Aqerke Maratqyzy:
Jazýshy – zymıan da zıaly, asqaq ta tákappar, kúmánshil hám kinámshil. Olar bar bolǵany kókeıdegi kóbik oılarǵa jaýap izdeıdi. Súr saýaldardyń ádibin ashyp jetkizedi. Aǵylshyn jazýshysy E.Koldýel bir esteliginde: «Ia pıshý potomý, chto vıdel lúdeı ı veshı, o kotoryh mne hochetsá rasskazat. Ia daje dýmaıý, chto obázen ob etom rasskazat»,- deıdi. Saıyp kelgende shyǵarmagerdiń maqsaty bulyńǵyr álemniń búkpesiz shyndyǵyn burmalamaı, qısynyn taýyp qıystyryp jetkizý emes pe? Demek, ádebıettegi fıgýraǵa aınalamyn dep ezbe oılardy elbelektetýdiń qısyny joq. Oıǵa erkindik, sózge bostandyq berseń bolǵany, qalam seni ózi-aq izdep tabady.
Zadynda, jazýshy ózi ǵana syıatyn «sheksizdik» atty keńistikte ómir súredi. Onda qatyp qalǵan qaǵıda joq. Ol jerde múmkin emes nárseniń ózi múmkin. Tek... Tek ishki daýsyńa qulaq salsań bolǵany.
Ádebıette «jazýshylyq (aqyndyq) túısik» degen túsinik bar. Ony orys ádebıetinde «pısatelskıı ıntýısıa» dep qoldanyp júr. Áńgimeniń álhamyn osydan bastasaq. Túısik - qalamgerdiń eń negizgi qarýy. Qarýyń barda qalamyńdy ońdy-soldy siltep, ishińdegi rýhanı egiziń daýystap aıtyp turǵan sóılemderdi urshyqsha ıirip alyp kete ber. Teginde Nesipbek Dáýtaıuly: «Sýretkerdiń rýhanı qýaty – túısigi. Ol búginin bylaı qoıǵanda erteńderdiń aldyna shyǵyp ketedi» dep beker aıtty deısiń be? Ásili, jazarmannyń maqsaty ańqańdy kóptirip bitken aqparattardy qaıta qaýzap, mantyraq sózderdi jipke tizip shyǵý emes. Kez-kelgen shynaıy ádebıet qoǵamdy keleshekke daıyndaýy tıis.
Menińshe, jazýshy túısigi túrli-tústi úrlengen shar sekildi. Qolyńnan bosatyp jiberseń bolǵany seńgir kókke samǵaı jóneledi. Aspan álemi sheksiz emes pe, áıteý bir búıirinde jarylatyny sózsiz. Bul jarylys – ádebıette dúmpý týdyrady. Túsinikti bolý úshin aıta keteıin, Edgar Ponyń «Artýr Gordan Pımniń basynan keshkenderi» atty povesinde órbigen oqıǵa araǵa elý jyl salyp qaıta jańǵyrady. Keme apatynan aman qalyp, ıen dalada ashtyqtan ábden zárezap bolǵan úsheý tórtinshisin azyq etedi. Eń tańqalarlyǵy sol, opat bolǵan tórtinshisiniń esimi – Rıchard Parker. Shyǵarmanyń shynaıy ómirde ketpe-ket qaıtalanýy, tipti keıipkerler esimderiniń sózbe-sóz sáıkestigi kópshilik oqyrmannyń tańqalysyn týdyrdy. Jata kep jazýshynyń kórikpeldigine jorydy. İzdegenge suraǵan degendeı-aq keı synshylardyń tóbesi kórinip, gazet betterin toltyryp-aq jatty. «Úshinshi kózi bar» deýshi edi mundaıda mıasar qarıalarymyz. «Pararlel álem» desti zamandastarymyz. Ne de bolsa jazýshyny jazýǵa túrtpektegen ishki túısigi, ásili «jazýshylyq túısigi» degen toqtamǵa kelesiń. Dál osyndaı taǵy bir týyndy «ádebı dúmpýdiń» koleksıasyna kelip qosyldy. Atlant aralynda aızbergke soǵylyp batyp ketken «Tıtanıkti» on tórt jyl aldyn aǵylshyn jazýshysy Morgan Robertson óziniń “Tshetnost ılı gıbel “Tıtana” romanynda jazǵan bolatyn. Jazýshylyq túısigi syr bermeıtin qalamgerdiń sóz sheberligi men oı sheberligi shyǵarmaǵa «jan bitirdi». Qalamger túısigi jazýshyǵa tanymaldyq alyp keldi. (Sol apattyń erteńinde-aq avtor men týyndyny búkil Eýropa tanydy).
