QR Konstıtýsıalyq Keńesiniń qaýlysy Maýsym 9, 2011

Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýsıalyq Keńesiniń 2007 j. 23 aqpandaǵy № 3 qosymsha qaýlysy

Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýsıalyq. Kenesi, tóraǵa I.I.Rogov, Kenes músheleri H.Á.Ábishev, K.J. Baltabaev, N.V.Belorýkov, S.F.Bychkova, A.M.Nurmaǵambetov, Ú.M.Stamkulov qatysqan quramda, mynalardyń:

— ótinish sýbektisinin ókilderi — Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisiniń depýtattary M.Shahanovtyń, E.Ábilkasymovtyń, A.Aıtalynyń,
— Qazaqstan Respýblıkasy Ádilet mınıstrliginin ókili — Qazaqstan Respýblıkasynyn ádilet vıse-mınıstri S.P.Nuǵymanovtyn, — Qazaqstan Respýblıkasy Mádenıet jáne akparat mınıstrliginin ókili — Qazaqstan Respýblıkasy Mádenıet jáne aqparat mınıstrliginin Til komıtetinin tóraǵasy E.Z.Kajybektin,
— Qazaqstan Respýblıkasy Bas Prokýratýrasynyn ókili — Qazaqstan Respýblıkasy Bas prokýrory apparatynyń basshysy R.Q- Sarpekovtyn qatysýymen,
ózinin ashyk otyrysynda Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti bir top depýtattarynyń “Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentine qol qoıýǵa usynylǵan, 1997 jylǵy 12 naýryzda Qazaqstan Respýblıkasynyń Parlamenti qabyldaǵan Qazaqstan Respýblıkasynyń “Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy tilder týraly” zańynyn Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýsıasyna sáıkestigi jóninde Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentinin etinýi týraly” Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýsıalyq Kenesinin 1997 jylǵy 8 mamyrdaǵy № 10/2 kaýlysyna túsindirme berý jónindegi ótinishin karady.

Qoldaǵy bar materıaldardy zerdelep, baıandamashyny — Konstıtýsıalyq Keńestiń múshesi H.Á.Ábishevti jáne Konstıtýsıalyq is júrgizýge qatysýshylardy tyndap,

Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýsıalyq Keńesi mynany anyqtady:

“Qazaqstan Respýblıkasynyn Konstıtýsıalyq Kenesi týraly” 1995 jylǵy 29 jeltoksandaǵy № 2737 Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýsıalyq zańynyn 35-baby 1-tarmaǵynyn 1) tarmaqshasyna sáıkes 2007 jylǵy 15 qańtarda Qazaqstan Respýblıkasy Parlamentinin bir top depýtattary “Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentine qol qoıýǵa usynylǵan, 1997 jylǵy. 12 naýryzda Qazaqstan Respýblıkasynyń Parlamenti qabyldaǵan Qazaqstan Respýblıkasynyń “Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy tilder týraly” zanynyń Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýsıasyna sáıkestigi jóninde Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentinin ótinýi týraly” Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýsıalyq Keńesiniń 1997 jylǵy 8 mamyrdaǵy № 10/2 qaýlysyna túsindirme berý týraly ótinishpen Konstıtýsıalyq Keńeske júgindi.
Ótinish sýbektisi joǵaryda kórsetilgen kaýlyny túsindirgen kezde mynadaı suraqtarǵa jaýap berýdi suraıdy:

— «memlekettik uıymdarda emes», memlekettik jáne qoǵamdyq mańyzy bar is-sharalarda, qabyldaýlarda, assambleıalarda, sıezerde, konferensıalarda, dóngelek ústel otyrystarynda memlekettik tildin resmı túrde qoldanylatyn tilden basymdyǵy bolady ma?;
— Respýblıka Konstıtýsıasynyn 7-babynyń 2-tarmaǵynda paıdalanylgan «teń» uǵymy (termıni) osyndaı is-sharalarǵa katysty ma?». Konstıtýsıalyq Keńestiń otyrysy kezinde ótinish sýbektisinin ókilderi, «Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıalyq Kenesi týraly» Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýsıalyq zańynyn 21-baby 2-tarmaǵynyn 4) tarmaqshasyna sáıkes, mynadaı máseleni túsindirip berýdi suraı otyryp, ózderiniń aýyzsha túrdegi ótinishin málimdedi: «memlekettik uıymdarda jáne jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynda orys tili resmı túrde qazaq tilimen teń qoldanylady» degen Konstıtýsıalyq normany (Konstıtýsıanyn 7-babynyn 2-tarmaǵy) orys tili ekinshi memlekettik til bolyp tabylady dep túsingen jón be?

