Joshy hannyń ólimi tóńireginde alyp qashpa áńgime kóp. Olaı bolýy Joshy óliminiń kezdeısoqtyǵynda ma dep oılaımyn. Oqıǵa bylaı bolǵan.
Shyńǵysqan 1225 jyldyń kúzinde Horezm joryǵynan atamekenine qaıtyp oralyp, Týlanyń qara ormanynda han ordasyn tigedi. Kele sala alda turǵan Tangýt (Sı Sá) joryǵyna qamdana bastaıdy. Joryqqa baılanysty ol óz uldary jáne qolbasshy, keńesshilerin qara shańyraqta bas qosýǵa shaqyrady. Joshy «Densaýlyǵynyń aqaýlyǵyna» baılanysty bul joly da kele almady. Biraq Horezmnen kelgen Shaǵataı «Joshy qypshaqtardy jaqyn tartyp alǵany sonshalyq ol ata jurtynan irgesin alysqa salyp qana qoımaı tipten qara shańyraqqa qarsy baǵyttalǵan áreket jasaýy yqtımal», — degen habar jetkizedi. Onyń ústine dál osy kezde Mańǵyttyq bireýdiń: «Joshy han esen-aman Qypshaq dalasynda bóken aýlap júr, — delinetin habary Shyńǵysqandy shynymen qaharyna mińgizedi. «Joshy bizge jaý boldy, ol jyndanǵan eken», — dep qaharlanǵan Shyńǵysqan Ógódeı, Shaǵataı qolyn Joshyǵa qarsy attandyryp, ózi uldarynyń sońynan atqa qonbaqshy bolyp jınala bastaıdy. Dál osy sátte «Joshy dúnıeden ótti» degen oqys habar kelip jetedi. Shyńǵysqan basynda bul habarlardyń qaısysyna senerin bilmeı dal boldy.
Aqyry Joshy týraly jaǵymsyz habar shyndyqqa aınalǵanda, Qaǵan jalǵan habar taratqan mańǵytty ustap basyn alýdy buıyrady, biraq ol iz túzsiz joǵalyp ketedi. Mundaı sýyq habardy Shyńǵysqanǵa jetkizý de ońaıǵa túspese kerek. Túrik shejiresinde (Rodoslovıa Túrkov) aıtylýy boıynsha qaıǵyly oqıǵany Qaǵanǵa estirtýge eshkimniń batyly barmaı qaǵannyń ámirleri bul mindetti uly jyrshyǵa júkteıdi. Shyńǵysqan jyr jyrla dep ámir bergen sátin paıdalanǵan uly jyrshy:
— Tengız bashtyn býlǵandy, kım tondýrýr, a hanym?
Terek týbtyn jyǵyldy, kım týrgýzýr, a hanym?,- degende, Shyńǵysqan oǵan jaýap retinde:
— Tengız bashtyn býlǵansa, tondýrýr (týndyrar) olým Jýchı dúr,
Terek týbtyn jyǵylsa, týrgýzýr olým Jýchı dúr. Jyrshy joǵarydaǵy sózin qaıta qaıtalaǵanda kózi jasqa toly ekenin ańǵarǵan Shyńǵysqan:
— Közýng ıashyn chökӱrtӱr konglӱng toldy bolǵaımy?
Jırıng köngýl ökӱrtӱr Jýchı öldı bolǵaımy?, — dep, budan bylaı Joshynyń ólimi jaıly aýyz ashqan jannyń kómekeıine qum quıylsyn degen bılik aıtady. Sonda uly jyrshy:
— Söılemeske erkım ıok sen söıledıng, a hanym!
Ӧz ıarlyǵyng özge jab aıý öıledıng, a hanym! — dep jaýap qaıyrady. Sonda qasiretti moıyndamasqa sharasy qalmaǵan uly qaǵan:
— Kýlýn alǵan kýlandaı kýlýnýmdın aıryldym
Aırylyshkan ankaýdaı er olýmdın aıryldym, — delinetin túrik jyrynan úzindi aıtqan sátti paıdalanyp, ámirleri túgelimen oryndarynan turyp uly qaǵanǵa kóńil aıtqan eken desedi. Munda, birinshiden, Joshynyń ólimin qaǵan ákesine estirtý ońaıǵa túspegenin ańǵartady. Ekinshiden, munda Shyńǵysqan áýletiniń úrdis, saltynyń túrkilik salt dástúrge óte-móte jaqyndyǵyn kórsetedi. Qazaqtyń «Aqsaq qulan» kúıin týdyrǵan ańyzdyń saryny da týra osy oqıǵany meńzeıdi.
Aqseleý Seıdimbek «Kúı shejire» atty eńbeginde joǵarydaǵy jyr jáne kúıdiń avtory naıman jyrshysy Ketbuǵa edi dep jazady. Iá, qazaq arasynda Shyńǵys hannyń kezinde naımannan shyqqan Ketbuǵa degen jyrshy bolǵan degen ańyz bary ras. Biraq atalmysh jyr men kúıdiń aqy ıesi (avtory) Ketbuǵa edi degendi rastaıtyn naqtyly tarıhı derek joq. Mońǵoldyń qaǵan ordasynda ol kezde belgili jyrshy, kúıshi, juldyzshy, bitikshiler óte kóp bolǵan.
Tarıhshylar úshin qyzyqtysy jyrdyń avtory kim ekeninde emes, jyr Joshynyń ákesinen buryn ólgendigi jáne ákesi ol ólimdi qandaı kúıde qabyldaǵany jaıly derek bolyp otyr. Shyńǵysqan úshin óz basy ázer kóndikken úlken qaıǵyny Joshynyń anasy Bórtege estirtý tipten ońaıǵa túspese kerek. Joshynyń ólimi jaıly qaıǵyly habardy onyń anasy Bórte ejege týra estirtýge júregi daýalamaǵan Shyńǵysqan keńesshisi Elúı Chý Saıǵa ádeıi jarlyq jazdyrady. Onda «Han ulym Joshy Qypshaq dalasynyń bir ústirtinde dúnıeden ótipti. Ol meken buryn bizdiń ata babamyz Bórte bóri, sulý Maral meken etken Maral (Aral?) teńiziniń jaǵalaýy eken. Joshy aty zatyna saı Aallanyń ámirimen bizdiń borjyǵyndarǵa jibergen qonaǵy eken, mine ol táńirine qaıtyp attanyp ketti…» delingen.
