Ertede taǵy da qazaq arasynda Qalysh atty anamyz bolǵan eken. İle ózeni boıynda 114 jas jasap aty ańyzǵa aınalǵan batyr qyz – balýan anamyzdy bireý bilse de, bireý bilmese kerek...
Qalysh anamyz baıaǵyda Qazaqstan jerinde týylyp, 14 jasynda atqa qonyp, erlershe soǵysyp, qalmaqtardy jeńip, İle ózenine kelip, qonystanyp, dúnıeden ótken desedi. Ańyzda aıtylýyna qaraǵanda Qanyshtyń anasy ekiqabat kezinde býranyń etine jerik bolady. Qazaq yrymynda atalyq mal býrany qaljaǵa shalmaıdy. Biraq zárý etim bolǵanda jerik as úshin býrany da shalǵan kórinedi. Qalyshtyń anasy jerigi ustaǵanda jarap turǵan býrany da qýǵan. Tiri túıeniń ústindegi shýdasyn da aýzyna salyp shaınap, ıisin ıiskep, túıe jatqan jerge aýnap, túıe ishine qonyp, úıge de oralmaı qoıǵan desedi. Bir býranyń etiniń jartysyn jep, jerigi qanǵan Qalyshtyń anasy toǵyz aı, toǵyz kúnde býranyń jaraǵan kezinde, aqpan aıynda Qalyshty bosanǵan eken. Bir qyzyǵy, Qalyshtyń anasy bir úıde jalǵyz bosanypty. Qudaıdyń qudiretinshe basqa elder syrtqa shyǵyp ketken kezde, tolǵaǵy qysypty. Sol kezde kúrkirep jaraǵan kókbas býra tolǵaq qysyp jatqan áıeldiń úıiniń esik aldyna shógip, jatyp alyp syrttan járdemge keletin «týyt analardy» bosanǵaly jatqan áıelge kirgizbeı qoıady. Bir zamanda sábıdiń shyryldaǵan daýysy estilgende, álgi kókbas býra úı esigin súze-múze basyn suǵyp, moınyn jan-jaǵyna sozyp-sozyp bulǵaıdy da, kóbigin shashyp jiberip, syrtqa sheginip shyǵyp, qyrdaǵy jaıylyp júrgen túıe tabynyna qaraı taırańdap jorta jóneledi. Sodan soń baryp, dalada kútip turǵan týyt analar úıge kiredi...
Bul qyz bala túıe etiniń jerigin kóksep týyldy. Anasynyń tolǵaǵyn kókbas býra kúzetti. Dúnıege kele sala býra kóbigin shashty. Býra sol kezde «qalsh-qalsh» etip jarap turdy. Bul tegin is emes. Jaı oqıǵa emes, Qudaıdyń qudiretimen bolǵan ashyq aıan bolsa kerek. Qyzdyń atyn – Túıe nemese Býra dep qoısa oǵash bolar. Býranyń bir belgisin alyp, jaraǵan kezindegi eń úlken aıbary – «qalshyldaý». Sol aıbar, kıesi darysyn. Sondyqtan qyzymyzdyń atyn Qalysh dep qoıaıyq dep týyt analar talaspaı-aq bekitti...
Qalysh aı dese aýzy, kún dese kózi bar sulý qyz bolyp, boı jetip kele jatty. Tez ósti. Boıshań boldy. Qarýly boldy. Aqyly men ary ajaryna saı boldy. Qalysh on tórt jasqa tolǵan jyly aýyldaǵy erkek kindikti túgel soǵysqa attandy. Úıde jaman qatyn, jas balalar qaldy. Álden ýaqytta: «Azamattarymyz jaýdan jeńildi. Kúnniń kózin, jerdiń júzin kórsetpeı, qaptaǵan jaý kele jatyr, aýyldy tastap qashyńdar», - degen habar da jetti. Osy kezde ashýǵa mingen Qalysh shashyn jelkesine túıdi. Er adamsha jasandy. Qolyna kók súńgi ustady, moınyna sadaq asty. Bir túıeni mindi de, aýylyndaǵy seksen úıli qatyn-balany aldyna salyp, İle óńirine qaraı kósh bastady. Kósh artynan qýalap jaý da jetip qaldy...
Qara qumyrsqadaı qaptap, qaptaldaı shaýyp kele jatqan jaýdy kórgende Qalysh qyz baǵanaǵy kók býranyń kúıine kelip qalsh-qalsh etip jarady, tisin qaırady. Býra minezi kórindi. Yzaly, doly kúıge keldi. Kók súńgini sert ustap, basqalarǵa «Toqtamaı, alǵa qaraı kóshe berińder», - dep jaýdyń aldyn jalǵyz tosty. Alystap kelgen jaýdy quryqpen uryp qulatty. Jaqyndap kelgenin qylyshpen shaýyp sulatty. Qarsydan kelgenin qaq aıyrdy. Qyrynan kelgenin qyrǵıdaı túıredi. Jalǵyz kelgenin jambastan urdy. Tobymen kelgenin topyrlatyp túsirdi. Bárin eleń qurly kórmedi. Qara borandaı uıytqyp, qujynaǵan jaýdy topandaı ushyrdy. Sóıtip jaýdyń betin jalǵyz qaıtaryp, qarasy azaıǵan jaýdy qyrqa asyryp qýyp jiberdi.
Qalyshtyń býradaı burqyraǵan kúshi, aıbarly minezi jaýǵa tótep berip, elin aman saqtap qaldy.