Ótinishte qoıylǵan suraqtardyń mán-jaıyna qaraı Konstıtýsıalyq Kenes mynalardy qosymsha túsindirý qajet dep sanaıdy.
1. Konstıtýsıaǵa sáıkes Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy memlekettik til — qazaq tili. Memlekettik uıymdarda jáne jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynda orys tili resmı túrde qazaq tilimen teń qoldanylady. Memleket Qazaqstan halqynyn tilderin úırený men damytý úshin jaǵdaı týǵyzýǵa qamqorlyq jasaıdy (7-bap).

Konstıtýsıalyq Kenestiń 1997 jylǵy 8 mamyrdaǵy № 10/2 qaýlysynda, Konstıtýsıanyn “memlekettik uıymdarda jáne jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynda orys tili resmı túrde qazaq tilimen teń qoldanylady” degen 7-babynyn 2-tarmaǵy mynadaı dep túsindiriledi: “atalǵan Konstıtýsıalyq norma birjaqty túsindiriledi, memlekettik uıymdar men jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynda qazaq jáne orys tilderi teń dárejede, eshbir jaǵdaıdan tys birdeı qoldanylady”.

Bul memlekettik uıymdar men jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynyn óz ókilettikterin iske asyrýyna baılanysty qoǵamdyq qatynastardy retteıtin zańnama árkimniń de tilderdin qyzmet etý salasynda Konstıtýsıalyq quqyqtary júzege asyrylýynyn mehanızmderin kózdeýge, sonyn ishinde, jeke jáne zańdy tulǵalardyn memlekettik organdar men jergilikti ózin-ózi basqarý organdaryna ótinish berý jáne olardan Konstıtýsıanyn 7-babynyn 2-tarmaǵyn saqtaı otyryp — is qaı tilde jýrgizilýine qatyssyz qazaq, orys tilderinde ten dárejede aqparat alý múmkinshiligin qamtamasyz etýge tıis degendi bildiredi.

Qazaq jáne orys tilderin paıdalanýdaǵy tendik sondaı-aq normatıvtik quqyqtyq aktilerdiń qazaq jáne orys tilderindegi mátinderinin zańdyq mańyzy teń ekenin de bildiredi. “Qazaqstan Respýblıkasynyn keıbir zańnamalyq aktilerine advokatýra máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly” Qazaqstan Respýblıkasy zanynyń Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasyna sáıkestigin tekserý týraly” Konstıtýsıalyq Kenestin 2007 jylǵy 14 aqpandaǵy № 2 qaýlysynan kelip shyǵatyny, eger qazaq jáne orys tilderindegi mátinderdin sáıkessizdigi quqyqtyq normanyń tujyrymdamalyq mazmunyn burmalap, ony birjaqty túsinýge múmkinshilik bermeıtin bolsa, onda Negizgi Zańnyń 7-babynyń 2-tarmaǵyn negizge ala otyryp, mundaı norma belgilengen tártippen Konstıtýsıaǵa sáıkes emes dep tanylýy múmkin.

2. Memlekettik uıymdarda jáne jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynda orys tili resmı túrde qazaq tilimen ten qoldanylady degen konstıtýsıalyq norma orys tiline ekinshi memlekettik til mártebesi beriletinin bildirmeıdi.
Qazaq tilinin memlekettik til retinde Konstıtýsıalyq jolmen baıandy etilýinen kelip shyǵatyny, qazaq tili Qazaqstan memlekettiligin aıqyndaıtyn faktorlardyn biri bolyp tabylady, onyn egemendigin rámizdeıdi jáne Qazaqstan halqynyn birligin bildiretin Respýblıkanyń Konstıtýsıalyq-quqyqtyq mártebesiniń elementi bolyp tabylady.