Mine, Joshynyń ólimi jaıly habar Mońǵol qaǵan ordasyna osylaısha kelip jetti. Biraq bul tóńireginde áli de aqıqattan góri ańyzǵa jaqyn áńgime kóp. Mysaly, ǵylymda Joshy hannyń dúnıeden qaıtqan ýaqyt merzimi týraly eki túrli pikir bar. Shyńǵys Qaǵan áýletiniń tarıhyn jazǵan Rashıd ad-dın Joshynyń ólgen jyly týraly kesip eshteńe aıtpaǵan, bir sózben aıtqanda, onyń eńbeginde Joshy hannyń ólgen jylynyń orny bos tur. Mońǵoldyń áıgili «Nýýs tovchoo», «Altan tovch» shejiresinde de bul týraly eshbir málimet joq. Joshynyń qaıtys bolǵan jylyn aıqyndaý úshin áýeli onyń ólim sebebin aıqyndaı túsken jón sıaqty. Bul týraly da ázirge úsh túrli boljam bar.
1. Rashıd ad-dın, Iýán Shı avtorlary jáne A. Amar, Sh. Nasagdorj, B. Saıshaal qatarly ǵalymdar Joshy Úrgenshi shaıqasynan bastap (1223) syrqattanyp, sol naýqasynyń saldarynan qaıtys boldy dep jazady.
2. Orys tarıhshylary N. Arıstov, L. Gýmılev, Iakınf (Bıchýrın), tarıhı romanshy V. Ian, Abý-Omar al-Djýzdjanı jáne basqalar Joshy Shyńǵys orda jansyzdarynyń qolynan qaza tapty degen pikirde.
3. Ótemis Qajynyń «Shyńǵysnamasynda» Joshy Ulytaýdyń boıynda ań aýlap júrip, qoraly kıiktiń sońyna túsip jebe tartqan sátte attan qulap jaraqattanyp, alǵan jaraqaty saldarynan qaıtys boldy dep kórsetedi.
Birinshi boljam durys-aq delik. Sonda qoıan-qoltyq jatqan Shyńǵysqan ordasyna Joshynyń syrqaty týraly naqty habar estilmeı, tekserilmeı jatýy múmkin be edi? Joq, múmkin emes. Shyńǵys ımperıasynyń «uzyn qulaǵy» qol sozymda jatqan Qypshaq dalasyn bylaı qoıyp, Shyǵys Evropa, Qytaıdaǵy jaǵdaıdy araǵa apta salyp estıtin múmkindigi bolǵan. Joshy han eger shynymen naýqas bolsa, Shyńǵysqan basqadaı sharalar qoldanǵan bolar edi, kóńilin suratar edi, óıtpedi. Osyǵan qaraǵanda, uly Shyńǵysqannyń ózi «Jaı túsip óldi» delinetini sıaqty Joshyhan da kenet jaǵdaıda qaza boldy dep qaraýǵa jeteleıtin qısyn bar. Óıtkeni Orys, Parsy, Mońǵol jazbalarynda ony «qaıtys boldy» demeı «óldi» (pogıb) dep jazady.
Bul oı bizdi joǵaryda aıtylǵan ekinshi boljamǵa qaraı jeteleıdi. Ol – «Joshyhan ákesiniń ádeıi jibergen jansyzdarynyń qolynan qaza tapty» delinetin boljam. Joshyhan eger «jansyzdardyń qolynan qaza boldy» dep qaraıtyn bolsaq, onda Joshyhan jáne ákesi arasyndaǵy qaıshylyqtan (uly qaǵannyń kóziniń tirisinde áke men balalary arasynda ashyq qaıshylyq baıqalmaıdy) emes, han áýletiniń múdde qaıshylyǵy nemese Joshy men inisi Shaǵataı aralyq qaıshylyqtan týyndaýy múmkin. Abý-Omar Mınhadj-ad-dın Osman ıbn Sıradj-ad-dın al-Djýzdjanılerdiń qabarlaýynsha: «Joshy tym aıbyndy, qaharman, jaýjúrek, onyń kúsh qýatynan ákesiniń ózi júreksinetin», — dep jazǵany sıaqty Lev Gýmılev bastaǵan orys zertteýshileri Joshynyń ólimin týra ákesi Shyńǵysqannan kóredi. «Shyńǵysqan qaıtys bolar qarsańynda týǵan negizgi problema jeńilgenderge kózqaras máselesi edi, – dep jazady Lev Gýmılev,- bul arada birinshi pikir olardy tek kúshpen baǵynyshtylyqqa ustaýǵa, ekinshi bir pikir eppen qaırymdylyqpen ustaýdy kózdedi. Joshy ekinshi baǵytty júrgizýge tyrysyp, ol úshin tirshiliginen aıryldy». Ol ary qaraı: «Joshy ákesimen tatý turmady, jeńilgenderge qaırymdylyq kórsetýge árekettendi, sondyqtan 1227 jyldyń bas kezinde astyrtyn jiberilgen kisi óltirýshiniń qolynan qaza tapty», – dep jazady. Bul tek boljam ǵana.
Al Shyńǵysqan memleketiniń ishki qaýipsizdigin basqarǵan inisi Ochıgındi jiberip óltirtipti delinetin jazýshy V. Iannyń boljamy shyndyqqa esh janaspaıdy. Shyńǵysqan Ochıgındi Joshyny óltirtý úshin emes, Joshy ólgesin eldiń ishki jaǵdaıyn ornyqtyrýǵa Batyǵa kómektesý úshin jibergeni málim. Joshy men Shaǵataı arasynda bala jastan beri kele jatqan túpkilikti qaıshylyq bolǵany ras. Ekeýi de es jıyp, at jalyn tartyp minip, enshileri áıgilenip, keleshek saıası taǵdyry sheshiler tusta bul qaıshylyq tipten asqyna tústi. Shyńǵysqan Horezm joryǵyna attanar aldynda bolǵan ot-basylyq keńes kezinde Shaǵataı jáne Joshy arasynda bolǵan teke-tires osynyń kýási. Mundaı ara qaıshylyqtyń týýyna ár qashan Shaǵataı túrtki bolyp otyrǵanyn kóremiz.
