Biz bir orynda turmaıtyn, únemi ózgeriske túsip otyratyn álemde ómir súremiz. Bizdi bir qaladan ekinshi qalaǵa kóship nemese saıahattap júrgen tolassyz, sansyz adamdar qorshaıdy. Azyq pen sý, jer resýrstary, janarmaıǵa degen qajettilikterdiń ósýi, klımattyń ózgerýi - osynyń barlyǵy bizdiń ǵalamsharymyzdaǵy halyq sanynyń tynymsyz kúrt ósýine baılanysty oryn alýda. Búginde 2017 jyldyń shilde aıyndaǵy statısıkaǵa sáıkes bizdiń ǵalamsharymyzda 7,520 mlrd. adam turady.

Shyn máninde qaýiptenýge sebep bar ma? Demografıalyq problemalardy sheshýdiń joldary bar ma? Osy jáne ózge de suraqtarǵa Qamshy.kz  aqparat agenttiginiń tilshisi jaýap izdep kórdi.

Óte ertede. Biri bilip, biri bilmeıtin bolar, b.z.b 1000 jyly arheologtar  ǵalamshardaǵy adamdar sany nebári 10 mıllıon ǵana bolǵanyn eseptegen eken. Myńdaǵan jyldar ótip 1800 jyly óndiristiń damýy esebinen  jerdegi adam sany 1 mıllıardqa jetken. Eń qyzyǵy  1960 jyldary álemdegi halyq sany birden 3 mıllıardqa, al 1999 jyly 6 mıllıardqa jetken. 2011 jyly halyq sany 7 mıllıardqa jetti.  XX ǵasyrdyń ekinshi jartysy men  XXI ǵasyrdyń basyndaǵy halyq sanynyń munshalyqty jyldam ósý adamzat tarıhynda buryn-sońdy oryn almaǵan.

2010 jylǵy esep boıynsha álemdegi halyqtyń  60%-y Azıada, 15,5%-y Afrıkada, 10,4%-y Eýropada ómir súrgen.

Álem boıynsha halyq sany jóninen kósh bastap turǵan Qytaıdyń 2017 jylǵy tamyzdaǵy kórsetkishi 1 385 923 000 quraǵan.  Halyq sany asa kóp elder qataryna Úndistan, AQSH, Indonezıa, Brazılıa, Reseı, Meksıka, Japonıa kiredi.

Qazaqstandaǵy jaǵdaı

Elimizde qazaq jáne orys ulty etnıkalyq qurylymnyń 85%-yn quraıdy. 1989-1999 jyldar aralyǵynda Qazaqstandaǵy halyq sany 1 246 028-ge qysqarǵan. Bala týý kórsetkishi 1991 jylmen salystyrǵanda 353,2 myńnan 400,7 myńǵa deıin nemese 13,5%-ǵa kóbeıgen.

Ómir súrý uzaqtyǵy 1991 jylmen salystyrǵanda 4,7 jylǵa uzarǵan.  Sonyń ishinde er adamdar - 5,3, áıelder - 4,5 jylǵa deıin uzaǵyraq ómir súredi.  Jalpy alǵanda táýelsizdik jyldarynan beri Qazaqstandaǵy adam sany 9,5%-ǵa ósken. Shyn máninde jıyrma jyl ýaqyt  ishindegi elimizdiń demografıalyq kórsetkishteri kóńildi kónshitpeıdi. Tipti halyqtyń basym kópshiligin orys jáne ózge de ult ókilderi quraıtynyn eskersek, qazaq ultynyń kórsetkishiniń ósýi bolmashy paıyzdy ǵana quraıtyny anyq. Qazaqstandyq demograftardyń aıtýynsha, elimizdegi  árbir otbasy 1-2 bala tárbıeleıdi jáne otbasylardyń jıi ajyrasýy men eresekter arasyndaǵy ólim kórsetkishiniń joǵary bolýy demografıa kórsetkishiniń qarqyndy túrde ósýine kedergi bolady.

