Jaryqtyq túıeni joly aýyr, sory qaınaǵan, baǵy janbaǵan janýar ma dersiń. Oısylqara tuqymyn biz ǵana «jyldan qur qaldyryp», «kózin soqyr etip», «kópirden taıaq jegizemiz» dep júrsek, «Álem halyqtarynyń mıfteri» atty bir atanǵa júk bolarlyq úlken kitapty qurastyrǵan oqymystylar oǵan bul aradan da oryn tappapty.
Tyshqan ekesh tyshqanǵa deıin onyń betterine «tesik taýyp» kirip ketip, kóldeı maqalanyń keıipkerine aınalǵan. Al túıe beısharanyń «aıyr órkeshi esikke keptelip» qalsa kerek. On segiz myń ǵalamdaǵy maqulyq pen jándik ataýlynyń bári týraly maǵlumat bergen eń tolymdy ári áldeneshe ret qaıta basylǵan eki tomdyq mıfologıalyq ensıklopedıa túıe týraly lám-mım dep aýyz ashpaıdy. Kináni biz ǵylymdaǵy baıaǵy «eýroposentrızmge» aýdara salýdan aýlaqpyz... Biraq mıfologıany zertteıtin ǵulamalar TÚIENİŃ JYLDAN QUR QALMAǴANDYǴYN, onyń taǵy da basqa ǵajaıyp qupıalary baryn bilmeıtini ókinishti. Ony qazaqtyń joǵarydaǵy bir ǵana máteliniń kómegimen dáleldeýge bolady.
Túıeniń de «Táńirisi» bar...
Belgili zertteýshiler S.Kláshtornyı men T.Sultanov «Qazaqstan: úsh myń jyldyq shejire jazbalary» atty kitabynda (Almaty, 1992) bylaı deıdi: «Bizdiń zamanymyzǵa deıingi Hİİ-İH ǵasyrlarda taǵy bir jańalyq ornyqty, ıaǵnı kóshpeli sharýashylyqtyń damýyna baılanysty qos órkeshti túıelerdiń – baktrıandardyń basy kóbeıdi. Olardyń súıekteri andronov mádenıetiniń eń ejelgi qonystarynan tabyldy, al odan bergi dáýirlerde túıege tabyný irge tepkeni anyqtalyp, onyń qyshtan jasalǵan músinderi men jartastaǵy beıneleri tirkeýge alynyp otyr» (16-bet).
Bul arada tarıhshy-ǵalymdardyń «qos órkeshti túıe – baktrıandy» bólektep otyrǵany tegin emes.
Óıtkeni órkeshine qarap ajyratsaq, túıeniń eki túri bar: jalǵyz órkeshtisi – dremoder, qos órkeshtisi – baktrıan. Al bul ózgesheliktiń biz úshin qanshalyqty mańyzy bar ekendigine nazar aýdaraıyq.
Orys ǵalymy E.Kýzmına óziniń «Úndiarıılar qaı jaqtan kelgen?» atty asa salmaqty eńbeginde (Máskeý, 1994) andronov qaýymdastyǵy taıpalarynyń zattyq mádenıetin zertteı otyryp, úndiarıılardyń búkil ómir saltynyń Aldyńǵy Azıa halyqtarynyń turmys-tirshiliginen aıyrmasy kóp ekendigin jan-jaqty dáleldeıdi de, olardy eýrazıa aımaǵynyń jurttarymen, ásirese andronovtyqtarmen týystyrady. Sondaǵy bir baıqaǵan ereksheligi taǵy da túıe túligine qatysty bolyp shyǵady.
