a bolyp aıtylyp júr. Urpaqtan-urpaqqa jetip, ǵasyrdan-ǵasyrǵa ótip, áńgimeniń uıytqysy retinde búgin de kitabymyzǵa túsip otyr.

«Er Jánibek» dep te atalady. Jánibek batyrdyń ákesi Berdáýlet orta júz, arǵynnyń qarakesek rýynan shyqqan aıtýly sheshen Qazybek bıdiń qyzy Shashamen úılenedi. Shasha apamyz Berdáýletpen turmys qurǵan soń, bes-alty jyl bala kótere almaı, bedeý júredi. Bir kúni túnde Shasha apamyz uıyqtap jatyp tús kóredi. Túsinde eki kókjal arlan bóri kóredi. Osydan kóp uzamaı Shasha apamyz Jánibekke júkti bolǵan desedi. Eki aı ótkende Shasha apamyz kókbóriniń eti men júregine jerik bolady. Aǵynan jarylyp qýanǵan Berdáýlet qasyna joldas-joralaryn ertip, kókbóri izdep ań aýlaýǵa shyǵady. Allanyń qalaýymen taý jaqtaǵy bir kókshalǵynnyń ishinde sýǵa júzgendeı bir kókjal arlan jon terisiniń júni jelkildep kózge túsedi. Ylǵı yǵaı men syǵaı batyr jigitter myqty attarmen kókjal arlandy qorshap, shalma tastap, tirideı ustaıdy. Aýzyna keskek baılap, kókbórini Shasha apamyzdyń aldyna arsalań qaqtyryp alyp keledi. Sonda bebeý qaǵyp jerik asyn izdep otyrǵan Shasha anamyz kókbórige qaraı «júregin jeımin» dep tura umtylady.

Bul ne?

Bul – «naǵyz jerik», «asqan kóksik».

Mundaı jerik bolǵan analar  áýeli tolǵatatyn áıeldeı bebeýlep jerik asyn jegenshe basqa esh as jemeı, úıge turmaı, asaý attaı týlap, tynym tappaıdy eken. «Jerik» dep osyny aıtamyz.

Berdáýlet atamyz Shashanyń tiri kókbórige júgirgenin kórgende odan buryn arǵymaqtan atylyp túsip, kókbóriniń júrek tusyna úlken kezdikti salyp jiberip, kókbóriniń júregin julyp alyp, shıkideı Shasha anamyzǵa usynǵan desedi. Kózin qan basyp, jerigi ábden ustap turǵan Shasha anamyz kókbóriniń júregin jep baryp, uıyqtap ketken eken. Osydan keıin bir apta kókbóriniń etin túgel qýyryp, asyp jep, jerigi basylǵan desedi. Shasha anamyz toǵyz aı, on eki kún degende tolǵatyp balpanaqtaı ul týady.

Mańdaıy nurlanyp, kózi kúndeı kúlgen Berdáýlet aq túıeniń qarnyn jaryp, kók qasqa taı, aq sarybas qoı soıyp, úlken «shildehana» toı jasaıdy. Jeti kún ótken soń balany besikke salý yrymyn óteıdi. Aýyldaǵy dúıim halyqty túgel toıǵa shaqyrady. Jurt máre-sáre bolyp jatqan qýanyshtyń ústine arǵyn rýynan shyqqan ataqty batyr Shaqshaq Jánibek kelip, at basyn tireıdi. Ataǵy jer jarǵan batyrdyń toıǵa kelgenine qýanǵan Berdáýlet batyrdyń aldynan shyǵady. At sýlyǵynan ustap turyp, balasyna at qoıyp berýdi ótinedi. Muny maqul kórgen Shaqshaq Jánibek batyr esik pen tórdeı kúreń qasqa attyń ústinde turady. Attan túspeıdi. Burynǵy batyrlar alys sapar alyp bara jatqanda, shaıqasqa, jaýǵa ketip bara jatqanda, jol ortada attan túsip aıaldamaýshy edi. Sol jol boıynsha at ústinde turyp:

• Balamdy besigimen maǵan bershi,- dep suraıdy. Berdáýlet besikke endi ǵana salynǵan balany úıden alyp shyǵyp, shaqshaq Jánibek batyrdyń qolyna ustatady. At ústinde turyp, balany salmaqtap kóredi. «Kótergende salmaǵyna kóńilim toldy», - dep endi betin ashyp kóredi. Balpanaqtaı ul eken. «Dıdaryna kózim men kóńilim toldy. Aty Jánibek bolsyn. Jasyn Alla bersin, jolymdy qýyp batyr bolsyn», - dep azan shaqyryp atyn qoıady da, balany Berdáýletke berip bylaı batasyn jaýdyrady:

Kereı degen eliń kóp,

El aınalar sheshen bol.