Memlekettik tildin joǵary saıası-quqyqtyq mártebesi onyn jarıa-quqyq salasynda qyzmet etýinin aıryqshylyǵy ne basymdylyǵy Konstıtýsıada baıandy etilip, zańdarda belgilenýi múmkin ekendigimen rastalady:Respýblıka Prezıdenti men Parlamenti Palatalary tóraǵalarynyń memleketgik tildi mindetti túrde erkin meńgerýi; memlekettik rámizderde tek qana qazaq tiliniń paıdalanylýy; memlekettik organdardyń mórleri men mórtanbalaryndaǵy ataýlarynyń, memlekettiń egemendigin aıqyndaıtyn memlekettik belgilerdiń (shekara baǵandarynda, keden atrıbýttarynda jáne t.b.) qazaq tilinde jazylýy; memlekettik uıymdar men jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynyń quqyqtyq aktileri menózge de resmı qujattarynyń mátinderin qaǵazda jáne ózge de tasymaldaýyshtarda ornalastyrǵanda, memleketgik uıymdar men jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynyń resmı tulǵalary kópshilik aldynda sóz sóılegende; memlekettik organdar men jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynyń resmı blankileri men basylymdarynda; ulttyq valútada jáne ózge de memlekettik baǵaly qaǵazdarda; respýblıka azamatynyń jeke basyn kýálandyratyn qujattarda, memleket atynan beriletin ózge de qujattarda, sondaı-aq memlekettik uıymdar men jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynyń qyzmetimen baılanysty ózge de salalarda qazaq tiline basymdylyq berilýi.
Bul jazylǵandar, Negizgi Zań qazaq tiline jarıa-quqyqtyq mańyz bere otyryp, onyń mártebesiniń ústemdigin kózdeıtinin aıǵaqtaıdy (Konstıtýsıanyń 7-babynyń 1-tarmaǵy).
3. Konstıtýsıa memlekettik tildiń, resmı túrde paıdalanylatyn tildiń jáne ózge de tilderdiń turmystaǵy, adamdar arasyndaǵy, ujym ishindegi qarym-qatynasta, memlekettik emes uıymdarda, sonyń ishinde, memlekettik jáne qoǵamdyq mańyzy bar is-sharalar (qabyldaýlar, assambleıalar, sıezer, konferensıalar, dóńgelek-ústel otyrystaryn) ótkizý kezinde qyzmet etýin reglamenttemeıdi. Respýblıka Konstıtýsıasynyn 7-babynyń 2-tarmaǵynda paıdalanylǵan “teń” uǵymy turmystaǵy, adamdar arasyndaǵy jáne ujym ishindegi qarym-qatynasqa, sondaı-aq qaralyp otyrǵan ótinishte kórsetilgen is-sharalarǵa qatysty emes.
Konstıtýsıa árkimge óz qalaýy boıynsha qarym-katynas tilin tańdap alý quqyǵyn beredi. Máselen, Konstıtýsıanyń 19-babynyń 2-tarmaǵyna sáıkes “árkimniń ana tili men tól mádenıetin paıdalanýǵa, qarym-qatynas, tárbıe, oqý jáne shyǵarmashylyq tilin erkin tandap alýǵa quqyǵy bar”. Sonymen birge memleket memlekettik tilge, onyn damýyna, memlekettik-quqyqtyq retteý salasyn ǵana emes, qoǵamdyq qatynastardyń basqa da barlyq salalaryn qamtyp, qoldanylýyna qamqorlyq jasaýǵa tıis.Konstıtýsıanyń 7-babynyn 3-tarmaǵyn negizge ala otyryp, zannamada qazaq tilinin damýyna jaǵdaı jasalýǵa tıis. Osyǵan oraı Konstıtýsıalyq Keńes “Buqaralyq aqparat quraldary týraly” Qazaqstan Respýblıkasynyń zańyn Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasyna sáıkestigi turǵysynda tekserý týraly” 2004 jylǵy 21 sáýirdegi № 4 qaýlyda: “buqaralyq akparat quralynyń televızıa jáne radıo habarlarynyn memlekettik tildegi aptalyq kólemi ýakyt jaǵynan basqa tilderdegi habarlardyń jıyntyq kóleminen kem bolmaýy, sondaı-ak memlekettik tildegi habarlardy habar taratýdyn táýliktik kestesine birkelki ornalastyrý týraly talaptardyn belgilenýi basqa tilderdin mártebesine nuqsan keltirmeıdi, óıtkeni ol Negizgi Zańnyn 7-babynda bekitilgen jalpy erejeler men prınsıpterdi iske asyrýǵa baǵyttalǵan” dep atap ketti.
4. Memleket qoǵamda qyzmet etýshi kez kelgen tildi qorǵaýǵa jáne tiline baılanysty kemsitýshiliktin aldyn alýǵa tıis. Zańnama jáne quqyq qoldaný praktıkasy Konstıtýsıanyń 14-baby 2-tarmaǵynyń “eshkimdi eshkandaı, sonyn ishinde tiline baılanysty kemsitýge bolmaıdy” degen normasyn eskerýge tıis.
Birikken Ulttar Uıymynyń Bas Assambleıasy 1966 jylǵy 16 jeltoqsanda qabyldaǵan, “Azamattyk jáne saıası quqyqtar týraly halyqaralyq paktini ratıfıkasıalaý týraly” Qazaqstan Respýblıkasynyń 2005 jylǵy 28 karashadaǵy № 91-Pİ zańymen ratıfıkasıalanǵan, Azamattyk jáne saıası quqyqtar týraly haly-karalyk paktide: barlyk adamdar zań aldynda teń jáne qandaı da bolsyn kemsitýge ushyramaı, zańmen ten qorǵalýǵa quqyly. Bul oraıda kemsitýdiń qandaı túrine bolsa da zań turǵysynan tyıym salynady jáne zanda barlyq adamdar, qandaı da bir belgisine, násiline, túr-túsine, jynysyna, tiline, dinine, saıası jáne basqa da nanym-senimderine, ulttyk jáne áleýmettik tegine, múliktik jaǵdaıyna, týý jáne basqa jaǵdaıattaryna qaramastan kemsitýden teń jáne tıimdi túrde qorǵalatynyna kepildik berilýi tıis. Etnıkalyq, dinı jáne til azshylyǵy bar elderde, osyndaı azshylyq quramyndaǵy adamdar óz tobynyn basqa múshelerimen birge óz mádenıetin paıdalaný, óz dinin tutyný, dininin salt-joralaryn ustaný jáne ana tilinde sóıleý quqyǵynan aırylmaýy tıis delinedi (26 jáne 27-baptar).