1 maýsymda Qazaqstandaǵy halyq sany 18 014,2  myń dep málimdelgen bolatyn. Onyń sebebin elimizde bala týý kórsetkishiniń ósýimen tikeleı  baılanystyrýǵa bolady. Sonymen birge sábı ólimi kerisinshe tómendegen. Máselen, 2016 jylǵy statısıka boıynsha  sábı ólimi 11,6%-ǵa azaıǵan.  Elimizde sábı ólimin azaıtýǵa baǵyttalǵan sharalardyń nátıjesinde salmaǵy 500 gram jáne odan asatyn shala týǵan balalar ómir súrýge múmkindik aldy.

Bala týý kórsetkishiniń tómendeýi

Álemde eresekter men egde tartqan adamdardyń sany kóbeıip, kerisinshe balalar sany azaıýda. Bir baladan artyq bala tárbıelegisi kelmeıtin otbasylardyń jáne  múldem balaly, otbasyly bolýdan bas tartqan áıel men erkekterdiń sany artýda. Dástúrli otbasylarmen qatar  gomoseksýaldy odaqtar da paıda boldy. Shyn máninde genderlik teńdiktiń demografıalyq kórsetkishke tikeleı áser etip otyrǵanyn baıqaýǵa bolady. Búginde er men áıel birdeı quqyqtarǵa ıe, birdeı kıim kıip, birdeı shash úlgisimen júre beredi. Erdiń er rólinen, áıeldiń óz dástúrli rólinen alshaqtaýy bala týý kórsetkishin tómendetedi.  Keıbir mamandardyń aıtýynsha, dástúrli otbasy túsinigi (áke, bala, ana) jıyrma jylǵa jýyq ýaqyttan keıin joıylýy múmkin. Al ol óz kezeginde otbasy qurýdaǵy basty maqsat-balanyń dúnıege kelýine tosqaýyl bolmaq. Qazirgi kezdegi «óziń úshin ómir súrý» túsinigi kópshiliktiń ómirlik uranyna aınalǵanyn da baıqaımyz. Osy oraıda, adamnyń túısik deńgeıindegi basty qajettiligi- óz urpaǵyn jalǵastyrýdy júzege asyrý problemaǵa aınalyp otyr. Bul óz kezeginde demografıanyń tómendeýine, atap aıtqanda qoǵamda jastardyń, balalardyń azaıýyna alyp keledi. Qazirgi tańda  Eýropa elderiniń kópshiligi derlik bala týý kórsetkishiniń azaıýynan zardap shegip otyr. Mundaı demografıalyq tendensıanyń saldary  eńbekke jaramdy halyq sanynyń qysqarýyna, adam kapıtalynyń tómendeýine, densaýlyq saqtaý salasynyń shyǵyndanýy sıaqty máselelerge alyp kelýi múmkin.

Bala týý men adam ólimi boıynsha tómen kórsetkish Bolgarıa, Serbıa, Lıtva, Latvıa, Ýkraına, Vengrıa, Germanıa elderinde baıqalady.  Eýropa elderi kári qurlyq atanyp jatsa, jer sharynyń Azıa qurlyǵynda adam sany tolassyz  ósip jatyr.

Sekýnd saıyn álemde halyq sany 3 adamǵa kóbeıedi

Demografıanyń ósýi men onyń jer sharynyń ár núktesinde bir qalyptylyqta bolmaýynyń saldary úlken problemalarǵa alyp keledi:

- Qorshaǵan ortaǵa salmaq túsedi

- Etnıkalyq problemalar

- Bosqyndar máselesiniń shıelenisýi

- Ýrbanızasıa problemasy

Demografıalyq qysym saýda-sattyq jáne ekonomıkalyq jaǵdaıdy ýshyqtyrady.

Damyǵan jáne damýshy elder ekonomıkasy úshin halyqtyq ómir súrý uzaqtyǵy jaǵymdy da jaǵymsyz saldary bolýy múmkin. Máselen, birinshi jaǵdaıda  eńbek qyzmetin zeınetke shyqqannan keıin de jalǵastyrýǵa múmkindik bolady, al ekinshi jaǵdaıda egde jastaǵy azamattardy qamtamasyz etý máselesindegi problemalardyń týyndaýy.

Zamanaýı ekonomıkanyń damýy terıtorıalyq jáne munaı-shıkizat resýrstardy talap etedi. Problemanyń basty qaýpi resýrstardyń shekteýi ǵana emes, olardy qoldaný kezindegi qorshaǵan ortaǵa áser etýi bolyp otyr.