Jaǵalasar jaýyń kóp,

Jaýǵa shapsań eser bol.

El ishinde daýyń kóp,

Jurt aldynda kósem bol.

Jabyqqan jaýdy japyryp,

Shaıqasqanda esen bol.

Jeke shyqsań jaýyńa,

Jaýyńnyń basyn keser bol.

Sadaq tartsań jaýyńa,

Aq saýytyn teser bol.

Bytyrap ketken eliń kóp,

Basyn jıyp qosar bol.

Qaptap júrgen jaýyń kóp,

Aldyn alyp tosar bol.

Mańdaıy qalyń sory kóp,

Baǵyn jaryp ashar bol.

Tuıyqtalǵan jolyń kóp,

Jolyn taýyp ashar bol.

Batyr bolsań, kıe bol,

Bar qazaqqa ıe bol.

Jurttyń júgin kótergen,

Qaıyspaıtyn túıe bol.

Qysyr sózge qysqa bol,

Uly sózge usta bol.

Han men bıge, halyqqa

Altyn arqaý tutqa bol.

              Allahý ákbar!!!

Yqylas  batasyn beredi.

Búkil qazaq saharasyna ataq-dańqy keń jaıylyp taraǵan er Jánibek batyr dúnıege osylaı keldi. Aty osylaı qoıyldy.  Rasynda, keıin ataqty batyr boldy. Abylaı hannyń oń tizesin basqan senimdi serigine aınaldy. Jońǵar soǵysynda jaýlaryn oısyrata jeńdi.

Iá, bóri etiniń jerigi osymen bitken joq. Odan qanǵa sińip, qalyptasqan sútpen bitip súıekke jetken minezdiń izi arnasyn ashyp, ary qaraı jalǵasty.

Jánibek batyrdyń ákesi Berdáýlet jastaı dúnıe saldy da, Qazybek bı jıeni Jánibekti alty jasynan bastap óz tárbıesine aldy. Qasyna ertip júrip tárbıeledi. Úlken alpaýyt synshy Qazybek bı Jánibekke alty jasynda: «Alyssa bilegi bar, arbassa júregi bar, uıatqa toly ary bar, qaıtpas jigeri bar, muqalmas azamattyǵy bar», - dep baǵa berdi. Erte tanydy. Betinen qaqpaı, talabyn tospaı, erkin shyńdap, qatań talappen ósirdi.

Jánibek at jalyn tartyp minip, azamat bolǵannan bastap oǵan aýyr talaptar qoıdy. Qıyn qıyrǵa, qyzyq shıyrǵa salyp shynyqtyrdy. Sóıtip erlik pen birlikke baýlyp otyrdy.

Jánibek on bes jasqa shyqqan jyly Qazybek bıdiń qaptaǵan qalyń jylqysynyń ishinen bógenaıy bólek, tulǵasy erek bir kók dónenge kózi tústi. Oǵan qyzyǵa, qumarta qarap júrdi. Bir oraıy kelgende Jánibek naǵashy atasy Qazybek bıden osy kók dónendi «men minip júreıin» dep ótindi. Oǵan naǵashy atasy rıza bolyp, maquldyǵyn berdi. Biraq Qazybektiń alty uly – Jánibektiń alty naǵashy aǵasy oǵan kónbedi. Jánibekti jetim dep mensinbeı, kók dónenniń ornyna bir jaman qotyr taıdy ustap berdi.

Kúnderdiń kúninde túıe tabynyn aralap júrgen Qazybek bıdiń túıeshisi alty atannyń tilersegi qıylyp, qan josa bolyp jatqanyn kórdi. Maıdanda shaýyp kelip: «Alty atannyń tilersegin bireý qıyp ketipti. Solaı jatyp aram qata ma, álde baýyzdap tastaıyn ba?» - dep Qazybek bıge málimdedi.

Qyrandy tuǵyrda ushpaı tanıtyn, júırikti kermede shaptyrmaı tanıtyn suńǵyla Qazybek bı: «Alty atandy baýyzdap tasta», - dedi de muny istegen kim ekenin suramady túıeshiden.

• Jánibek batyr qaıda? – dep surady. Túıeshi:
• Anaý beldi asyp ketkenin kórgem...

Qazybek bı atyna minip, Jánibek ketti degen beldi betke alyp júre berdi. Bir beldi assa, basyn qubylaǵa berip, eki aıaǵyn kún shyǵysqa qaratyp, eki qolyn eki jaqqa sermep, shalqasynan túsip, dóń basynda uıyqtap jatqan Jánibekti kórdi. Qaıran qalary sol edi, Qazybek bı óz kózine ózi senbeı,  qaıta-qaıta qadala qarady. Bul óńim be, túsim be dep zerdeledi. Joq, óńim. Mundaı da ǵajap bolady eken-aý dep ishteı tańyrqady. Qazybek bıdi tań qaldyrǵan kórinis mynaý edi.