Shyńǵysqannyń óler aldyndaǵy amanatynda: «Meniń ornymdy Ógódeı bassyn degen sheshimdi esh ózgertýshi bolmańdar! Bul sheshimdi iske asyrýyna Shaǵataıdyń bóget bolý áreketinen saqtanyńdar», – dep eskertkenine qaraǵanda, Shaǵataı qatygez de qyzǵanshaq adam bolsa kerek. Shaǵataıdyń mundaı minezi aǵasy men ekeýaralyq qatynastardy árdaıym quıtyrqylandyryp otyrdy. Horezm joryǵynyń jeńisi nátıjesinde aǵaıyndy ekeýine tıesili el, jerler kórshi, qanattas kelýi ara qaıshylyqty odan ary asqyndyra tústi. Shyǵys Qypshaq dalasy Joshynyń kóńilinen shyqqany baıqalady. Biraq qyrynda úıir-úıirimen qulany jortyp, dalasynda bókeni jyrtylyp aırylǵan kóz jetkisiz keń ólkeniń Joshyǵa berilýi, Joshy bul dalany qulaı súıýi jáne munda «Derbes memleket qurýǵa umtylýy» inileri Shaǵataı men Ógódeıge sonshalyqty unamasa kerek. Óıtkeni Qypshaq dalasyndaǵy Joshynyń jasaǵan árbir qadamdary, is-áreketi týraly jaǵymsyz habarlar qaǵan ordasyna tym jıi kele bergen.
Osyndaı habardyń kópshiligi qonys jaıy kórshiles inisi Shaǵataı arqyly jetetin bolǵanyn kóre alamyz. Joshy jaıly eń sońǵy jaǵymsyz habar belgisiz bir «Mańǵyt arqyly» osylaısha jetken edi . Atalǵan derekterge qarap, Joshynyń ólimine Shaǵataıdy kinálaýǵa bolar edi. Biraq osylaı da osylaı dep kesip aıtýǵa turarlyq tyıanaqty derek kezdespeıdi. Eger Joshynyń kóz jumý oqıǵasy áke óliminen soń bolǵan bolsa, bulaısha kúdiktenýge bolar edi. Oqıǵa ákeniń kózi tirisinde bolǵan. Al áýlettiń bas tóreshisi uly qaǵannyń kóziniń tirisinde mundaı áıgili qadam qaǵannyń ruhsatynsyz jasalýy múmkin emes. Shyńǵysqanǵa keleshek Batys joryǵy mindetin moınyna júktegen tuńǵysh uly Joshynyń esen saýlyǵy qajet bolatyn. Uly qaǵannyń kózi tirisinde Shyńǵysqannyń tikeleı óz otbasynda opasyzdyq bolǵan emes, uly otbasynyń bereke birligi arqasynda jarty álemniń bıligine qol jetkize aldy.
Mundaı ishki birlik Uly Qaǵan ólgennen keıin de kóp ýaqyt boıy saqtaldy. Biz osy jaılardy saraptaı kelip, Ótemis Qajynyń boljamy tóńiregine erekshe toqtalǵymyz keledi. Ol «Shyńǵys Nameniń» Shyńǵysqan týraly dastanynyń alǵy sózinde bylaı dep jazady. «Joshy han Deshti-qypshaq eline attanyp, Uly taýǵa jetedi. Sonda ań aýlap júrgeninde birde onyń aldynan qoraly maral-kıik shyǵa keledi. Kıik maraldyń sońyna túsip qýa júrip at ústi sadaq tartqan kezinde arǵymaǵynan qulap, moınynyń býyny shyǵyp, sodan óldi». Osyǵan uqsas habardy biz basqadaı avtorlardyń eńbekterinen de kezdestire alamyz.
Áıteýir, Joshy Qypshaq dalasynda esen-saý bóken aýlap júrgeni týraly qaýeset jáne onyń ólimi týraly qaıǵyly habar uly haǵan ordasyna birkezde kelip jetkenine qaraǵanda, Joshy han kenetten, oqys jaǵdaıda qaıtys boldy ma degen qortyndyǵa kelesiń. Tipten Joshy qandy ádeıi óltirdi degenniń ózinde ólim ań aýlaý naýqany ústinde jasalǵan bolýy múmkin. Bul týraly Qurbanǵalı Halıd «Taýarıh hamsa» (Bes tarıh) atty eńbeginde bylaı dep jazady: «Joshy ańǵa shyǵyp, bir jabaıy qulandy atyp aıaǵynan aqsatyp, ony ustaımyn dep qýyp dostarynan ozyp ǵaıyp bolǵan (qabarsyz ketken — Q.Z.). Aqsaq qulan-Joshy han, joqtaý aıttym osyǵan degen taqpaq qazaqta máshhúr (áıgili)». Avtor bul oıyn qazaqtyń áıgili «Aqsaq qulan» kúıi ańyzynan túıse kerek.
Al mońǵol jazylymdary Joshy hannyń «qupıa jaǵdaıda» qaıtys bolǵandyǵyn moıyndamaǵanymen, «Ań aýlaý naýqany kezinde alǵan jaraqaty saldarynan dúnıeden ótti» degendi joqqa shyǵarmaıdy. Joshy han syrqattyǵyn alǵa tartyp 1224 jyly Qulan basynda, 1225 jyly kóktemde Ertistiń Buqa shoshyǵanyndaǵy uly jıynǵa qatysa almaýy, sol jyldyń kúzinde Týlanyń qara ormanyndaǵy jıynǵa qatysa almaıtyndyǵyn aldyn ala qabarlaýyna qaraǵanda, «jaraqat» jaıly derekter Joshynyń ákesi jáne inilerine degen ókpe nazynan bolyp ádeıi oılap tapqan syltaýy bolýy yqtımal. Áıteýir, Joshy kenetten ólsin nemese alǵan jaradan ólsin, báribir bul ólim qulan, maral, kıik aýlaý naýqanymen tikeleı baılanysty ekenine kúmán keltirýge bolmaıtyndaı.
