Baıǵozy balýanmen teteles ómir súrgen, Altaı óńirinde dúnıege kelgen, Aqaral boıynda eseıip, er jetken Sıyrshybaı Qaraǵululy Zalyńnyń ańyzdyq ómirbaıanynan da biraz syr sherte ketýdi jón kórdik.
Sıyrshybaı balýannyń atynyń Sıyrshybaı qoıylyp, el tanyǵan ataqty balýan bolýynyń da jerik asymen qatysty týylymdyq kórinisi bar...
Qaraǵuldyń áıeli Batıma Sıyrshybaı balýanǵa júkti kezinde qyzyl sıyrdyń etine jerik bolady. Jerigi ustaǵany sonshalyq óristegi, qoradaǵy kóringen qyzyl sıyrǵa qaraı umtylady. Áýeli, qyzyl sıyr jatyp, turyp ketken orynǵa baryp jylqysha aýnaıtyn da bolady. Ári dáýletti, ári mansap ıesi, kóregen de bilgir Qaraǵul Zalyń áıeliniń bul qylyǵyn kórgen soń odan suramaı-aq bilip, «E, myna baıǵus qyzyl sıyrdyń etine jerik bolyp júr eken ǵoı» dep oı túıedi. Sıyr baqqan quly Ábýbákirdi shaqyrady da:
- Bizdiń sıyrlardyń arasyndaǵy meńsiz qyzyl sıyr bolsa, múıizi bútin, qulaǵy bútin, deni saý bireýin alyp kelip, esik aldyna «jerik asqa» shal. Jeńgeń qyzyl sıyr etine jerik bolyp júrgen kórinedi, - deıdi.
Ábýbákir qojaıynynyń aıtqanyn eki etpeı oryndaıdy. Jerigi ábden ustap, kóksikten kózi kórmeı júrgen Batıma anamyz soıylyp jatqan sıyrdyń ıisin ıiskep, shıki etinen de aýyz tıip úlgeredi.
Qazaq saltynda úlken iri qara malǵa jerik bolǵan áıeldi quttyqtaý salty bar. Jerik asyna arnalǵan aq bata bar. Ondaı kezde jerik asyna er adam emes, aýyldaǵy kópti kórgen, kónekti tesken, aty elge málim, el ishinde bedeli bes batpan, jurt túgel tegis syılaıtyn, úlkennen balaǵa deıin túgel biletin, joly jaqsy, qoly jomart, pıǵyly keń, minezi jaıdary, aýzy dýaly, ardaqty keıýanalardyń birine jerik asyna arnap shalynatyn malǵa arnap bata jasatatyn bolǵan. Sonda jerik asy qaıyrly bolady, ishtegi balaǵa juǵysty bolady, sol bala týylsa jerik asyna jáne sol bata bergen anaǵa tartady, ardaqty adam bolady dep yrymdaǵan. Sondaı batanyń biri osy qyzyl sıyrǵa jasalǵan eken:
Aý, Batıma, Batıma,
Sıyr eti aýzyńa tatı ma?
Qyzyl sıyr soıyldy,
Jerik bolǵan asyńa.
Aý, Batıma, Batıma,
Qursaqtaǵy bóbegiń
Qyzyl sıyrdaı ul bolsyn,
Osy bir aıtqan tilegim
Jerik asyńa jol bolsyn.
Baldan da tátti jerik as,
Qazanǵa syımaı mol bolsyn.
Týǵanda osy ulyńa
Budan da úlken toı bolsyn.
Aý, Batıma, Batıma,
Qyzyr da kelsin qasyńa.
Qydyr da qonsyn basyńa.
Bereke bersin asyńa.
Bas qosylsyn basyńa,
Jas qosylsyn jasyńa.
Osy bir ulyń týǵanda
Ulyq ta bolsyn halqyńa.
Aý, Batıma, Batıma,
Balýan bolyp týylsa,
Jaýyryn jerge tımesin,
Batyr bolyp týylsa,
Jaýdyń oǵy ótpesin.
Otta qalsa qamalyp,
Eshbir jeri kúımesin.
Arysta júrse aǵalap,
Dushpan tili tımesin.
Kıeli bolǵan isterin
Haram kóńil bilmesin.
Aý, Batıma, Batıma,
Qursaǵyńdaǵy bóbekke
Sıyrshybaı dep at qoıdym.
