كۇرەسكە شىق،  قازاق!

«كەل بالالار، وقىلىق!»- دەدى ىبىراي ءحىح عاسىردا. «ويان، قازاق!»،- دەدى ءمىرجاقىپ حح عاسىردىڭ باسىندا.

ءححى عاسىردا  بار  قازاقتىڭ  كوزى اشىق، كوڭىلى وياۋ. ويانعان رۋحىن ويلانعان ساناسى بيلەگەن  كۇيى جولايىرىققا تىرەلدى.

ءبىر جول الپاۋىت ەلدەر ادەيى جەدەلدەتە جۇزەگە اسىرۋعا اسىققان جاھاندانۋ ۇردىسىنە ۇلتتىق ەرەكشەلىكسىز، ياعني ءتىلسىز، ءدىنسىز، ءسالت-داستۇرسىز، ادەت-عۇرىپسىز ەنىپ كەتۋگە باستاپ كەتتى؛ ەكىنشى جول سول ۇردىسكە دۇنيە دامۋىنىڭ تابيعي جولىنىڭ ءبىرى دەپ قاراپ، ۇلتتىق بولمىستىڭ بارشا تۇرپاتىن ساقتاي وتىرىپ، جاسقانباي دا جاتىرقاماي، سابىرمەن  بارۋعا جەتەلەيدى.

ءدال ءقازىر ۇلتىمىزدىڭ بولمىسى  تىلىمىزگە  تىرەلىپ تۇر. ءتىلىمىزدى ساقتاپ قالماساق، باسقا قاراكەتتىڭ ءبارى بەكەر. ءتىل ءۇشىن كۇرەس - مىلتىقسىز مايدانعا شىعىپ، اقپاراتتىق  ايقاسقا ءتۇسۋ، قولدان كەلەر بار كۇشتى جۇمساۋ.

ەگەر شىنىمەن دە ۇلت تاعدىرىن ويلاساڭىز، ەگەر راسىندا ۇلتىڭىزدىڭ ەرتەڭى ءۇشىن الاڭداساڭىز، قازاقتىڭ ءار ءسوزىن ۇلتتىق قۇندىلىق ءارى بايلىق دەپ قابىلداپ، سول بايلىقتىڭ ءبىر ءتۇيىرى اياقتىڭ استىندا قالماۋى ءۇشىن ارەكەت ەتىڭىز.

قاتە جازىلعان جالعىز ءارىپ تۇزەلگەنشە شايقاسىڭىز.

جارناماداعى دۇرىس قۇرىلماعان جالعىز تىركەس قايتادان دۇرىس جازىلمايىنشا تىنباڭىز. سونى جازعان نەمەسە جازدىرعان ادامدى مەملەكەتتىك ءتىلدى قورلاعانى ءۇشىن جاۋاپقا تارتىڭىز.

سىرتتان ەنگەن ءسوزدىڭ ۇلت تىلىندەگى بالاماسىن ۇسىنىڭىز، ءساتتى تابىلعان سوزدەردى  قولدانىسقا ەنگىزۋگە كۇش جۇمساڭىز.

مەن دە ءوز الىمشە كۇرەسكە شىقتىم..

ءوز تىلىمىزدە بار،  ءبىراق قولدانىسقا ەنە الماي جۇرگەن سوزدەردى قاپەرىڭىزگە سالدىم. وزگە تىلدەن كەلگەن اتالىمداردىڭ قازاقشا بالاماسىن ىزدەستىردىم.     

ۇناسا، قولدانىسقا الارسىز، ۇناماس ۇسىنعانىم وزىمدە قالار، ال  ءسىز ءوز تاجىريبەڭىزدى ۇسىنارسىز، ايتەۋىر ءتىل ءۇشىن كۇرەس توقتاپ قالماسىن...

1. جولدا

اينالاق  

جۇرگىنشىلەر كولىگىنە مىنگەنىم سول ەدى، قارادومالاق بالا سايراپ تۇر:

-كەلەسى استانوپكا - پاۆاروت «اكيمات» - دەيدى.

-قاراعىم، «وستانوۆكا» دەگەننىڭ قازاقشاسى -  «ايالداما»، «پوۆوروت» دەگەننىڭ قازاقشاسى - «بۇرىلىس»، -  دەدى ەگدە كىسى.