Zertteýshiniń óz sózine júginelik: «Úndiarıı etnosyn naqty arheologıalyq mádenıetpen baılanystyrýdaǵy kelesi qadam – úndiırandyqtardyń mádenıetin basqa úndieýropalyqtardan anyq ajyratyp beretin etnıkalyq belgilerdi tabýǵa tirelýi tıis. Mundaı etnıkalyq belgilerdiń qataryna barlyq úndieýropalyq halyqtardyń ishinen tek úndiırandyqtardyń ǵana shoshqany qolǵa úıretpegendigi jáne qurbandyqqa shalmaǵandyǵy, onyń esesine – qos órkeshti túıelerdi asyrap, osy janýarǵa tabynǵandyǵy týraly málimetterdi jatqyzýǵa bolady. Meniń bilýimshe, qola ǵasyrynda andronov mádenıetine qarasty jurttar ǵana shoshqa baǵýmen aınalyspaǵan. Barlyq úndiırandyqtardyń mádenıetinde qos órkeshti túıege tabyný salty – otqa tabyný saltymen qatar damyǵan.
Buǵan kerisinshe, Aldyńǵy Azıa halyqtary tipti assırıalyqtardyń dáýirine deıin jalǵyz órkeshti túıeni ǵana bilgen jáne bul maldy eshqashan qadir tutpaǵan. Úndiırandyqtardan basqa, úndieýropalyq halyqtardyń birde-birinde túıemen ejelden tanystyǵy jáne oǵan tabynǵandyǵy týraly eshqandaı derek joq. Úndiırandyqtardan ózge, úndieýropalyqtardyń tilderinde kezdesetin túıe ataýy keıingi zamandarda semıttiń jalǵyz órkeshti túıeni bildiretin - gamal sózinen alynǵan. Úndiıran tilderinde qos órkeshti túıeni sıpattaıtyn ortaq sóz bar, ol: úndishe – ușțra, avestasha – ūstra; vah – «sáýle shashý» nemese «tasý» degen maǵynadan shyǵady» (222-bet).
Sóıtip, túıe malyna qarym-qatynasynan-aq úndiırandyqtardyń mádenıetiniń andronov mádenıetimen jaqyndyǵy tanylady.
Sharýashylyq qalpynyń (qos órkeshti túıeni qolǵa ustaý) ǵana emes, dúnıetanymynyń uqsastyǵy da aıqyn kórinedi (túıege tabyný=otqa tabyný). Basqa jurttardan, ásirese jalǵyz órkeshti túıe mingen Aldyńǵy Azıa jurttarynan ózgesheligi baıqalady. Bul – bizge arheologıa ǵylymy taýyp bergen olja. Túıeniń músinderi Ońtústik Oral boıyndaǵy, Mınýsın oıpatyndaǵy qazyndylardan, ózimizde - Syrdyń tómengi aǵysyndaǵy Úıqaraq qorymynan tabylǵan.
Buǵan qosa, kavkazdyq ǵalym B.Kaloevtyń: «Armenıada qos órkeshti túıeni ósirip-baqqan, bul salt sondaı-aq qazaqtarǵa, qalmaqtarǵa jáne noǵaılarǵa tán. Bir eskeretin nárse, jalǵyz órkeshti túıe sýyqqa shydamaıdy, al qos órkeshti túıe – kerisinshe – aýasy ystyq jerde ómir súre almaıdy. Soǵan qarap, biz olardy armánnyń taýly aımaqtaryna soltústikten kelgen dep boljaı alamyz», – degen «moıyndaýlary» da joǵarydaǵy ǵylymı pikirlerdi rastaı túsedi (Soltústik Kavkaz halyqtaryndaǵy mal sharýashylyǵy. Máskeý, 1993, 15-bet). Birqatar zertteýshiler baktrıannyń tek Monǵolıa, Qazaqstan jáne Túrikmenstanda ǵana mekendegeni jaıynda jazady.
Sóıtip, qos órkeshti túıeniń «táńirilik» sıpaty bar ekendigine kózimiz jetti. E.Kýzmınanyń zertteýi arqyly, oǵan syıynýdyń otqa tabynýmen qatar oryn alǵandyǵyn da bildik. Jáne osy janýardyń eski úndiırandyq ataýynda «sáýle shashý», «jaryq shyǵarý» mániniń bolǵandyǵyn da baǵamdadyq. Bul da jaıdan-jaı emes eken.