Jazylǵannyn negizinde, “Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýııalyq Keńesi týraly” Konstıtýsıalyq zańnyn 35-baby 1-tarmaǵynyn 1) tarmaqshasyn, 2 jáne 3-tarmaqtaryn jáne 41-babyn basshylyqqa alyp,Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýsıalyq Keńesi

qaýly etedi:

1. “Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentine qol qoıýǵa usynylǵan, 1997 jylǵy 12 naýryzda Qazaqstan Respýblıkasynyń Parlamenti qabyldaǵan Qazaqstan Respýblıkasynyń “Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy tilder týraly” zańynyń Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýsıasyna sáıkestigi jóninde Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń ótinýi týraly” Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýsıalyq Kenesinin 1997 jylǵy 8 mamyrdaǵy № 10/2 qaýlysynan kelip shyǵatyny, memlekettik uıymdar men jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynda qazaq jáne orys tilderi teń dárejede, eshbir jaǵdaıdan tys birdeı qoldanylady.
2. Memlekettik uıymdar men jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynda memlekettik til — qazaq tili men resmı túrde paıdalanylatyn orys tiliniń teń qoldanylýy bul sońǵysyna ekinshi memlekettik til mártebesi beriletinin bildirmeıdi. Memlekettik til mártebesiniń ústem bolýy onyń jarıa-quqyq salasynda qoldanylýynyń aıryqshalyǵy ne basymdylyǵy Konstıtýsıada baıandy etilip, zańdarda belgilenýi múmkin ekendigin bildiredi.

3. Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasy memlekettik uıymdar men jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynan tys jerlerde, atap aıtqanda,memlekettik jáne qoǵamdyq mańyzy bar is-sharalar (qabyldaýlar, assambleıalar, sıezer, konferensıalar, dóńgelek ústel otyrystaryn) ótkizý kezinde qazaq jáne orys tilderiniń teń qoldanylýyn belgilemeıdi, al Konstıtýsıanyn 7-babynyń 2-tarmaǵynda paıdalanylǵan “teń” termıni mundaı is-sharalarǵa qatysty emes.Respýblıka Konstıtýsıasy árkimge óz kalaýy boıynsha qarymqatynas tilin tandap alý quqyǵyn beredi. Bul oraıda, yntalandyra otyryp, memleket memlekettik tilge, onyń damýyna, memlekettik-quqyqtyq retteý salasyn ǵana emes, qoǵamdyq qatynastardyn basqa da barlyq salalaryn qamtyp, qoldanylýyna qamqorlyq jasaýǵa tıis.

4. Zannama jáne quqyq qoldaný praktıkasy Konstıtýsıanyn eshkimdi eshqandaı, sonyń ishinde tiline baılanysty kemsitýge bolmaıdy degen, sondaı-aq árkimniń ana tili men tól mádenıetin paıdalanýǵa, qarym-katynas, tárbıe, oqý jáne shyǵarmashylyq tilin erkin tańdap alýǵa quqyǵyn baıandy etetin konstıtýsıalyq erejelerdiń talabyn eskerýge tıis.
5. Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýsıasynyń 74-babynyń 3-tarmaǵyna sáıkes qaýly ony qabyldaǵan kúnnen bastap kúshine enedi, shaǵymdanýǵa jatpaıdy, respýblıkanyń búkil aýmaǵynda jalpyǵa birdeı mindetti jáne Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýsıasynyń 73-babynyń 4-tarmaǵynda kózdelgen retti eskere otyryp, túpkilikti bolyp tabylady.
6. Osy qaýly respýblıkalyq resmı basylymdarda qazaq jáne orys tilderinde jarıalansyn.

Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýsıalyq 
Keńesiniń tóraǵasy                             I.Rogov