قارادومالاق ءمان بەرە قاراپ تۇرىپ قالدى. كوزقاراسىندا. «ءا، سولاي  ەدى عوي» دەگەن قۇپتاعاندىق جىلت ەتتى.

سالدەن كەيىن:

-كەلەسى ايالداما پەرەكىروستىك «پاليسيا»،- دەدى داۋىستاپ. ءسويتتى دە ەگدە كىسىگە بۇرىلا قارادى. كوزىندە «ەندى نە ايتاسىز؟» دەگەن سۇراق تۇر.

ەگدە ادام:

- «پەرەكرەستوك» – «قيىلىس»،  «پوليسيانى» قازاق «جاساۋىل» دەيدى،- دەدى.

قارادومالاق باسىن يزەدى دە ءۇنسىز قالدى.

ەگدە كىسى قوشتاسىپ تۇرىپ:  «ال جولىڭ بولسىن، بالام»- دەدى دە ءتۇسىپ كەتتى.

قارادومالاق  كولىكتەگىلەردىڭ بارىنە ەستىرتە:

 -«وستانوۆكا» دەگەنىمىز – ايالداما، «پوۆوروت» دەگەنىمىز – بۇرىلىس، «پەرەكرەستوك» دەگەنىمىز –قيىلىس ەكەن، ەندى ۇمىتپايمىز... كەلەسى ايالداما قونايەۆ كوشەسى...- دەدى.

ەرتەسىندە ءدال سول ۋاقىتتا، ءدال سول كولىكتە الگى ەگدە كىسى،  الگى قارادومالاق بالا  تاعى توقايلاستىق . وعان تاڭداناتىن دانەڭە جوق.. ءسىز ۋاقىتىندا جولعا شىقساڭىز، كولىك  ءوز مەزگىلىمەن جۇرسە، وزگە جولاۋشىلار دا  كەستەمەن ءجۇرىپ داعدىلانسا، وسىلاي بولاتىنى زاڭدىلىق..

قارادومالاق كەشەگى تانىستارىن كورىپ، ارقالانىپ الدى.

-كەلەسى ايالداما...- دەپ بارىپ كىلت توقتادى دا ەگدە كىسىگە بۇرىلىپ: - اعا، ايالدامانىڭ اتى «جاساۋىل» ەمەس، «پوليسيا» دەپ ايتىلادى ەكەن. سولاي حابارلاۋعا ءتيىسپىن،- دەدى كەشىرىم سۇراعانداي ۇنمەن.

-ايالدامانىڭ اتاۋىنان بۇرىن «پوليسيا» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزىن قازاقشا بەكىتۋىمىز كەرەك،- دەدى اعاسى.

قارادومالاق قازاقشا حابارلاپ كەلەدى.

-قۇرمەتتى جولاۋشىلار، جولاقىسىن دەر كەزىندە تولەۋدى ۇمىتپاڭىزدار. كەلەسى ايالداما - «ساقينا»،- دەدى ساڭقىلداپ. ەگدە كىسى:

- جوق ،بالام، ولاي ەمەس. «اينالاقتاپ قاسىڭنان كەتەمىن بە؟..»- دەگەن ءاننىڭ ءماتىنىن تالاي ەستىدىڭ  عوي.

- ءيا. «سارى بيداي» انىندە ايتىلادى...

- ونداعىسى «شىر اينالىپ قاسىڭنان كەتە المايمىن» دەگەنى. جولدىڭ ورىسشا   «كولسو» دەپ اتالاتىن بولىگىندە كولىك شىر اينالىپ جۇرەدى. ونى قازاقشا «اينالاق» دەپ اتايدى،- دەدى.

قارادومالاق جەردەن جەتى قويان تاپقانداي قۋانىپ كەتى.

-قۇرمەتتى جولاۋشىلار! «اينالاققا دەيىن تۇسەمىن» دەۋشىلەر بولسا، ەرتەرەك قامدانىڭىزدار...

كەپتەلەك...،

اۆتوكولىك جۇيتكىپ كەلەدى. تىزگىنشى ەگدەلەۋ كىسى.  ءبىراز ۇنسىزدىكتەن سوڭ:

-پروبكادا تۇرىپ قالماساق، دەمدە-اق جەتىپ بارامىز، -دەدى.