Ádebeıt bizdegi týa bitti «qylmysty túısikti» paıdalanýǵa múmkindik beredi. Shyn, daryndy jazýshynyń kóregendigi sol ózi senetin úkili úmit pen asqaq armanyna tóner kesapattyń keskinin bilý. Túptep kelgende Dostaevskıı fashızmdik qubylysty («Besy» romany 1872j.), Djek London búkilálemdik juqpaly aýrýdyń saldaryn(«Qyzyl oba» 1912j.), Shyńǵys Aıtmatov máńgúrttený qasiretin eskertpep pe edi?
Gúlim Sadyrbek:
Túısikti bolý qalamger úshin úlken olja. Biz túısikti qanshalyqty abstraktyly dúnıe dep qarastyrǵanymyzben, ol jazýshynyń ishki jan dúnıe balansyn baǵamdap, rýh qýatyn ańǵartatyn barometr, ári qus júregindeı názik, sút betinde qalqyǵan kóbikteı jeńil, qarapaıym adamǵa buıyra bermes kirpıaz. Shyǵarmashylyq zańdylyqtar men qaǵıdattarǵa baǵynbaıdy. Ónerde formýla joq, qalyptasqan hám daıyn qurylym bar dep daýryqqandardy da estimedik. Qalamger qalam-qaýyrsynyn qalaı siltese óz erki, oıdyń ózegine qaı rakýrstan qarap, qaıtip barlaýdy bireýden surap-bilmek emes. Sebebi, shyǵarmashylyqtyń baýyry erkindik, jazýshynyń qalaýy da keń tynys. Alaıda, sen aıtyp otyrǵan «jazýshylyq túısikke» kelgende qara murtyn qaıyryp, kelte malaqaıyn sheship turyp ıilip, bul sózime datyn aıtarlar kezdesedi. Sonyń biri sovet jazýshysy Alekseı Tolstoı. Tolstoısha aıtsaq: «bez vıdenıa predmeta nelzá daje prıtragıvatsá k býmage. Inache vy nevolno srazý popadete v shablon». Kóńilge túıgenińdi emes, kórgenińdi kósile jaz dep turǵan bul támsildiń burystyǵyna álem ádebıetinde dálel bolatyn shyǵarmalar, kepil bola alatyn jazýshylar jetip artylady. Máselen, ǵylymı-fantastıka janrynyń negizin qalaýshy Júl Vern shyǵarmashylyǵyn eske alsań Tolstoıdyń álgi qaǵıdasy tasada qalady. Onyń shyǵarmashylyǵy tutastaı ǵaıyptan hám ǵajaıyptan turatyndyǵy bulaı deýimizge negizgi sebep. Eń qyzyǵy sol dáýirde mıstıka sanalǵan qubylystardyń barlyǵy derlik keıinirek adam qolymen jasalatyn quraldarǵa aınalǵan. Fransýz klassıginiń 1886 jyly jaryq kórgen «Robýr-Jaýlaýshy» romanynda aspandy mekendeıtin ushaqqa uqsas apparat jaıly tolyq baıandalsa, 1904 jyly jazylǵan «Vlastelın mıra» romanynda tikushaqty shyǵarmaǵa arqaý etken, araǵa jıyrma jyl salyp ǵylymı aınalymǵa «gelıkopter» (ushaq) degen uǵym endi. J.Vernnyń eshqashan kózben kórmegen Reseıdi bir emes, toǵyz romanynda sıpattap, keıipkerlerin beıtanys elde saıahattatýyna qarap jazýshylyq ıntýısıasynyń