Esen-aman týylsa,
Jasyn bersin bir Alla.
Baqyt bersin bir Alla,
Bereke bersin bir Alla.
Tilegimdi qabyl qyp,
Bárin de bersin bir Alla.
Atadan qalǵan arysty
Ary qaraı sen jalǵa.
Jaǵymdy bolsyn halqyna,
Aman bolsyn baǵyna.
Osy batadan keıin Qaraǵul Zalyń soıylǵan sıyrdyń etin qazanǵa bir-aq asyp, aýylyndaǵy úlken-kishini túgel shaqyryp, alǵashqy «jerik as» dastarhanyn jaıdy. Batıma apamyz jeti kún qyzyl sıyrdyń etinen toıa jep baryp jerigi basyldy. Osydan keıin toǵyz aı, on eki kún ótken soń, bir qyzyl shyraıly kórikti ul týdy. Uldyń atyn Sıyrshybaı dep qoıdy. Shildehana toıyn jasady, balany besikke saldy.
Iá, ataq-dańqy elge keń jaıylyp taraǵan Sıyrshybaı balýan dúnıege osylaı keldi. Sıyrshybaı eki jasqa kelgende Batıma apamyz taǵy júkti boldy. Bir qyzyǵy, bul joly qyzyl ógizdiń etine jerik boldy. Alǵashqy jerik asyndaǵy áreketin taǵy qaıtalady. Bul joly Qaraqul atamyz jerik asyna dáý bir qyzyl ógizdi soıdy. Aı-kúni tolyp, Batıma apamyz taǵy bir qyzyl shyraıly ul týdy. Onyń atyn taǵy da jerik asyna baılap, Ógizshibaı qoıdy. Ógizshibaı da zerdeli, suńǵyla, qarmaýly azamat bolyp er jetti. Aǵasy Sıyrshybaıǵa qaraǵanda salmaqty, sabyrly, ǵylym-ónerge beıim, el bıleýge jýyq, ákesi Qaraǵulǵa jaqyn bolyp ósti.
Al Sıyrshybaı ańǵal-sańǵal, dańǵoılaý, astym-ústim sıdań qaǵyp júrip ketetin, otyrmaıtyn, kóp sóıleıtin, aýzyna sóz turmaıtyn, qydyrǵysh bolyp ósti. Aǵaıyn ekeýi de elden erek qarýly boldy...
«Áke – balaǵa synshy» demekshi, Qaraǵul eki ulynyń qarý-qaıratyn synap kórý úshin bir amal tapty. Úıine jaqyn bir beldiń astynan qushaq jetpeıtin jýan qaraǵaıdy kesti de, Ógizshibaıdy qasyna shaqyryp alyp: «Myna qaraǵaıdy súırep úıge aparyp tasta», - dep buıyrdy. Ógizshibaı kesilgen qaraǵaıdy qara qashalap temir qaqty da, myqty arqanmen baılap, jotanyń ústine qaraı súırete jóneldi. Qaraǵaılardyń butaqtary tasqa soǵylyp, ushyp-ushyp ketip jatty. Órdiń aty ór ǵoı. Jotanyń basyna shyqqanda, Ógizshibaı ókpesi qaǵyp biraz otyryp qaldy. Osy kezde Sıyrshybaı da dalbań qaǵyp, olardyń qasyna jetip keldi. Qaraǵul Zalyń uly Sıyrshybaıǵa: «Ana iniń tartyp apara almaǵan qaraǵaıdy úıdiń qasyna súırep aparyp tasta», - dep buıyrdy. Sıyrshybaı qaraǵaıdy eńkeıiske qaraı irkilmeı súırep, úıdiń qasyna zý etkizip tastaı saldy.