Jánibek shalqasynan qoryldap uıyqtap jatyr. Eki ıyǵynda qos bóri oınaqtap, kókke qarap ulyp tur. Ar jaǵynda arqan boıy jerde alty aǵasy bermeı qoıǵan kók dónen eki aıaǵyn kókke kóterip kisineıdi.

Qazybek bı tereń oı túıdi. Jánibektiń sheshesi túsinde eki bóri kórip edi. Bul Jánibektiń «kıesi» boldy. Aýyr aıaq kezinde bóriniń eti men júregine jerik bolyp edi, bul onyń «kókjal minezi» boldy. Al kók dónendi menen surap edi, bul onyń «minis tulpary» boldy. «Batyr týǵanda tulpary birge týylady» deýshi edi, bul sóz ras boldy.

Al alty atannyń tilersegin qıǵany kókjal minezine basyp, alty ulyńa da osyny kórsetem degen Jánibek boldy dep birden aıtqyzbaı-aq bildi.

Qazybek bı batyrdy aıqaılamaı, túrtip, shoshytpaı baıaý qasyna baryp, jelpip oıatty.

• O, batyrym, tur ornyńnan, kóter basyńdy. «Bilip turyp, bilmegendi keshpeseń, bilgeniń qaısy». Alty aǵańnyń bilmestigin kesh. «Alty atannyń tilersegin qıǵanyń – kókjal minezińe basqanyń, altaýyńa da osyny kórsetem degeniń boldy ǵoı. Tulparyń  áne tur, qasyńda. Búginnen bastap seniki, eshkim talaspaıdy. Aq nıetimmen berdim. Qaıratyńa qaırat tóteıtin, er qaryzyn óteıtin, qýsa jetetin, qashsa qutylatyn, astyńda júrip arıtyn arǵymaq bolsyn», - dep naǵashy atasy Jánibektiń kóńilin taýyp, kók bóri minezin jumsartty.

Iá, burynǵy dana bıler moıyndaǵan «kók bóri minez» degen osy. Alǵan betinen qaıtpaıtyn qaısarlyq, tabandylyq, shydamdylyq, beriktik, batyrlyq, birbetkeılik degen de osy. Naǵyz irgeli, iri minez.

Ol ǵana emes, Jánibek batyrdyń bóri minezi osymen toqtap qalǵan joq. Jońǵar shapqynshylarynyń at tuıaǵy bir sát basylǵan bir kúnderi Jánibek batyr qyzyn uzatyp toı jasaıdy. Jánibektiń ordasyna kúıeý jigittiń júgi keledi. Oǵan qyz jasaýy qosylady, úı ishi bazardaı jaınaıdy. Toı saltanaty arta túsedi. Toıǵa joldas-joralary, el-jurty jınalady. Taýdaı et tartylady, kóldeı qymyz quıylady. Ne ǵajap ánder, ne keremet áńgimeler aıtylady. Kúıler shertilip, qobyzdar sarnaıdy. Qyzyq qyzyqqa ulasyp, boılary keńip, oılary sergip, bir jyrǵap qalady. Ertesinde qyz uzatylyp, úıdegi jasaý men júk túıege artylady. Uzatylǵan qyz kóshi bir beldi asyp, kórinbeı ketkenshe Jánibek qyzyn qımaı, artynan qarap turady. Ol qansha batyr bolsa da, júregi sonsha názik edi. Biraq uzatylǵan qyzdyń artynan qyz ákesi barmaıtyn qazaq saltyn attap kete almaıdy. Qurmet etedi. Qyzyn qımaı-qımaı, úıge kirse, úı ishi úńireıip qalǵan. Bireý ony alyp, bireý muny alyp, qors-qopasy shyǵyp jatqan. Jany qulazyp, qyzyn qımaı úıge kirgen Jánibek: «Qansha jaý kórsem de, qyzdan úlken jaý joq eken ǵoı, úıdi qoıshy, júregimdi alyp ketipti» - dep qolyna kók súńgini alyp, kók dónenge minip, qyz ketken jaqqa qaraı tura umtylady.