Qalaı degenmen Joshy han ákesinen buryn dúnıeden ótkeni shyndyq. Biraq qaı jyly, neshe jasynda ólgeni týraly boljamdar árqıly pikir, talas týdyryp otyrǵan máselelerdiń biri. Bul másele tóńiregindegi kóp pikirdi negizinen eki topqa bólip qarasa bolǵandaı. Birinshisi, Joshy keıbir habarlar boıynsha 20, al sál sońyraq áıgili bolǵan derekter boıynsha 30, 40 jas shamasynda óldi delinetin Rashıd ad-dın, D. Osson, Bıchýrın (Iakınf) jáne basqalardyń pikiri. Biraq atalmysh ǵalymdar Joshynyń ólgen jyl, aıy jaıly kesip pikir aıtpaǵan. Joshyhannyń ólgen aı, jyly jaıly kesimdi habar qaldyrǵan adam ol Parsy tarıhshysy Kazvını. Ol óziniń «Tarıh-ı-Gýzıde» (Tańdamaly tarıh) atty eńbeginde: «Týshı (Joshy) ákesinen alty aı buryn óldi», – dep habarlaıdy. Eger Shyńǵysqan shyǵystyq jyl qaıyrýy boıynsha qyzǵylt dońyz jyly kúzdiń jetinshi aıynyń 16-shy jańasy, al jańasha jyl sanaý boıynsha 1227 jyly 16 tamyzda 66 jasqa qaraǵan shaǵynda dúnıeden ótti dep kórsek, onda Joshy «1227 jyly aqpannyń ortasynda óldi» degen qorytyndy jasaýǵa týra keledi. Biraq atalǵan derekterdiń qaı-qaısysy shyndyqqa saı emes.
Eger olaı bolǵanda, V. Bartold aıtqandaıyn, Shyńǵysqan ulynyń ólimi jaıly habardy Sı Sá joryǵynda júrgende estigen bolyp shyǵady. Biraq Rashıd ad-dınniń habarlaýy boıynsha Shyńǵysqannyń Sı Sá eline qarsy joryǵy 1225 jyldyń kúzinde, Qytaı jáne Mońǵol jazylymdary boıynsha 1226 jyldyń kóktem aılarynda bastalǵany belgili. Sondyqtan bul máselege onyń basqadaı bir qyrynan qaraǵan jón sıaqty. Osydan baryp ekinshi pikir týyndaıdy. Djamal al-Karıı óziniń «al – Mýlhakat bı-s-sýrah» atty eńbeginde «Shyńǵys han Harasannan oralǵasyn qyjyranyń 624 jyly 10 ramadan kúni evropalyq jyl qaıyrý boıynsha 1227 jyly 24 tamyz kúni dúnıeden ótti. Onyń uly Joshy (Týshı) ákesinen buryn 622/1225 jyly óldi dep jazdy. Qytaı tarıhshysy B. Saıshaal da osyndaı pikirde. Ol qytaı jáne mońǵoldyń kóne jazylymdaryna súıene otyryp, Joshy han 1225 jyly 47 jasynda aýrýdan qaıtys boldy dep jazdy.
Mońǵol tarıhı derekteri osy boljamdy rastaı túsedi. Joshynyń ólimi týraly habar mońǵoldyń ata jurtyndaǵylarǵa qaǵan ordasy Týlanyń qara ormanynda kúzep otyrǵanda, Tangýtqa qarsy joryqqa daıyndyq máselesin talqylaǵan uly jıyn kezinde jetkeni belgili. Shyńǵys ordasy Ertisti jaılap, sol jyly kúzde osy mekenge shańyraq kótergen bolatyn. Bul 1225 jyldyń kúzi edi. Shyńǵysqan Batyǵa kómektesý úshin Ochıgındi osy jerden attandyrdy. Al Shyńǵys Qaǵan Tangýt joryǵynyń alǵashqy tobyn osy jyly attandyryp, ózi 1226 jyly kúzde Gýrvan saıhan taýyn asyp, Ejen ózenin boılaı Tangýtqa qarsy shabýylyn bastaǵany belgili. Al Joshy ólimi atalmysh joryq bastalýdan buryn bolyp ótti. Mine, osy derekterdiń barlyǵyn eskere otyryp, biz Joshy han 1225 jyldyń kúzinde dúnıeden ótti degen pikirmen kelisemiz. Sóıtip áıgili Joshy han 1179 jyly qarasha aıynda týylyp, 1225 jyly kúzdiń sońǵy aıynda Evropa jyl sanalýy boıynsha 46 jasynda ómirden ótkenine kóz jetkize alamyz. Joshy ómirbaıanynyń jáne bir kúńgirt te jumbaq tusy onyń jerlengen orny tóńiregindegi máseleler.
Mońǵol tarıhshylary Joshynyń ordasy Ertiste bolǵan, al ózi Kaspıı men Aral aralyǵynda óldi dep jazady. Bul onyń ólimi týraly. Al Joshy qaıda, qalaı jerlengeni jaıly esh málimet kezdespeıdi. Tek japondyq tarıhı romanshy Ino Iýýveı Esesı óziniń «Bórte Chınó» romanynda «Han uly Joshy úsh jyl boıy naýqastanyp ústimizdegi jyly (qaı jyl ekeni belgisiz — Q.Z.) tamyz aıynda aýrýy asqynyp, Qypshaq dalasynda Kaspıı teńiziniń batysyndaǵy eldi mekende dúnıeden ótti. Amanat boıynsha kelesi jyly aqpanda barlyq noıandary men sarbazdary onyń tabytyn ata jurtyna jetkizý úshin jolǵa shyqpaq», – dep habarlaıdy. Biraq Joshy tabytynyń Mońǵol jerine jetkizgeni jaıly mońǵol jazylymdarynda qandaı da bir derek kezdespeıdi. Uly qaǵan Shyńǵysqan ózi jerlendi delinetin Ih-Ótógte (Uly qoryq) tek Ógódeı, Týlýı jáne onyń nemereleri Móńke qaǵan, Qýbylaı qaǵan, Aryqbuqa, shóbereleri Batmónh Daıan sesen han jerlengen.