Mysaly, «Eshkiólmes taýyndaǵy jartasqa salynǵan beıneler» atty zertteýinde (Almaty, 1991) A.Maráshev pen A.Rogojınskıı: «Batys Jetisý, Ońtústik jáne Ortalyq Qazaqstannan tabylǵan petroglıfterde baktrıannyń beınesi keń taraǵan... Oqshaý turǵan beınelerdiń arasynan – órkeshterinen qysqa syzyqtar túrindegi «sáýleler» shashyraǵan túıeniń sýreti kózge aıyryqsha kórinedi», – dep jazady (33-bet). Monǵolıanyń Dúrbeljin, Taıhar-gýlýn, Havsgaıt, t.b. jerlerindegi jartastardan da túıeniń osyndaı sýretteri jıi jolyǵady.
Endeshe, ejelgi petroglıfterdegi aıyr órkeshteriniń arasynan «sáýle» shashyrap turǵan túıelerdiń beınesi mıftik «kún táńirisin» (solárnoe bojestvo) sıpattaıdy.
Qazaqta: «Kári kisi túıeshil» degen mátel bar. Bul – «jasy ulǵaıǵan adam táńirshil (qudaıshyl) keledi» degendi bildiretindigin ańǵarý ońaı. Qorqyt pen Asandy mıftik túıe - jelmaıaǵa mingizip qoıǵanymyzda da kóne túsinikterdiń jańǵyryǵy, baǵzy uǵymdardyń silemi jatyr. Aıta bersek, bul taraptaǵy mysal – sheksiz...
Qysqasy, bizdiń mátelimizdegi «túıe» – jaı túıe emes, KÚN TÁŃİRİSİ KEIPİNDEGİ TÚIE.
Ahýra Mazdadan – kórmeske deıin
Ahýra Mazda – úndiırandyq zoroastrızmdegi eń basty qudaı. Ol «Avestada» osylaı delinse, kóne parsysha – Aýramazda, pehlevııshe – Ormazd atalady. Ahemenıd dáýiriniń muralarynda (b.z.d. Úİ-Ú ǵasyrlar) aty birge – Ahýramazda túrinde jazylǵan. Al saq tilinde «urmaysde» atalyp, «kún» degen maǵyna bergen. Zoroastrızmniń negizinde otqa tabyný jatqanyn eskersek, buǵan tań qala qoımaımyz. Qazaq tilindegi «mazdaq» sóziniń otpen baılanystylyǵy da aıqyn («mazdap janý»).
Qazir birqatar mıftanýshy-ǵalymdar «Ahýramazda» sózi býddızmdi qabyldaǵan soǵdylyqtar arqyly «Hýrmazta» úlgisinde orta ǵasyrlarda uıǵyrlar men monǵoldarǵa, sodan túrki taıpalaryna ótkendigin aıtady.
Monǵol-manchjýr-tıbet-býrát-altaı-týva panteonyndaǵy táńiri – Hormýstanyń aty ár tilde árqalaı dybystalady. Mysaly: Hýrmas, Hırmýs, Hırmas, Hermýs, Túrmas, Kýrbýstý, Kýrbýstan, Hormýsda, t.s.s. Tipti altaı tilinde ol adamzatqa zıan shekkizetin – «kórmós» atty kesirli kúshke aınalyp ketken. Biz qarastyryp otyrǵan máteldegi «Kórmes» te osy qatardan tabylatynǵa uqsaıdy. Sonda ol da táńirini tanytyp turǵany belgili boldy.
Biraq bul ataý bizge Úndi aınalyp, Tıbet pen Altaı aspaı-aq, munan áldeqaıda burynyraq jetti me degen oıymyz bar. Joǵaryda «Ahýra Mazdanyń» arǵy babamyz – saq tilindegi atalymy men maǵynasyn kórdińizder. Qazaq tilinde «ahýr», «hýr», «or», «ýr», t.s.s. sózderge úndes dybystalyp, ot pen kúnge baılanysty aıtylatyn nemese solardy sıpattaıtyn qyzyl tústi ári táńiriniń ıeligin bildiretin sózder barshylyq. Mysaly, qyrmyzy, qýyrmash, Ormash (kisi aty), órt, t.b. Bulardyń árbiriniń etımologıasyn, ıaǵnı shyǵý tórkinin taratyp jatpaı-aq, bireýin ǵana sóz etelik.
