«Qamshy» saıtynda «1991-1995 jyldary ótkizilgen jekeshelendirý qazirgiden jeńil ótti dep sanaımyn. Jekeshelendirýge qarsy turmaý kerek. Onsyz ekonomıka ári qaraı qozǵalmaıdy. Tek qana qajetti máseleler bolsa jaraıdy, basqanyń barlyǵy jekeniń qolynda bolýy kerek. Sonda ǵana bizdiń bıznes órkendep-ósedi», - degen memleket basshysynyń pikirin oqydym. Árıne Elbasynyń ár isinen qazaq eline, qazaq halqyna degen janashyrlyq nıetin tanımyn. Biraq, meniń de kópten kóńilde qordalanyp qalǵan jekeshelendirýge qatysty óz oıym bar.
Iá, 1991-1995 jyldary ótkizilgen jekeshelendirý qazirgiden jeńil ótti deýge bolady, óıtkeni naryqtyń ne ekenin, kapıtalızmnyń ne ekenin túsinbegen el-jurt jekeshelendirý bastalysymen japatarmaǵaı kolhoz ben sovhozdyń menshiginde turǵan turǵyn úılerdi kók tıynsyz bir japyraq chek arqyly ıelenip mol oljaǵa kenelgendeı boldy. Biraq ondaı mol oljaǵa qazaqtar ǵana emes basqa ulttar da ıe bolǵan edi. Birjaǵynan bul jekeshelendirý 1930-1932 jyldardaǵy jekemenshikti ortaqtandyrý (kolhozdastyrý) saıasatymen sáıkes deýge bolady. Biraq ol «kolhozdastyrý» kesirinen qanshama halyq qaıǵy-qasyret shekenin tarıh betterinen bilemiz.
Táýelsizdik alǵannan keıingi jekeshelendirý ortaqtandyrylǵan dúnıeni jekemenshikke berý saıasaty edi. Biz osy jerde múlt ketken sıaqtymyz. Jalpy sol kezde Qazaqstanda basqa ulttyń ókilderi basym turatyn. Jekeshelendirý bastalysymen bir japyraq chek paraǵymen keńshardyń memleket esebinen salynǵan berekeli jáne bereketti úılerin sýtegin jekeshelendirip tarıhı otandaryna qaıtqan «otandastar» qandastarymyzǵa valútamen satyp jatqanda ókingenim bar. Sol jyldary shet asyp ketken «otandastar» tarıhı otandaryna qansha valúta alyp ketti eken!?. Al sol kezde el adamdary qarjy tapshylyǵynan qalaı qınaldyq. Ózim aýdandyq, oblystyq gazetke turǵyn úılerdi jekeshelendirýdi kidirtý kerek ekenin sebebi elge qajetti shetel valútalary shetel qazynasyna ketip jatqany týraly maqala jazǵanym da bar.
Múmkin sol kezde turǵyn úıler jekeshelenbeı kolhoz, sovhozdardyń balansynda tursa, qazir oralmandarǵa úı-jaı daıyn, qalada úı máselesi de ótkir turmas edi.
Kolhoz, sovhozdardyń jerleri jekeshelengende qatty ókindim, sonda da kóppen birge ózime tıisti jekeshelengen jerdi ıelendim de, ańyrap qaldym. Sebebi jerdi óńdeıtin óndiris quraldarym joq, nesıege kepilge qoıatyn múlkim de joq, sodan jerimdi amalsyz fırmalarǵa jalǵa berip, sonyń aqysyna úsh qap un alyp turamyz. Al osy jekeshelendirýden aýyl turǵyndary ne utty!?. Óz aýylym keńshar ortalyǵy edi, Onyń alty bólimshesi boldy, 30 myń qoıy, 2 myń jylqy, 1 myń saýyn sıyr, bunyń ishinde múshe maldary esepte joq, 15 myń gektar egistik alqaby. Sondaı-aq, aýyl halqynyń barlyq áleýmettik máseleleri keńshardyń moınynda edi. Ne kerek keńshar naryqqa tóte bere almaı kúıredi. Osylaı dalasy malǵa, alqaby eginge toly keńshardan qazir óler - ólmes úsh aýyl qaldy. Eń ókinishtisi 400-500 jumysshy jumyssyz qalyp, «samozanátyı» bolyp ala dorba súırep ketti. Aıtylmaı qalǵan sózdiń atasy óledi demeı me, «kolhozdar» nege jekeshelenip ketkenin óz basym túsine alar emespin, sebebi atalmysh sharýashylyqtar keńes odaǵy tusynan ujymdyq menshiktegi sharýashylyqtar edi ǵoı.
Múmkin ekonomıkany ilgerletý úshin jekeshelendirý emes qaıtadan jeke sharýashylyqtardy ujymdastyryp kolhoz uıymdastyrý kerek shyǵar. Sonda er elin, jer ıesin tabar ma eken. Tek kolhozdardy úkimet tehnıka, qarajatpen demep jiberse olar aıaǵynan qaz turyp, elimizdiń azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etetini sózsiz.
Sózimdi qorytyndylaı kele atalmysh saıta ekonomıs Álibek Allıarov «jekeshelendirýdiń ekonomıkaǵa aıtarlyqtaı úlken áseri bolmaıtynyn alǵa tartady.
-Jekeshelendirý kerek, biraq keıbir tabıǵı monopolıalyq obektiler bar, olar memlekettiń baqylaýynda qalýy tıis. Jekeshelendirýdiń ekonomıkaǵa áseri shamaly, bıznes qalaı bar, solaı jumys jasaıdy. Ekonomıkany kóterý jáne ustap turý úshin shaǵyn jáne orta bızneske (SHOB) salynatyn salyqty alyp tastaý kerek. Sonda ǵana bızneske jan bitedi. Búdjettiń 80 % - yn iri monopolıser men jer qoınaýyn paıdalanýshylar toltyrady, sondyqtan SHOB salyǵyn alyp tastasa, búdjetten eshteńe joǵalpaıdy, - deıdi ekonomıs. Men de onyń pikirine tolyǵymen qosylamyn.
R.S. «Qamshy» saıtynda Úrjardaǵy plasıkalyq PVC qubyr shyǵaratyn zaýyt qurylysyna 10 mıllıard teńge ınvestısıa jumsalyp, búgingi tańda zaýyt qańyrap bos tur degendin oqydym. Múmkin ekonomıkany ilgerletý úshin aq nıet, tisqaqqan tájirıbeli mamandar kerek shyǵar. Áıtpese «Bolashaqtyń» tájirıbesi joq túlekteri mınıstr bolyp ekonomıkany ilgerletedi degenge senbeımin.
Ersin Erǵalıev
