Já, jerik asynyń yrymdyq túp-tamyryn ótken ǵasyrdaǵy ańyz áńgimelerden iz sabaqtap kóreıik. Baıaǵyda ómir súrgen aty ańyzǵa aınalǵan Baıǵozy balýandy estimegen qazaq balasy az shyǵar. Biraq Baıǵozy balýannyń Hadısha anasy júkti kezinde aıý etine jerik bolǵanyn bir qazaq bilse, bir qazaq bilmese kerek-ti.

Baıǵozy balýannyń ákesi Bulanbaı balýan elge ataq-dańqy keń jaıylyp, taraǵan adam eken. Ol kóp jyldary balaǵa zar bolyp júrip, bir kúni Bulanbaı balýannyń áıeli Hadısha apamyz  júkti bolady. Bir aı ótken soń, aıý etine jerik bolypty desedi. Tóbesi kókke tıip qýanǵan Bulanbaı balýan Qalba taýyna ańǵa shyǵyp, aıý atyp alady da, onyń etinen mol qýyrdaq qýyryp, áıeli Hadıshaǵa jegizedi. Sonda bebeýlep turǵan Hadısha apamyzdyń jerigi basylady. Bir qyzyǵy, osydan bir aı ótken soń Hadısha apamyz endi qozynyń etine jerik bolady. Muny bilgen Bulanbaı balýan qorasynan bir aqsarbas qoıdy ustap, ony áıeliniń jerik asyna arnap soıady. Áıeli bir qozynyń etin bir jumada taýysyp jep, jerigi basylady. Muny qazaq yrymynda «jup jerik» dep ataýshy edi. Osy jup jerikten keıin Hadısha apamyz toǵyz aı, on eki kún ótken soń, uzaq jáne ashshy tolǵatyp baryp, balpanaqtaı bir ul týady. Qaǵanaǵy qarq, saǵanaǵy sarq bolyp, ul súıip qýanǵan Bulanbaı balýan balasyna «shildehana» yrymyn ótkizedi. Úlken toı jasaıdy. Áıeliniń qaljasyna kók qasqa taı atap, atan ógiz soıady. Besik toı jasaıdy. Osy toıda Bulanbaı balýan dúıim jurt aldynda moldaǵa balasynyń oń qulaǵyna azan shaqyrtyp, sol qulaǵyna tákpir aıtqyzyp, «Baıǵozy» degen esimdi tańdap qoıǵyzady.

Iá, Bulanbaı balýannyń balasyna Baıǵozy dep at qoıýynyń da ózindik syry bar edi. Hadısha apamyz birde aıýdyń etine, birde qozynyń etine jerik boldy. Osyny oı eleginen ótkizgen Bulanbaı balýan balasyna Aıýbaı dep qoısam jaraspas, haram nárseniń esimi bolar, Qozy dep qoısam mal tóli, halal esim bolar. Baı degen sózdi qossam dáýleti artar, minezi jaqsy bolar, anasynyń sońǵy jegen jerik asyna tartar degen yrymmen Baıǵozy dep osy esimdi tańdaǵan eken.

Já, «Qazaq yrym etedi, yrymy qyryn ketedi» degen sógis sóz bar.

Bul durys pa?

Yrymnyń da ozyǵy bar, tozyǵy bar. Atadan qalǵan, anadan jetken salt-dástúr, ǵuryptar eshqashan qıaldan, oıdan týǵan nárse emes. Uzaq ǵasyrlyq tájirıbeden ótken, ómirmen birge jasap jetken, tirshilik aıasynda dáleldengen tárbıelik máni bar yrymdar jaı yrym emes, «Qazaqy ǵylymdar» deýge bolady.

Al kór jerdi, kóringendi, túkke turǵysyz nárselerdi yrym ete berse, ómirge kórseter ónegesi, jastarǵa berer tárbıesi, tirshilikte maǵynasy bolmaǵan yrymdardyń qyryn ketetini de ras-aý.

Ańyz túbi – aqıqat. Myna ańyzdaǵy yrymdy qyryn ketedi dep eshkim de teriske shyǵara almas. Óıtkeni, bul ómirde bolǵan tirshilik tájirıbesinen ótken kónekóz qarıalar kózimen kórip, aýzymen aıtyp urpaqqa jetkizgen ýaqyt ótisimen ańyzǵa aınalǵany aqıqat...

Baıǵozy eseıe kele ákesi Bulanbaı balýanǵa tartqan tartymdy azamat bolyp er jetti. Búkil qazaq-qalmaq dalasyna ataq-dańqy keń jaıylyp tarady. Óz dáýirinde Baıǵozy balýandy esh pende myqty balýan beldesip jyqqan bylaı tursyn, súrindire almady...

