Aq jýsan

Aq jýsan – gúldiń aty, dala gúline jatady.

Qazaq gúl bapkerleri aq jýsan gúlin kúrdeli gúlder tuqymdasyna jatqyzady. Kópjyldyq gúldi shóptesin ósimdik dep biledi.

Aq jýsan gúliniń bıiktigi 40-50 santımetr shamasynda keledi. Jas maısasy toptalyp ósedi, sabaq japyraǵynda óıi ósken aq tústi jińishke túbitsheleri bolady. Ol túbitsheler sabaǵy men japyraǵy ósken saıyn birtindep tógilip otyrady. Jas japyraqtary jińishke aıryqty, kishkene aıryqshalary taspa tárizdi bolady. Butaǵynyń joǵary bólimindegi japyraǵy saǵaqsyz keledi. Shoqbas gúl shoǵyry solǵyn kók ne jasyl tústi bolyp ashylady. Gúlderi jıi toptalyp shashaqtalyp ósedi, mamyr, maýsym aılarynda gúldeıdi.

Aq jýsan gúliniń jer sharynda taraǵan 300-den astam túri bar. Olar taý betkeılerinde, taqyr dalalarda, egis mańynda, jol jaǵalarynda, qumdy, tasty jerlerde ósedi. Qazaq emshileri aq jýsan gúliniń jer ústi bólimi dári bolady dep qaraıdy. Kóktemde jas maısasy 5-7 santımetrdeı ósken kezde qazyp alyp, tamyryn alyp tastap, tazalap keptiredi, artynan dári jasaıdy. Aq jýsan gúlinen jasalǵan dárilerdiń qasıeti – kermekteý ashshy dámdi, sýyq raıly, ýytsyz bolady. Bul dáriler ystyqty basady, qurǵaqty dymqyldandyrady, sarǵaıýdy qaıtarady. Sary baýyr aýrýyna, baýyr aýrýyna, ót qaltasynyń jedel qabynýyna, ótke tas baılanǵanǵa em bolady.

Qazaqta «aq jýsan jegen qoıdaı bórtip alypty», «aq jýsannyń mórtinen búkil dala kórikti túske kiredi», «dalada aq jýsan ıisi múńk-múńk etedi» degen tárizdi sóz tirkesteri kezdesedi.

Rasynda, aq jýsan kúshti hosh ıisi bar gúl. Aq jýsandy jaıylymda jaıylǵan maldardyń eti, súti, shubaty, qymyzy, aırany, irkiti, sorpasy túgel jýsan ańqyp turady. Muny qazaq «dári mal», «dári japyraq», «dári bastaýdan sý ishken», «dári jaıylymnan dári ishken naǵyz dári mal», «et jeımin, qymyz ishem deseń, aýylǵa aq jýsan piskende kel» degen sózderdi tekten-tekke aıtqan joq.

Bolat Bopaıuly Jota Qajy