Al Qazaq tarıhynda Joshy ortalyq Qazaqstannyń Sarysý boıynda Teris Kendirli ózeniniń batysyndaǵy Saraıly bulaq mańynda jerlengen dep jazyp keldi. Qazaq halqy «Joshy mazary» dep qasterlep kelgen mazar kázir osynda tur. Joshy shyǵys musylman jazylymdary boıynsha (Ótemis Qajy) Uly taýda, al mońǵol jáne basqadaı kóptegen jazylymdar boıynsha Kaspıı men Aral mańynda óldi delinedi. Mundaı jaǵdaıda Joshynyń máıitin Arqa dalasy, Sarysýǵa ákelip jerleý múmkin be? Jáne ne úshin ákeldi? — degen saýal týady. Ekinshiden, Shyńǵysqannyń urpaqtary uly ámirshiniń óziniń kózi tirisinde áke jarlyǵyn buzyp, onyń tuńǵysh ulyna bógde jurtta mazar turǵyzý múmkin be edi?. Tarıhshy bizderdi, mine, osy saýaldar mazalaıdy. Ol kezde mońǵoldar putqa tabynatyndyqtan mońǵoldar bul kezde marqumǵa mazar turǵyzbaıtyn. Shyńǵysqan bul máselege zań boıynsha tıym salǵan.
Shyńǵysqan áýletiniń jerleý rásim salty jaıly Djýzdjanı, Qytaı tarıhshysy To Jı, 1236 jyly Mońǵolǵa kelip qaıtqan Sýn áýletiniń elshisi Pen Da Iaa, Rashıd ad-dın, A. Jýveını, Marko Polo, D. Osson qatarly kóptegen ǵalymdar jazdy. Barlyǵynyń da qaldyrǵan derekteri, jasaǵan túıini birdeı. Ol atalǵan kezeńde mońǵoldar ólgenderiniń ásirese qaǵan áýletiniń belgili adamdarynyń basyna mola, mazar turǵyzýǵa tıym salynǵandyǵy. Mysaly, Djýzdjanı Baty handy jerlegen rásimi jaıly (1256) bylaı dep jazady. «Ony Mońǵol rásim salty boıynsha jerlepti. Olarda eger bireýi qaıtys bola qalsa, jer astynan úı-jaı ornatyp ony kilem jáne basqadaı qundy zattarmen orap, marqumnyń kózi tirisinde qoldanǵan barlyq zattaryn sonda qoıatyn bolǵan. Onyń kóp zaıybynyń ishindegi eń súıiktisin birge jerlegen. Sosyn jerdi topyraqpen jaýyp eshbir belgi qaldyrmaıtyndaı etip at tuıaǵymen taptatqan».
Biz munda Mońǵol dáýirinde Djýzdjanı aıtqandaıyn han ólse hatýndaryn birge jerleıtin kóne dástúr qoldanylýdan qalǵandyǵyn eskergenimiz jón. Al 1236 jyly Sýn áýleti atynan Ógódeı qaǵan ordasyna elshilikke kelip, mońǵol saltyn kózimen kórgen Peń Da Iaa «Qara tatarlar jaıly qysqasha málimetter» atty eńbeginde mońǵoldardyń jerleý rásimi jaıly keltirgen derekteri shyndyqqa jaqynyraq. Onda ol bylaı deıdi: «Eki aǵashtyń ortasyn úńgip kisi boıy qýys shyǵarady da, onyń úńgigen betin qıystyryp abdyra jasaıdy. Tabytty abdyraǵa salyp syrtyn boıap, abdyrany taza altynnan jasalǵan beldeýmen úsh márte oraıdy. Sosyn basyn qubylaǵa qaratyp tabytty kómedi. Memleket zańy boıynsha basyna mola, mazar turǵyzylmaıdy. Jerleý rásimi aıaqtalǵasyn, ústinen myń jylqy aıdap, jerin taptatady. Sosyn bir jas botany enesiniń kózinshe qurbandyqqa shalady. Ólik jerlengen jerge myń salt attydan qaraýyl qoıyp, topyraǵyna ósimdikter ósip, jer qalpyna kelgenshe kúzettiredi. Beıit jerden aınymastaı bolǵasyn kúzet túsiriledi. Ol jerdi adam pende tabýy múmkin emes, tek botasy ólgen ińgenniń bozdaýymen ǵana paıymdaýǵa bolatyn edi». Mońǵoldardyń jerleý rásimine baılanysty qundy habar qaldyrǵandardyń biri — Plano Karpını. Onyń bergen habarynyń qundylyǵy sonshalyq, ol – Joshy ólgesin 20 jyldan soń (1245) shyǵys Qypshaq dalasyn basyp ótken adam. «Eger belgili adam ólse, — deıdi ol, – ol adamdy dalaǵa jasyryn túrde jerleıdi. Aldyna tostaǵan toly qymyzymen dastarhan jaıady. Ólgen adamnyń o dúnıedegi tirligi úshin qulyndy bıe jáne er turmanymen birge jerleıdi… Altyn, kúmisin de birge qoıǵan. … Úsh urpaqqa deıin ólgen adamnyń atyn atamaıdy».
Totemdik osynaý salt-dástúrdiń qaısy biri mońǵoldar arasynda búgingi kúnge deıin saqtalǵan. Mysaly mońǵoldar kázirge deıin ólgen adamnyń atyn atamaıdy, «talııgaach» (marqum) deıdi. Joshy han Qypshaq dalasynda, Mońǵol oshaǵynan tysqary bes-alty-aq jyl (1219-1225) ómir súrdi. Bul Deshti — Qypshaq dalasyna musylman dini dendep ene qoımaǵan tus. Joshyhan qaısybir dinge tabynǵany týraly málimet joq. Tipten olaı bolýǵa murshasy da bolmady. Jáne ol «Kók dápter» zańyn qurandaı qasterlep qolyna ustap otyrǵan qaǵan ákesiniń kóziniń tirisinde dúnıeden ótti. Mundaı jaǵdaıda sol kezde Joshy hanǵa Qypshaq dalasynda mazar turǵyzylý múmkin be edi? Endi osy máselelerge toqtalyp kórelik. Ulytaý mańyndaǵy «Joshyhannyń mazary» jaıly alǵashqy habar Buhar bıleýshisi Abdallahtyń 1582 jyly Ulytaýǵa barǵan saparyna baılanysty paıda boldy. Onda «Osy aıdyń 6 jańasy senbi kúni han Joshy hannyń mazary aldyndaǵy saraıǵa toqtady» delingen. Joshy mazary jaıly Iý. Shmıdt, V. Bartold, jáne Sh. Ýálıhanovtar jazdy. Arheologıalyq qazba jumysy Á.H. Marǵulannyń basshylyǵynda 1946 jyly júrgizildi. Eki beıitke júrgizilgen qazba jumysynyń nátıjesinde tabylǵan súıek sulbalary jáne materıaldyq zattarǵa súıenip, alǵashqy qorytyndylar jasaldy. Á.H. Marǵulan birinshi beıitten tabylǵan adam qańqa súıeginiń bir qoly joq bolǵanyna baılanysty, ony «Joshy han», al ekinshi beıitten tabylǵan áıel adamnyń súıegin onyń báıbishesi Kereıt Togorıl Ýan hannyń qyzy Bektutmyshtyń tabyty dep paıymdapty.