myqtylyǵyn ańǵarasyń. On jeti jasynda «men jazýshy bolamyn» dep «shyńǵyrǵan» Konstantın Paýstovskııdiń atyn álemge taratqan «Qara buǵaz» povesi de úlken jazýshylyq ıntýısıanyń hám erýdısıanyń jemisi. Túısiktiń ózindik damý dınamıkasy bar. Ol da bedeý attaı baptaýdy qajet etedi. Jazýshynyń ıntellekt pen erýdısıalyq qarymy qarýly bolsa, baby kelisken júırikteı jazýshy túısigi júıitkı jóneledi. Sodan baryp álgi Vern, London shyǵarmalaryndaı klasıka ómirge kelmek. Birde Muqaǵalı Maqataev «aqyn bolý úshin aqynda ne bolýy kerek?» degen suraqqa: «Túısik. Basqalar kóre almaıtyndy kórý jáne taný» degen eken.
Aqerke Maratqyzy:
Bizdiń shyǵarmany taldaýdan buryn baǵalaýǵa daıyn turatynymyz qyzyq. Ádebıet ólkesiniń tizginshilerine qulaq túrer bolsaq, túısikke jón silteseń ıreleńdep baryp ýtopıany jaǵalaıdy. Sonda qıaldy azdap damytyp jiberip «fentezıdiń» qaq tóbesine shyǵaryp qoıý kerek pe? Biz osy túısik pen qıaldy shatastyryp almadyq pa?
Áńgimeniń qudaıshylyǵyna kóshsek. Iá, shyǵarmaǵa qıalmen qanat bitiretin jazarmanǵa kiná arta almaımyz árıne. Asyly, óner aýylynyń turǵyndarynyń báriniń derlik tvorchestvosynda qıalgerlik jeli bolýy tıis. Adamnyń tynys alýyna ókpe men murynnyń birdeı qyzmet atqaratyny sekildi, shyǵarma janrynyń «etalonyna» aınalarlyq dúnıe jazýda qıal men túısiktiń atqarar qyzmeti teń. Tek árqaısysy óz múmkinshilikterine jaýap berse eken deısiń.
Túısik tútetken oı «aýzyn ashsa kómeıinen serke sóz sekirip shyǵatyn» danyshpan tabandap jyljyp kele jatqan qaıshylyǵy mol zamannyń ǵadaýatyn estirtti. Tili men dininiń tozyp, qylysh ústinde ǵumyr keshetin zamannyń kele jatqanyn eskertpep pe edi? Kemeńger Abaı aqynnyń túısigi meńzegen qoǵamda ómir súrip júrgenimiz jalpaq jurtqa taǵy aıan. Muny qıaldyń jemisi dep emes, «ishki jan-aıqaıy» daýystaǵan taza túısiktiń máýesi desek artyq aıtqandyq emes.
Teginde túısik qoramsaǵynan qıal jebesin sýyryp ońdy-soldy laqtyrǵandaǵy baryp tireler tusy – aqıqat, sandyraq emes. Túısikti «qıal-ǵajaıypqa» aparamyn dep «shyndyqqa uqsatýdyń» sheginen shyǵýdyń qajeti joq.
Bir jerden oqyǵanym bar edi, sonda Reı Breıberı «Ne jazý kerek ekenin ishki túısik sizden jaqsy biledi» («Intýısıa lýchshe vas znaet o chem ona hochet pısat, tak chto prosto otaıdıte s dorogı») dep jazylǵan bolatyn. Aıtyp otyrǵan áńgimeniń túıinin sheship, núktesin qoıarlyqtaı-aq pikir eken.