Bir jyldary Baıǵozy balýan ákesinen júz qara jylqy alyp, enshi bólip, óz aldyna otaý tikti. Sol jyly tór jaılaýda Baıǵozy balýannyń qara shańyraqtan enshige alǵan júz jylqysy túgelimen joǵalyp ketti. Astyna esik pen tórdeı tor jorǵany mingen Baıǵozy balýan Qalba taýynyń saı-salasyn tintip jylqysyn izdedi. Úsh kún, úsh tún at ústinde ash júrdi. Aqyry jylqylardy taba almaı, tún ortasynda úıine oraldy. Ábden qapyryq atyp, sýsap kelgen Baıǵozy balýan kıiz úıdiń esiginen kirer-kirmeste shyrt uıqyda jatqan kelinshegin daýystap oıatyp:

• Áı, kelinshek, sýsyn bar ma? Ábden sýsap, qanym keýip ketti, - dep aıýdaı kúrkiregen daýsymen til qatty. Úlken úmitpen jatqan kelinshegi:
• E, Balýanym, keldiń be? Álgi jylqylar bar ma? - dep suraqqa suraq qoıa sóıledi.

Baıǵozy:

• Keldim, jylqy joq, tabylmady. Saǵan sýsyn bar ma dep surap turmyn, - dep kelte qaıyrdy.

Jylqy tabylmaǵanyna biraz shamyrqanǵan kelinshegi:

• Esik jaqtaǵy sabada irkit tur. Qazanda sút bar. Astaýda aıran bar. Tańdaǵanyńdy ishe ber, - dep qaıtadan jastyqqa basyn qoıdy.

Ábden kóni keýip, sýsap kelgen Baıǵozy balýan esik jaqtaǵy ydys-aıaqtardy saldyr-kúldir etkizip, sýsyndardy jutty da, tósegine qısaıdy.

         Tańerteń ertemen turǵan Baıǵozy balýannyń kelinshegi jastyqtan basyn kóterip, esik jaqtaǵy qabysyp jatqan sabany, qurǵap qalǵan qazandy, bosap qalǵan astaýdy, tóńkerilip jatqan tegeneni kórip qaıran qaldy da, jalǵyz ózi syq-syq etip kúldi. Kúle otyryp, esik jaqtaǵy ydystarǵa taǵy da kóz saldy. Tórt qulynnyń terisinen qurastyrylyp tigilgen dáý sabadaǵy irkit joq. Qabysyp bos jatyr. Úlken taıqazandaǵy qaımaqty sút joq, túbi kórinip bos tur. Astaýda aıran joq. Bárin de qoıshy, eń qyzyǵy, tań qalarlyǵy sol, úlken astaýǵa salyp, ıge malyp, sapsyp qoıǵan eki eshki terisi de joq. Bári jylan jalaǵandaı tap-taqyr. Osylardy túgel kózden keshirip shyqqan kelinshek:

• Áı, batyrym, balýanym, Baıǵozy, tur. Ana astaýdaǵy ıge malyp qoıǵan eki eshkiniń terisin qaıda jiberdiń? – dep daýystady.

Jatqan ornynan abyń-kúbiń etip, aıýdaı qorjıǵan iri denesin zorǵa qozǵap, basyn kótergen Baıǵozy syǵyraıǵan jumyq kózimen esik jaqqa qarady. Biraz jymıyp otyrdy da:

• Túnde sýsyn iship otyrǵanda keńirdegimnen qaımaq tárizdi eki jumsaq nárse óte shyǵyp edi, bálkim eki teriń sol bolǵan boldy-aý, - dep kelinshegine jymıa qarady.

Kúıeýiniń alyp denesi men ojar minezine qaıran qalyp, ishek-silesi qanqansha kúlgen kelinshegi:

• E, seniń shesheń, meniń qaıyn enem saǵan júkti kezinde birde aıýdyń, birde qozynyń etine jerik boldy dep estigenim bar edi. Ras eken-aý. Sendeı shylǵı terini qylǵı salatyn batyr ul týǵany, bala jerik asyna tartady degeni yp-ras eken, - dep Baıǵozyǵa erke-nazdy kózimen bir qarap aldy da, syq-syq kúldi.

Mine, naǵyz minez. Naǵyz erlik. Naǵyz erli-zaıypty jarastyq. Aqıqı mahabbat jarasymy. Joǵalǵan júz jylqyny múlde umytyp, jaırań qaǵyp kúlip otyrǵan erli-zaıypty ekeýiniń minezi kim-kimdi de qaıran qaldyrary haq.

İri minez, darhan jomarttyq, keń peıil, keshirimdilik, baqyt-baılyq, qýanysh-shattyq degen adamdar ortasynda dál osylaı bolýǵa tıis.

Toq eterin aıtqanda, jerik asynan jetilgen jeteli minez degen, urpaqqa ulasqan ulaǵat  degen osy.

Bolat Bopaıuly Jota Qajy