Árıne, Joshy hannyń Ulytaý qoınaýy, Arqa dalasynda jerlený múmkindigin joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Óıtkeni Joshy han Ulytaýda orda tikpegenimen, Ulytaý, Arqa dalasy Joshy han ordasynyń ań aýlaıtyn (av talbıh) qoryǵy bolǵany belgili. «Joshyhannyń ólimi osynaý Ulytaýda ań aýlaý kezinde boldy»,– delinetini de sondyqtan. Sh. Ýálıhanov «Arqanyń qulany keri josyp ketpeý úshin, olar dalada or qazdyrǵan. Bul orlardy Temýchın (Mońǵol) ulystarynyń shekarasy dep qaraýǵa múmkindik bar», — dep jazady. Sh. Ýálıhanovtyń atalǵan usynysyna tarıhshylardyń bergen ǵylymı anyqtamasynda «Ordyń uzyndyǵy 900 shaqyrymǵa deıin jetetin… Qazaq dalasyndaǵy Tarbaǵataı taýynan İlege deıingi jasandy jylǵany halyqtyń aýyz áńgimesinde ótkenniń ańshylyq úrdisimen baılanystyratyn» kórinedi. Atalǵandarǵa sendiretin jáne bir qısyn – mońǵoldar ólgenin dalaǵa jerleıtindigi. V. Bartoldtyń mońǵoldar áıgili adamdaryn adam pendeniń aıaǵy jetpeıtin taý qıalaryna jerleıtini jaıly pikiri mońǵoldardyń búginge deıin jalǵasyp kele jatqan etnografıalyq salt dástúrine saı emes. Odan góri, qansha degenmen, dalanyń óz týmasy bolǵandyǵynan bolar Sh. Ýálıhanovtyń pikiri utymdyraq. Ol bylaı dep jazady: «Bul ordalardyń (Qypshaq dalasyndaǵy Mońǵol ordalary — Q.Z.) handarynyń árqaısysy ózderin dala boıynda jerleýin amanat etken (Mysaly, Mańǵyt ordasynyń irgetasyn qalaýshy Edigeni Ulytaýdyń qyrqasyna jerlegeni sıaqty). Sondyǵynan bolar Ulytaý boıyndaǵy keń dala áıgili qoryqqa aınalǵany belgili.
Munda árqaısysy ózindik bet-beıne, syr-syıpatymen erekshelinetin Qamyr han, Alasha han, Dombaýyl áýlıe, Bulǵyn ana, taǵy basqa beıit-mazarlar jatyr. Osylardyń barlyǵyn ádeıi zerttep maqala jazǵan Sh. Ýálıhanov «Joshyhan mazary» jaıly eshteńe aıtpaǵan. Biraq, biz joǵaryda aıtqanymyzdaı, Joshy hannyń Ulytaý dalasynda jerlený múmkindigin joqqa shyǵara almaımyz. Biraq: «Birinshi beıitten tabylǵan súıek — Joshyniki, ekinshi beı itten tabylǵan áıel zatynyń súıegi –Bektutmyshtyki», — dep kesip pikir aıtý múmkin emes. Bizdińshe, bul tarıhı jáne laboratorıalyq zertteýdiń qortyndysy degennen góri, el aýzyndaǵy ańyz áńgimelerge súıengen qıalı pikir sıaqty. Nege?
1 Joshy han dál osynda jerlendi dep kesip aıtarlyqtaı derek joq.
2 Tabylǵan adamnyń súıegi orta jastan joǵary (keıde 70-72 jastaǵy adamnyń súıegi delinip te júr) adamdiki. Al Joshy bolsa 1179 jyly týyp, qaısybir ǵalymdardyń pikirinshe, 1227 jyly, bizdiń pikirimizshe 1225 jyly 46-48 jasynda dúnıeden ótken adam.
3 Shyńǵysqan ózi jáne han, qaǵan uldaryn «O dúnıede kóldeneńniń kózine túsýinen» muqıat saqtandyryp, mola, mazar turǵyzýǵa tyıym salǵany belgili. Sondyqtan qaǵannyń kózi tirisinde Joshyǵa mazar turǵyzdyrýy múmkin emes.
4 Joshy 1225-1227 jyldary ólse, «Joshy mazarynyń» jer asty jáne jer beti arhıtektýralyq konstrýksıasy jáne qoldanylǵan qurylys materıaldary HÚİ ǵasyrǵa jatady.
5 Joshy — mońǵoldar putqa tabynǵan dáýirdiń týyndysy. Al «Mazary» taza musylmandyq úlgide. Musylman dini Shyǵys Qypshaq dalasyna HİÚ ǵasyrda kele bastaǵany belgili. Q. Sátbaev óziniń «Jezqazǵan ólkesindegi kóne eskertkishter» atty eńbeginde Joshy han mazaryn Altyn orda dáýirine jatqyzýy teginnen tegin emes. Bul pikir de mazardyń jumbaqty syryn meńzeıdi. Mońǵoldyń «Ih Ótóginde» (qoryq) Joshy urpaǵynyń birde biri jerlenbegen. Olardyń o dúnıeden saıa tapqan jeri Qypshaq-Qazaq dalasy ekeninde daý joq. Biraq qalaı degenmen bul mazar, ásirese mazardaǵy tabyt tikeleı Joshy hannyń óziniki bolýy múmkin emes sıaqty. Joshyhan mazary jaıly ádeıi zerttep maqala jazǵan J. Eginbaıuly «Alaıda, mazar Joshy hanǵa arnalyp salynǵanymen, jerleý ǵurpyn saralaı zertteýdiń nátıjesinde, biz bul mazar ishinde Joshy han jerlengen dep kesip aıta almaımyz», – degen qorytyndyǵa kelgen.