Gúlim Sadyrbek:
Qalamger naýbaıhanasyndaǵy qundy «qural» sanalatyn jazýshylyq túısik keıde ádebıetshiniń baǵyn ashyp jatady, keıde, tipti, dúnıeni dóp boljap, álqıssadan bolashaqty dál beıneleı alǵandyǵymen tarıh betterinde qalady. Keıde sol túısik aıtqyzǵan dúnıeler aldamaı, oqystan sheshim qabyldap, poetıkalyq pafospen aıtylǵan áldebir oılar naq solaı qaıtalanǵanda kináni sózdiń kıesinen kóretinimiz de bar. Pendemiz, jooq, durysy qazaqpyz ǵoı. Qara óleńniń shekpenshisi Maqataevtyń « ... men bıyl dál qyryqtyń beseýinde... Uıyqtap ketsem bolǵany tósegimde » degenin nemese talaıyna jazylǵan taǵdyry bólek aqyn Ádil Botpanovtyń «Ómirzaıa juldyz bolyp kelem men, jaryq jyr bop aspanyńda jylt etem» degen joldardy túısigi sezdirdi deımiz be, qazaqy uǵymmen «aýzyna qudaı saldy» deımiz be, álde, kinárat sóz kıesinde me eken. Ásili, taǵdyr dermiz... Tek osy oraıda sen elemeı ótken bir sańylaý bar. Sóz ónerindegi jazýshylyq túısikten qýattyraq bir tylsym kúsh – sáýegeılik. Muny eshkim eshqashan joqqa shyǵarǵan emes. Joǵaryda óziń ataǵan Edgar Po, Djek London, Morgan Robertson shyǵarmalarynda túısikten kóri naqty boljamy bar kóripkeldik basymyraq. Jalpy ádebıet tarıhynda keleshekti erte tanyp, óz taǵdyrynyń núktesin qashan tipti qalaı qoıylaryn bilgen sáýegeı aqyn-jazýshylar jeterlik. Orys poezıasynyń beldi aqyny Andreı Belyı "Ia ýmrý ot solnechnyh strel" dep óz janynyń qalaı jaı tabaryn aldyn-ala sezse, «kóripkel» Marına Sveteva da ómiriniń sońǵy sátin kórgen desedi. Máshhúr Júsip Kópeevtiń aǵaıyn-týysyn jınap alyp ózine-ózi as bergen áýlıeligi el arasynda aýyzdan-aýyzǵa taraǵany keshe edi ǵoı. Biz qozǵap otyrǵan jazýshylyq túısik pen ádebıet álemindegi kóripkel-áýlıelik saıyp kelgende bir qutydaǵy múddeles dúnıe. Bireýiniń qýaty ekinshisinen basymyraq bolǵanmen, ekeýi birigip ádebıette óziń aıtqan «dúmpýdi» týdyryp otyr.
Kez-kelgen jazarmannyń tvorchestvolyq qalyby ózindik minez ben bolmysyna negizdeledi. Bir jazýyshy «qoly júrip» ıa bolmasa tynysy ashylyp bir jylda birneshe shyǵarma týdyrsa, endi bir shyǵarmager eshteńe óndirmeýi bek múmkin. «Óndirmes» jazýshyny eshkim aıyptamaıdy, «jazbadyń, jaza almadyń» dep kiná da artpaıdy, tek ózin-ózi jazǵyrǵany bolmasa. Qalamgerdiń jazý ústeline otyrǵan sátin ádebıetke qyzmet etý dep túsinsek, sol ústelde úıkelip kimniń qansha otyrǵanynda ekinshiniń sharýasy joq. Aqıqaty sol bolar. Dál qazir bir qazaq qalamgeri jazý ústelinde bolashaqta bolatyn álemdik qubylys jaıly baıandap otyrǵan bolar. Kim biledi?! Kezinde Edgar Po jazǵan «Artýr Pımniń basynan keshkenderi» elý jyldan soń qaıtalanaryn ózinen basqa eshkim bilmedi ǵoı.