Iá, osydan keıin el esin jıdy. Beıbit ómir bastaldy. Tamasha tynysh kúnder, tymyq túnder jetti. Osyndaı beıbit kúnderdiń birinde qyzaı eli ataqty Sasan bolysqa as berdi. Tutas beıbit jatqan qazaq eline saýyn aıtty. Altaı, Tarbaǵataı, İle, basqa da aımaqty eldi mekenderden aqyn-jyrshy, batyr, balýan, sheshen, shejire, sáıgúlik, júırik jorǵa aldyrdy. Jarys bastaldy. Astyń qurmetine nebir shonjar baılar mal atady. Altyn-kúmisterdi úıip tókti. Taı-tuıaq, jambylar syılady. As-saqanalaryn ásemdep áshekeılep, oıýlap, órnektep, sán saltanat pen bederge keltirdi...
Talaı kúnder jalǵasqan arys ótip jatty. Osynsha kóp balýannyń bárin jeńgen Tarbaǵataı aımaǵynyń «túıe balýany» eń sońǵy maıdanda túıedeı taırańdap jalǵyz kúres maıdanyna shyqty. Onyń aty Sydyq edi. Er bolyp týǵaly jalpaq elde eshkim onyń tizesin jerge tıgizip, súrindirip kórmegen edi. Túıe balýan atalatyn jóni de bar. Shyn aıtqan kisige túıedeı, asyryp aıtqan kisige tóbedeı alyp joıqynnyń ózi edi. Basqa aımaqtardan kelgen balýandar ol dáýdiń qasynda bes-alty jastaǵy baladaı ǵana kórinýshi edi. El kúresken bylaı tursyn, alyptyǵynan da seskenýshi edi. Qaı asqa, qaı toıǵa barsa da, kúrespeı-aq báıgesin alyp úırengen edi. Sóıtip, bas balýan da atanyp ketken edi. Bul joly da esik pen tórdeı qaraker jorǵany minip, maıdanda ary-beri taırańdatyp, «Qane, báıgemdi shappaı berińder, kúresetin er azamat bolsa shyqsyn, omyrtqasyn úzeıin, belin syndyraıyn. Qol-aıaǵyn shyrpydaı byrtyldataıyn», - dep aıqaı saldy. Aqsaqaldardyń basýyna des bermedi. Qymyz iship qyzaryp, bórtip alǵan túıe balýan, rasynda, attyń ústinde tóbedeı bolyp otyrǵanda qaraker jorǵanyń beli de maıysyp bara jatqandaı kórindi. Eldiń desi bir sát sý sepkendeı basyldy. Erler kúreskenge shyqqandy qoıyp, tańyrqap-tańyrqap qarap turysty. «Áke-aý, mynaý adam ba, maqulyq pa, adam balasynda da mundaı iri deneli bolady eken-aý», - dep tań qalysty. Osy toptyń ishinde Qalysh apamyz da bar edi. Biraq jasy ótip, qarýy qaıtyp, jasanyp qalǵan kezi edi. Er namysyna tıip, jerge bólinip, túıe balýan «báıgemdi ákel» dep aıqulaqtanyp turǵanyn kórgende, Qalysh apamyzdyń býra minezi taǵy ustady. Qalshyldaǵan kıesine basty. Ol erý jurt arasynda ershe kıindi de, maıdanǵa shyqty. Túıe balýan Sydyq muny bilip qoıdy da: «Men áıel adammen kúrespeımin, kúresetin bolsa erkek kindiktisinen shyqsyn myna eldiń», - dep ózinshe namystanyp Qalysh apamyzdy at keýdesimen soǵyp qulatyp ketpekshi bolyp umtyldy. Tebinip Qalyshqa qaraı kele jatqan túıe balýandy Qalysh apamyz at-patymen bir-aq kóterdi de, arqan boıy jerge siltep, laqtyryp jiberdi. Aty da mertigip, óziniń buǵana súıegi, bir aıaǵy synǵanda baryp, álgi túıe balýan:
- Iá, Alla, ıá, Alla, ıá, Qudaı, ıá, Qudaı, - dep ıman úıirdi, - Áıel adamǵa da munsha qarý-qaırat beredi eken-aý, ıá? «Alyp – anadan» deýshi edi. Anadan alyp qyz da týady eken ǵoı. O, Jasaǵan, erden jyǵylmaı, áıelden jyǵylǵan men – Sydyq qalǵan ómirimde endi beldespespin, - dep kúrespeı alǵan báıgesin Qalysh apasynyń qolyna ustatyp, janynyń qalǵanyna táýbe dep eline qaıtypty desedi.
Atam qazaqta «Kúsh atasyn tanymaıdy» degen maqal bar. «Kıeli-ıeli batyrdy jaý ala almas» degen támsil bar. Osy sózder dál Qalyshtaı anamyzǵa arnap aıtylǵan sıaqty.
Biz budan neni ańǵaramyz?
Ańǵararymyz kóp. Bilerimiz jetkilikti. Biz bul jerde bir ǵana jerik asy týraly aıtyp otyrǵandyqtan, adam genine jerik asynyń sonsha úlken áseri bar ekenin bilgen ústine bilgenimiz jón bolar. Jerik asynda – jeteli syr bar, teńizdeı tereń qupıa yrym bar. Ony da taný, tabý, bilý, túsiný biz úshin paryz.
Bolat Bopaıuly Jota Qajy