-«پروبكا» دەگەنىڭىز نەمەنە؟

- تىعىن...

- جوق «تىعىن» دەپ قازاق ىدىستىڭ اۋزىن جابۋ ءۇشىن تىعىپ قوياتىن نارسەنى ايتادى...

تىزگىنشى ءۇنسىز قالدى. سالدەن سوڭ ەسىنە بىردەمە تۇسكەندەي:

- ءا.. وتكەندە تەليەۆيزوردان ايتتى عوي دەيمىن، جول بويىنداعى جارنامادان دا وقىدىم بىلەم، «پروبكا» دەگەنىمىز – كەپتەلىس..

-جووق. «كەپتەلىس» دەگەن ءسوز ادامداردىڭ ارنايى، ماقساتتى تۇردە، جۇمىلا بارىپ كەپتەلۋ  ىسىنە (كەپتەل + ءىس) بايلانىستى ايتىلادى...

- ەە.. «كەپتەلمە» ەدى عوي...

- بۇل دا ماعىنانى تولىق اشپايتىن ءسوز...

- نەگە؟

- اتالىم، تەرمين سوزدەر ەكىۇداي،  ياعني ەكى نەمەسە ودان دا كوپ ماعىنا بەرمەۋى كەرەك. باسى اشىق، ءبىر-اق ءمانى بار ءسوز بولۋى قاجەت. جاڭاعى «كەپتەلمە» دەگەن ءسوزىڭىز ەتىستىكتىڭ بۇيرىق رايىنداعى قىزمەتتى دە اتقارىپ تۇر. «سەن بارىپ ءوزىڭ سىيمايتىن جەرگە كەپتەلمە» دەگەن سويلەمدى الالىق. بۇل جەردە «كەپتەلمە» ءسوزى اتالىمدىق ماعىناسى جويىلىپ، سويلەمنىڭ تۇرلاۋسىز مۇشەسى قىزمەتىن عانا اتقارىپ تۇر.

 - سوندا، قازاقشا  نە دەيمىز؟..

- بۇرناعى جىلى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنەن وقىدىم. ودان كەيىن ءبىراز اقپارات قۇرالدارى ايتا دا، جازا دا باستادى. قازاقتىڭ «اعىن سۋدا وتكەلەك، كەرۋەن جولدا كەپتەلەك بار» دەگەن ماتەلى بۇگىندە قايتا قولدانىسقا ەندى. ونداعى ايتپاعى – «وزەن تاسىپ كەتىپتى، ەندى وتكەل جوق» دەپ جاسىما، وتەتىن ءبىر وتكەلەك تابىلادى، «كەرۋەن جولدا كەلە جاتىرمىن» دەپ تاسىما، ءبىر كەپتەلەك كەزدەسەدى»، ياعني «قيىندىققا كەزدەستىم» دەپ ۇنجىرعاڭدى تۇسىرمە، شىعاتىن جول تابىلادى؛ «جاعدايىم جاقسارىپ كەتتى» دەپ داندايسىما، الدىڭنان ءبىر كەدەرگى جولىعادى» دەگەنى.

جىلدا كەرۋەن ءوتىپ جۇرگەن جولدا كۇتپەگەن جەردەن كەدەرگى تاپ بولىپ، كوشتىڭ الدى توقتاپ، ارتى جينالىپ كەلىپ تۇرىپ قالادى. بۇل ەشكىم كۇتپەگەن ءارى ۋاقىتشا جاعداي. اۆتوكولىكتەرىڭىز دە كۇتپەگەن جەردە الدىڭعى كەدەرگىگە بولا تار جولعا سىيماي كەپتەلەدى. ەشكىم ادەيى كەلىپ كەپتەلمەيدى. سوندىقتان دا «پروبكا» دەگەن ءتول ماعىناسىنا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن ورىسشا جاساندى ءسوزدىڭ ورنىنا قولدانىلۋى ءتيىس بايىرعى  قازاقشا اتاۋ – كەپتەلەك..!

(جالعاسى بار)

سۋرەت: thenews.kz