپوتەكالىق نەسيەنىڭ ۇلەسى باسىم عوي. ال داميمىن، باييمىن دەگەن ادام مۇندايعا مۇلدە جولاماۋى ءتيىس. يپوتەكالىق نەسيە امالى جوقتىق جاعدايىندا عانا تاڭدالۋى كەرەك، ويتكەنى ول ارادا ادام اقشادان «جەلىنەدى»، دەيدى مامان.

مەملەكەتتەن نەسيە الۋدى ۇيرەتۋ قارجىلىق ساۋاتتىلىققا جاتپايدى

ءسوز سوڭىندا قارجىگەر ۇكىمەتكە، سونداي-اق قالتالى ەل ازاماتتارىنا ەكونوميكالىق مادەنيەتكە ورالاتىن، ەكونوميكالىق پسيحولوگيانى وزگەرتەتىن ۋاقىت جەتكەنىن ەسكە سالادى:

«جاقسى ەكونوميكانى بىزگە سىرتتان كەلىپ بىرەۋلەر قۇرىپ بەرمەيدى. ونى جاسايتىن ءسىز بەن ءبىز (ۇكىمەت پەن اقشا جاساپ جۇرگەن قالتالى ازاماتتار – اۆت.). ەگەر قازىرگى ەكونوميكادا سپەكۋلياسيا باسىم بولسا، ول ءسىز بەن ءبىز جاساعان دۇنيە، باسقا تۇك تە ەمەس. دەڭگەيىمىز وسىنداي: تومەن. ونىمەن دامىمايمىز. الەمدەگى ەڭ باي ادام – روكفەللەر ءومىرى مەملەكەتتەن نەسيە الماعان، نيۋ-يورك كوشەسىندە جۇگىرىپ ءجۇرىپ سۋ ساتقان. ماڭداي تەرمەن تاپقان اقشامەن كوتەرىلگەن. تەمىرجول سالعان. اقىرىندا مۇناي سەكتورىن يگەرگەن. بايۋ دەپ مىنە، وسىنى ايتۋعا بولادى. ارينە، ءبارى ءبىر كۇندە بولا قالمايدى. لوندون قور بيرجاسىنىڭ تاريحى 1571 جىلدان باستالادى. ول 1801 جىلى زاڭدى تۇردە جۇمىس ىستەي باستادى. كاپيتالى الپاۋىت اقش-تىڭ ءجىو كولەمىنەن (23 ترلن دوللار) اسىپ تۇسەتىن، 24-25 ترلن دوللاردى قۇرايتىن نيۋ-يورك قور بيرجاسىنىڭ جۇمىسى 1792 جىلدان باستاۋ الادى. دەمەك، بىزدە كەمشىلىكتەرمەن جۇمىس ىستەيتىن ۋاقىت بار. وزگەرەمىز دەسەك، وزگەرىس وسىدان باستالسا دەيمىن. عىلىمي-ەكونوميكالىق سانانى سىلكىنتۋىمىز ءتيىس. ماڭداي تەرمەن تاپقان اقشاسىن ادام شەتەل اسىرىپ، وفشورعا تىعىپ قويمايدى عوي. سوندىقتان بىزدەگى باي دەپ جۇرگەن ادامدارىمىز شىن بايلار ەمەس، ولار – ۇرىلار. ۇرلىق-قارلىق، سپەكۋلياسيامەن اقشا تابۋ دەگەن ميداعى ويدى جويۋ قاجەت، سانانى تازارتۋ كەرەك. جوعارى سىنىپتاردا «قارجى ماتەماتيكاسىنىڭ باستامالارى» دەگەن ءپان ەنگىزۋ قاجەت. بانكتەن نەسيەنى قالاي الۋعا بولادى، سالىقتى قالاي تولەۋ كەرەك دەگەندى ءتۇسىندىرۋ، وسى سيپاتتا سەمينار جۇرگىزۋ – بۇل قارجىلىق ساۋاتتىلىققا جاتپايدى. قارجىلىق ساۋات دەگەن بيزنەس-يدەيا توڭىرەگىندە ءوربۋى ءتيىس. وندا دا عىلىمي-تەحنولوگيالىق ىزدەنىستەرگە، جاڭاشىلدىقتارعا سۇيەنگەندە عانا.

قازاق ەلى داميدى: بىزدە عىلىم مەن بىلىمگە نەگىزدەلە اشىلعان ونەركاسىپتەر كوبەيىپ، اۋىل مەن قالا قاتار وركەندەپ، كەڭ قانات جايعاندا».