Jánibek batyrdyń qarasyn alystan tanıtyn kók dónenniń shabysynyń dúbirin kóz kórim jerden estıtin Jánibektiń báıbishesi asyp-sasyp kúıeý balasyna:

• Kúıeý bala, attan tús. Atyńdy kóldeneń tart. Batyr atań aıbattanyp atqa qonǵan eken. Qan shyǵarmaı qaıtpaıdy. Iá, Qudaı, jazym qylmasa ıgi edi, - dep ıman ıirip tura qalady. Záre-quty ushqan kúıeý jigit atynan túsedi de, atyn batyrdyń aldyna kóldeneń tartady. Quıǵytyp kelgen has batyr kúıeý balanyń atyn kók súńgimen túırep, kóterip arqan boıy jerge laqtyryp jiberedi. Sonda attan qorqyrap aqqan qandy kórgende baryp, jany jaı taýyp artyna qaıtady.

Mine, kókbóri minez be?

Minez.

Kókbóri qoıǵa shapqanda qan shyǵarmaı qaıtpaıdy. «Qasqyrǵa jegen ataq emes, qyrǵan ataq». Kókbóri túni boıy tisin qaırap uıyqtaıdy. Jánibek batyrdyń jaýǵa shapqanda, jaýlaryn jeńgen saıyn jaýlarynyń qanyn tókken saıyn erlenip, ereýildep, batyldanyp ketýi sol ana qursaǵynda jatqan kezindegi jerik asynan juqqan, kóksiginen qonǵan kókbóri mineziniń kórinisi deýge bolady.

Jánibek batyr ábden qartaıǵan shaǵynda Qalba taýynyń eteginde jatyp tús kóredi. Túsinde Jánibek batyr bir uly taýdyń eteginde turady. Sonda art jaǵynan bir alyp arystan Jánibek batyrdyń qasyna keledi. Batyr onyń jonynan raqattana ary-beri sıpaıdy. Jolbarys raqattanyp turyp-turyp Jánibekke tıispeı alǵa qaraı ketedi. Álden soń, dáý ógizdeı bir qara aıý keledi. Jánibek oǵan qarǵyp minip alady. Ol aıý Jánibekti kótere almaı jatyp qalady. Jánibek aıýdyń tisin ashyp qarasa, qartaıyp ketken aıý eken. Ol aıý da Jánibekke tıispeı kelgen izimen keri qaıtyp ketedi. Endi bir ýaqytta Jánibektiń qasyna arsalań qaǵyp bir kók bóltirik keledi. Ol Jánibektiń etegin ıiskelep, beıne tistep alatyndaı aldy-artyn orap, oınaqtaıdy. Jánibek sál titirkenedi de, tistep almasyn dep seziktenip, bóltiriktiń tumsyǵyna shertip qalady. Sosyn ol bóltirik kóterilip, bir belge shyǵady da, kók bultqa sińip ǵaıyp bolady. Oıansa, túsi eken.

Jánibek batyr tańǵy asyn iship otyryp, óziniń tús jorýshysyn shaqyrtyp túsin jorytady, sonda tús jorýshy:

– E, batyrym, ashyq aıan kóripsiń. Túsiń kıeli eken. Jolbarys – batyrlyǵyń, aıbatyń edi. Bet pen bedeliń edi. Saǵan tıispeı alǵa ketkeni – bolashaqqa ketkeni. Aldaǵy ǵasyrdaǵy urpaqtaryń aýzynan tastamaı aıtyp, batyrlyǵyńdy maqtan etip júredi. Aıý – qaıratyń edi. Batyrym, qaıratyń qaıtqan eken. Aıýdyń seni kótere almaı jatyp qalýy – sonyń nyshany. Keri qaıtqany – kúshińniń qaıtqany. Endi jekpe-jekke túspe. Tússeń de jeńe almaısyń. Túsińde bir jaraspaǵan jer bar eken. Sony aıtaıyn ba, aıtpaıyn ba?» - dep surady Jákeńnen.

– Aıt, aıt. Aıtýshyda aıyp joq. Tyńdaýshy ǵıbrat alady.

– Kókbóri – urpaǵyń edi. Tumsyǵyna beker shertipsiń. Endi seniń urpaǵyńnan jekpe-jekke shyǵatyn batyr shyqpas bolar. Shyqsa da uzaqqa barmas, - dep jorydy.

Iá, bul ańyz, biraq aqıqat. Osynyń bári de boldy. Aınymaı keldi. Keıingi urpaq qulaqpen estigendi kózi bop kórdi. Qarap otyrsaq, jerik asynyń qudireti sonshalyqty er Jánibektiń sonaý ana qursaǵynan tartyp, alyp, batyr bolǵanǵa deıingi tutas ómiri, minezi, erligi, batyrlyǵy, jomarttyǵy, batyldyǵy, sheshendigi, beınesi, túr-túsi kókbórimen órnektep qoıǵandaı obrazdy kóz aldymyzǵa keltiredi.

Bolat Bopaıuly Jota Qajy