Ekonomıkasynyń damýy tómen memleketterde halyq sanynyń ósýi qorshaǵan ortaǵa óte úlken zıanyn tıgizip jatqanyn kórýge bolady. Máselen, qalalardyń ósýi men keńeıýi, jer men sý resýrstarynyń degradasıaǵa ushyraýy, klımattyq ózgerister, sonyń ishinde jahandyq jylyný effektisi - barlyǵy adam sanynyń kúrt ósýi men olardyń tynymsyz áreketteri áserinen oryn alýda. Kedeıshilikpen kúres, tabıǵatty qorǵaý máseleleri qolǵa alyný kerek.

Etnıkalyq problemalar men bosqyndar máselesiniń týyndaý sebebi- halyq sanynyń kúrt ósýi esebinen memlekettiń osy  halyqtyń áleýmettik  qajettilikterin   óteýge múmkindigi, qaýqary jetpegendikten týyndaıdy.  Máselen, qoǵamda halyq sanynyń kóp bolýynan olardy jumys ornymen qamtamasyz etý, densaýlyq saqtaý men bilim júıesindegi problemalardy sheshý qıyndaı túsedi. Qazirgi ýaqytta mundaı kórinisterdi halyqaralyq jaǵdaıda jıi baıqaýǵa bolady. Sırıa, Lıvıa, Irak syndy el turǵyndary memlekettiń qoldaýynsyz, kómeginsiz qalyp bas saýǵalap júr. Eýropa elderiniń birqataryn pana etken olardyń jaǵdaılary kúnnen-kúnge shıelenisýde.

Ýrbanızasıa tek qana qalalardyń damýy, olardyń qoǵamdaǵy rólderiniń artýy ǵana emes, qalalardaǵy adam sanynyń kóbeıýi, tabıǵatqa, qorshaǵan ortaǵa shekten tys áser etýi.  Tabıǵat resýrstarynyń, jer, energetıka, azyq-túlikti  qoldaný ortalyǵy -iri  qalalar bolyp tabylady. Atmosferanyń lastanýynyń  4/5-i qaladaǵy óndiristerdiń esebinen.

Sonymen birge, iri qalalarda energıanyń, shıkizattyń, ásirese taza, sapaly sýdyń tapshylyǵy qatty  bilinedi.

Eger álemdegi barlyq memleketterdi ekonomıkasy jaqsy damyǵan jáne ekonomıkasy nashar damyǵan,  kedeı dep bólip qarastyratyn bolsaq, baı, aýqatty elderde halyq sany kóp emes, tipti azaıyp bara jatqanyn baıqaımyz.

Ǵalymdardyń boljaýynsha, 2050 jyly Afrıkanyń kedeı memleketterindegi halyq  sany mıllıardqa jetýi múmkin. Al jalpy jer betindegi adam sany  2050 jyly 11 mıllıardqa jetedi. Osy oraıda logıkalyq zańdy suraq týyndaıdy. Bizdiń Jer ǵalamsharymyz osyndaı shekten tys salmaqqa, shekten tys qysymǵa daıyn ba? Al memleketter men mıllıard halqy bar elder óz turǵyndaryn asyraýǵa, qamtamasyz etýge qaýqarly ma? Árıne, Qytaı sekildi alyp, baı derjava halynyń sany 2 mıllıardqa jetip jatsa da, ony qamtamasyz etýge jaǵdaı jasaıtyny anyq. Sebebi aýqatty elderdiń resýrstardy alýdyń álternatıvti joldaryn tabýǵa múmkindigi bar. Al kedeı elderdiń jaǵdaı aýyr bolmaq. Kedeı memleketterdegi aýyr jaǵdaıdan, ashtyq, juqpaly aýrýlar taralý múmkin nemese qarapaıym aýyz sý tapshylyǵy adamdardyń qyrylyp túrli apattyq jaǵdaılardyń  oryn alý múmkin. Bul problemany sheshýdiń basty joly-baı memleketter bolashaqtaǵy 10 mıllıard adamǵa paıdalanylatyn jer resýrstaryn jetkizý máselesin kezeń-kezeń, qadam-qadammen oılastyrý qajet.

Nazerke MUSA