Báriniń ishinen «ózimizdiń» túıege qatysty «órkesh» ataýyn alsaq, onyń «ór» degeni de, «kesh» degeni de kúndi bildiredi.
Mysaly, Kúnqıash degen kisi esimi bar. Mundaǵy «qıash» (quıas, quıash) sózi – «kún» maǵynasynda. Sonda ol kisiniń aty «kún-kún» uǵymynda bolady. Sol sekildi, «kún» maǵynalary bar «ór» jáne «kesh» («quıashtyń» dybystyq ózgergen túri) býyndarynan quralǵan «órkesh» ataýy da «kún-kún» degenmen birdeı, ıaǵnı qos órkeshti túıeniń «kún táńirilik» sıpatyn ashyp tur.
Munyń barlyǵyn ejiktep jatqanymyzdyń sebebi – «Kórmes» ataýynyń soǵdylyq «Hýrmaztadan» emes, arıılik «Ahýra Mazdadan» tikeleı jetý yqtımaldyǵyn dáleldegimiz kelgeni.
Saıyp kelgende, máteldegi KÓRMES te, TÚIE de – kún qudaılary. Bir aınanyń eki beti sekildi. Biraq KÓRMEStiń dárejesi joǵary. Óıtkeni ol TÚIENİ «kórmeıdi». Nege? Gáp osynda.
«Orazdynyń on uly...»
Epostyq jyrlarda: «Orazdynyń on uly» degen jol jıi qaıtalanady. Endi mundaǵy «Orazdy»-nyń arǵy jaǵynda «Ahýra Mazda» turǵandyǵyn aıtqymyz keledi. Al onyń «on uly» degen neni meńzeıdi?
Álbette, bul arqyly múshelge engen haıýanattar tuspaldanǵan (on ekiniń onǵa qysqarýy poetıkalyq dúnıe úshin qalypty jaǵdaı).
Múshel bolsa, astrologtardyń pikirinshe, Kún júıesindegi eń úlken - Esekqyrǵan (Iýpıter) planetasynyń qozǵalysyn baqylaýdan týǵan. Ol Kúndi 12 jylda bir aınalyp shyǵady. Ári bul planetanyń 12 serigi bar.
Osy jerde taǵy da aldymyzdan túıe shyǵady. «Ony ańqaýlyǵynyń saldarynan jyldan qur qalǵan, sóıtip múshelge kirmegen» dep júrmiz. Shyndyǵynda, el ishinde basqa da ańyz bar. Ol boıynsha, túıe jyldan qur qalmaǵan. Óıtkeni onyń tula boıynda múshelge engen 12 haıýanattyń bir-bir múshesi bar. Barlyǵy jınalyp, túıeni quraıdy. Soǵan qaraǵanda, túıe – MÚSHELDİŃ ÓZİ. Táńirilik sıpatqa ıe bolyp turǵany da sodan. Biraq ol Esekqyrǵan planetasynyń júıesine ǵana bıligi júrgen Kún qudaıy ispetti.
... Álqıssa, zaman ózgerip, zoroastrızm dini irge tepken kezde, Satýrn planetasynyń qozǵalysyna negizdelgen – arıılardyń 32 jyldyq jańa músheli dúnıege keldi.
Budan bylaı aspan áleminde Ahýra Mazdanyń (Kórmestiń deı berińiz) jeke-dara ústemdigi ornady. Túıeniń «jyldan qur qalatyny» – sol tus.
«Kórmes túıeni de kórmes» boldy... Biraq, bir ǵajaby, Ahýra Mazdaǵa syıynyp, zoroastrızmniń negizin qalaǵan deıtin Zaratýshtranyń óz esimi «kári túıe baqqan kisi» degen maǵynany bildiredi eken...
Amantaı SHÁRİP