Bizdińshe, mazar ne Joshynyń musylman dinin qabyldaǵan dáýirinde ómir súrgen belgili bir urpaǵyniki nemese V. Bartold aıtqandaıyn, «Joshynyń musylmandanǵan han urpaǵynyń biri putqa tabynyp beıitsiz qalǵan uly ata babasyna (Joshyǵa — Q.Z.) arnap keıin turǵyzylǵan» bolýy ábden múmkin. Óıtkeni mundaı úrdis Ortalyq Azıalyq musylmandar arasynda erteden-aq jalǵasyp keledi. V. Bartold «Seıit-Muhammed Bahadýr han ata babasy Nýgdaı bıdiń basyna úı turǵyzǵany jáne Abbas sheıhtiń basyna meshit, kúmbez ornatyp, quran oqyp turatyn moldalar taǵaıyndaǵany týraly habarlaıdy. Bul úrdisten Joshynyń áıgili urpaqtary da shet qalýy múmkin emes. Joshy mazarynda onyń óziniń súıegi bolmaǵanymen, mazardyń Joshy arýaǵyna arnalyp ornatylýy múmkin dep oılaımyz. Biraq mazardy tarıhı-geografıalyq, antropologıalyq jáne arhıtektýralyq turǵysynan áli de jan-jaqty zertteı túsý qajet sıaqty.
Endigi másele, Joshy hannyń tarıhı róli jaıly. Joshy han — áýeli artyna tekti de, óskeleń urpaq qaldyrǵan adam. Ol alǵash 1197 jyly 17-18 jas shamasynda Kereıt Jaqambynyń qyzy Nıktımısh-fýdjınmen (mońǵol jazbalarynda — Bedeshómish) bas qosyp, óz shańyraǵyn kóteredi. Araǵa eki jyl salyp Orda ejenniń anasy, Qońyrat qyzy Sartaqty, jáne eki jyldan soń naǵashysy Alshy noıannyń qyzy Úki-fýdjındi aıttyrady. Tarıhshy shejireshiler Baty han osy Úki-fýdjınnen týdy dep jazady. Qadyrǵalı Jalaıyr Sartaq-hatýndy bas báıbishe dep kórsetken. Menimshe, sońǵy eki derektiń qaı-qaısysy da senimsizdeý. Iýán áýletiniń alǵashqy qaǵany áıgili Qýbylaı qaǵan ata — babasynyń ataq dańqyn máńgige qaldyrý úshin, Beıjıńdegi (Pekın) qaǵan ordasy janynan segiz Úı-Mýzeı turǵyzyp, onyń tórtinshisin aǵasy Joshy, onyń báıbishesi Bedeshómishtiń eskertkishine arnaǵan. Eger Úki-fýdjın Joshynyń bas báıbishesi, Baty hannyń anasy ekeni ras bolsa, áýeli sol atalýy tıis edi. Óıtpedi. Týlýıdyń báıbishesi Sorkýktan-hatýn jáne Joshynyń bas báıbishesi Bedeshómish-hatýn bir týysady, Kereıt Jaqambynyń qyzdary.
Baty han Týlýıdyń báıbishesi Sorkýktan-hatýndy erekshe syılap, odan týǵan Móńke qaǵanmen etene jaqyn bolǵanyna qaraǵanda, Baty han Úki-fýdjınnen emes, Bedeshómishten týylýy múmkin be dep oılaımyz. Óıtkeni Shyńǵysqan áýletinde qaǵan, han ul týǵan báıbishelerdiń yqpaly kúshti bolǵan. Al Baty han týyldy delinetin Úki-fýdjınniń yqpalyn esh jerden kóre almaımyz. Qalaı degenmen Joshynyń han, bek, noıan uldary Sartaq jáne Bedeshómish hatýnnan taraıdy. Rashıd ad-dın Joshyda 40 ul bolǵanyn aıta kelip, olardyń ishinen aty áıgili on tórtin at-ataýy, uryq urpaǵymen saralap taratyp jazǵan. Olar: 1) Orda (monǵ. Ordana), 2) Baty (monǵ. Bat), 3) Bereke (monǵ. Berh), 4) Berkechar (monǵ. Berhshar), 5) Shıban (Monǵ. Syban), 6) Tangkýt (monǵ.Tangad), 7) Býval, 8) Chılaýkýn (monǵ. Chýlýýn), 9) Shıngkýr (monǵ. Shonhor), 10) Chımpaı, 11) Mýhammed, 12) Ýdýr, 13) Týka-Tımýr (monǵ. Togoon-Tómór), 14) Sıngkým (monǵ. Sengým). Joshy uldarynyń árqaısysynyń tarıhtan alatyn ózindik orny bar. Olardyń atqarǵan isi ákesiniń tarıhı rólin tolyqtyra túsedi. Joshy hannyń ómirbaıany men Joshy ulysy tarıhynda Orda Ejen, Baty han, Berke hannyń alatyn orny bólek. Baty han, Berke han týraly Orys tarıhshylary kóp jazdy.