Qaraǵul ári-sári oıda bolyp, biraz otyrdy. Ógizshibaı qaraǵaıdy órge qaraı tartty. Oǵan da ońaı emes, al Sıyrshybaı qaraǵaıdy eńiske qaraı súıredi. Oǵan da jeńil túsken joq. Biraq ekeýiniń qaısysy qarmaýly ekendigin munymen ólshep bolmas. Taǵy da bir amalyn taýyp baıqarmyn dep oı túıdi. Qaraǵul eki ulynyń adam aıtqysyz qarýly ekenine ishteı súıindi. Súıine júrip, taǵy mynadaı bir synaq ótkizdi. Bir kúni Sıyrshybaı úıge kirip bara jatyr edi, Qaraǵul Zalyń qasynda otyrǵan Ógizshibaıǵa qarap:
- Balam, Ógizshibaı, tez úlger. Anyq myqty ekenińdi bileıin. Ana aǵań Sıyrshybaıdyń belbeýinen tartyp, myqtap ustap, tura qal. Seni úıge súırep kirip ketse – ol myqty, súırep kire almaı, turyp qalsa – sen myqtysyń dedi. Bul sózdi estigen Ógizshibaı ornynan qyrǵıdaı shapshańdyqpen turdy da, úıge kirip bara jatqan Sıyrshybaıdyń belbeýinen ustap, tartyp turdy. Sıyrshybaı ary tartyp, beri tartyp, tabandap turyp qaldy. Taǵy bir kúni Ógizshibaı úıge kirip bara jatqanda Qaraǵul:
- Sıyrshybaı, balam, áneýkúni Ógizshibaı iniń belińnen tartyp úıge kirgizbeı qoıǵany esińde shyǵar. Endi kezek saǵan keldi. Tez umtyl, belinen tart ta, esikten kirgizbeı qoı, myqty ekenińdi bileıin, - dedi. «Bálem, esemdi bir almasam» dep qarshyǵadaı qarpynǵan Sıyrshybaı atylyp baryp, Ógizshibaıdyń belbeýinen ustap, tabandap tartyp tur edi, Ógizshibaı ony eleń qurly kórmeı, qańbaqtaı jep-jeńil súırep úıge kirip ketti.
Osy kórinisten keıin Qaraǵul eki uly týraly mynadaı qorytyndy shyǵardy. Sıyrshybaıda bir sıyrdyń kúshi bar eken. Osy ólkede Sıyrshybaı jyǵa qoıatyn adam shyǵa qalmas. Dańǵoı, urynshaq, maqtanshaq, aýzyna sóz turmaıtyn, sıyrdaı kımelep, bar nársege aralasatyn jaman minezi bar. Biraq, aqkóńil, eshkimge jamandyq istemese de qaradaı zıan tartyp júretin jigit bolar. Ornyma otyrǵyzǵanymmen el basqaryp, bılik ustap jyrǵatpas.
Ógizshibaıda bir emes, eki ógizdiń kúshi bar kórinedi. Kúshin qaıteıin, salmaqty, sabyrly, qozǵalmaıtyn qorǵasyndaı aýyr minezdi, jurtqa jaǵymdy, elge bedeldi, on oılap, bir pishetin, san talǵap, bir kesetin sanaly azamat bolatyn túri bar. Qara kúshine qarap, el aralatyp arysqa salyp qaıtem. Kúsh ógizde de bar. Bárinen aqyl-bilim qymbat emes pe. Osyǵan ornymdy berip, el bıleteıin. Eline ádil basshy bolsyn. Al Sıyrshybaı sol sıyrdaı kúshimen de, el ishinde janyn baǵyp, malyn baǵyp, otyn jaǵyp, óz bedelin ózi taýyp júre berer. Ekeýiniń de ólmeıtinine kózim jetti. Endi ómirge kelgenime ókinbespin dep uzaq kúnder oılanyp júrip, myqty qorytyndyǵa keldi.
Qaraǵul dúnıeden ótkennen keıin Ógizshibaı el bıledi, Sıyrshybaı balýan bolyp, arysqa túsip ataǵy shyqty.
Biz budan ne ańǵaramyz? «Alyp – anadan, tulpar – bıeden» degen maqaldyń máıeginde órkeshti uǵym bar ekenin ańǵaramyz.
Ol ǵana emes.
Jerik asynan jetilgen aqyl-parasat, qarý-qaırat, qan-tek, ataq-abyroı, óner-bilim, gen qýǵan minezdik bolmystardyń sapasy jerik aspen qatysy bar ekendigin ańǵaramyz. Rasynda, jerik asy jaı as emes. Ony ana sonsha kóksep, sonsha izdep, tún uıqysyn tórt bólip, bebeý qaǵyp bezildep, tiri malǵa nege júgiredi? Onyń syry da, sıqyrlyǵy da dál osynda jatyr.
Bolat Bopaıuly Jota Qajy