Baty han — Joshy hannyń ózinen keıingi áıgili tulǵa. Ol uly qaǵannyń tikeleı óz usynysymen áke ornyn basyp, 1237-1256 jyl aralyǵynda 19 jyl handyq qurdy. Batys joryǵy kezinde (1235-1241) Orystyń ortalyq jáne shyǵys bóligi, Býlgar, Cherkes, Polsha, Majar qatarly shyǵys evropa jurtyn baǵyndyryp, «Batysta mońǵol jabysynyń tuıaǵy jetken barlyq ólkeni alyńdar» degen uly qaǵan atasynyń amanatyn oryndady. Ol uly joryq kezindegi qataldyǵyna qaramaı «Saın han» nemese «Qaıyrymdy han» atandy. Baty han ákesi qurǵan ulystyń órisin keńeıtip, derjavanyń ortalyǵy Saraı qalasynyń irge tasyn qalady. Berh (Bereke) han 1257-1266 jyldary Joshy ulysynda toǵyz jyl handyq qurdy. Joshy ulysy tarıhyndaǵy asa belgili tulǵalardyń biri. 1) Musylman elderimen jan jaqty qarym-qatynas jasaý arqyly Qypshaq dalasyna musylman dini dendep kirýine muryndyq boldy. 2) Alǵash ret salyq reformasyn júrgizdi. 3) El astanasyn Edildi boılaı kóshirý arqyly Evroazıa mádenıetiniń ara jibin jalǵady, shyǵys pen batysty aralastyrýǵa múmkindik týdyrdy. Bereke hannyń atqarǵan jáne bir eleýli róli aǵasy Batynyń tikeleı tapsyrmasymen 60 myń qolmen Qaraqorymǵa attanyp, 1251 jyly 1 shildede bastalǵan Shyńǵysqan áýletiniń uly quryltaıyn basqaryp, Týlýı uly Móńkeni uly qaǵan taǵyna otyrǵyzýy.
Bul Shyńǵysqan áýleti úshin iri oqıǵalardyń qataryna jatady. Osy kezeńnen bastap Imperıa tizgini Ógódeı áýleti bıliginen Joshy urpaqtarymen etene jaqyn bolǵan Týlýı áýletine ótip, ımperıanyń sońyna deıin jalǵasty. Orys tarıhshylary B.D. Grekov jáne A.Iý. Iakýbovskıı ózderiniń kópke belgili «Altyn orda jáne onyń kúıreýi» atty eńbeginde «Altyn orda qanshama Joshy ulysy dep atanǵanymen, Joshy Altyn orda memleketiniń taǵdyrynda shyn máninde eshqandaı ról atqarǵan joq… Desht-qypshaq dalasyn tolyǵymen jaýlap alý prosesi Baty han bılik qurǵan 1237-1256 jyldary aıaqtaldy» dep jazady. Biz bul pikirmen kelise almaımyz. 1) Joshy ulysynyń qurylý tarıhy bul eldi orys jurty «Altyn orda» dep ataǵan kezden emes, odan árirekten, 1224 jyly Ertis, Alakól aralyǵynda bolǵan uly jıyn tusynan bastalady. 2) «Altyn ordany» «Joshy ulysynan», Baty handy ákesi Joshydan bólip qaraý múmkin emes. Óıtkeni Joshy ulysynyń irgetasyn kózi tirisinde Joshy hannyń ózi qalady. Al Baty han uly qaǵan atasy jáne óz ákesiniń oryndalmaǵan armanyn oryndaýshy. 3) Baty hannyń Batys joryǵy strategıasy Shyńǵysqan kezinde jasalyp, 1229 jylǵy uly quryltaıda sheshimin tapqan másele.
Joshy han qurǵan memlekettiń aty «Joshy Ulysy» tipten «Qypshaq handyǵy» dese de jarasady. Reseı zertteýshileri memlekettiń atyn 1564 jyly shyqqan «Qazan handyǵynyń tarıhynda» «Altyn Orda» dep atap jibergendikten zertteýshilerdi kóp adastyrdy, memleket alǵash Qypshaq dalasynda boı kóterdi. Áskerı oń, sol eki qanattan quraldy. Baty han Batysqa kóshpende memlekettiń qara shańyraǵy – Aq Orda Joshynyń tuńǵysh uly Orda Ejenniń bıliginde qaldy. Sondyqtan ol ejelgi túrki – mońǵol salty boıynsha Aq Orda (qara shańyraq) nemese «úlken úı» («Ulug UB») dep atalady. Ordana (Orda ejen) Joshy ulysynyń áskerı sol qanaty Aq Ordanyń áskerı qolbasshysy, jeke dara bıleýshi «Han-oǵly» (mońǵ.Khan huu) edi. Ejelgi Túrki jáne Mońǵoldyq memlekettik úrdis-salty boıynsha «han oǵly» nemese «han húú» jeke dara bılik ıesi bolyp tabylady. «Ejen» (Ezen) mońǵol-týngýssha han laýazymymen parapar. Qytaı tarıhshysy Sý Bı Haı «Aq Ordanyń birinshi hany Orda ejen edi» dep jazdy. Qazaq handary osy Orda ejennen taraıdy. Aq Ordany shynǵa shyǵaryp, Joshy Ulysy derjavasyn bılegen Shymtaıuly Orys han Orda Ejenniń VIII urpaǵy ári «Qazaq handarynyń atasy» sanalady. Qazaq handyǵyn qurǵan Kereı men Jánibek Orys hannyń shóbereleri. Sondyqtan qazaq memleketi úshin Joshy han Orda ejen, onyń urpaqtarynyń alatyn oryny ala bóten.
Joshy han onyń uldary men keıingi urpaqtary Joshy ulysy derjavasyn quryp, onyń uzaq ómir súrýine eleýli yqpal etti. Mońǵol Imperıasynyń Batys shebin qalyptastyryp, onda bılik júrgizý, batys pen shyǵystyń ara jibin jalǵaý tek Joshy urpaqtarynyń tikeleı yqpalymen júrgizildi. Joshy asa daryndy áskerı qolbasshy. Ol alǵash 22 jasynda bes qarýyn asynyp, atqa qonady. Alǵashqy shyǵys joryǵynda qol bastady. Orman jurtyn baǵyndyrdy. Eliniń Batys shekara shebin basqardy. Batys Horezm joryǵy tusynda Syr boıy qalalaryn baǵyndyryp, Úrgenishti qolǵa túsirdi. Ol joryq jolynda álemniń 90 qamalyn buzyp, 200 qalany qolǵa túsirgen áskerı strateg, iri áskerı qolbasshylardyń biri. Árıne Joshy ulysy Shyńǵysqan jáne onyń urpaqtary Shyǵys- Qypshaq dalasyn jaýlap alýynyń jemisi ekeni ras. Sondyǵynan bolar, Orys jáne Ortalyq Azıa tarıhshylarynyń arasynda Joshynyń tarıhı róline ony tek jaýlap alýshy, násildik qarsylasy turǵysynan bir jaqty baǵa berýshilik oryn alyp keldi.
Jalǵasy myna siltemede.
Zardyqan Qınaıatuly, tarıhshy
Pikir qaldyrý