Túrkıa 1928 jyly oqý-bilim, aǵartý salasynda reforma jasap, Latyn alfavıtine kóshti. Sol jyly «Túrik alfavıtin qabyldaý jáne qoldaný týraly» zań shyqty.
Alaıda jańa álippeni engizý ońaı bolǵan joq. Sebebi arab álipbıine negizdelgen Osmanly jazý úlgisi 7 ǵasyrdan astam ýaqyt paıdalanylyp, ábden sińgen kezi edi. Búkil eski kitaptary arab árpimen jazylǵan. Ǵalymdary, jazýshylary, memleket qaıratkerleri sol tańbamen aqparat almasady. Biraq Batys elderiniń damý kóshine ilesýdi kózdegen Atatúrik ǵalymdardyń tarapynan latyn álipbıine kóshýge qarsy aıtylǵan pikirlerdi tyńdap jatpady.
Osylaısha latyn tańbasyna negizdelgen jańa álipbı 29 áripten turdy. Árıne, asyǵys qabyldanǵan álipbıdiń kemshilikteri az bolǵan joq. 26 áripten turatyn klasıkalyq latyn alfavıtiniń úsh árpin (q, w, x) qoldanýǵa tyıym salyndy. Sonymen qatar, túrik tiline tán alty árip ı, ö, ü, ş, ç, ğ engizildi. Alǵashynda, halyq bul álipbıge kóshýdi jaqsy qabyldady. Jazý reformasyna deıin, túrik halqynyń saýattylyq dárejesi 30 paıyzǵa jeter-jetpes bolsa, álipbı qabyldanǵannan keıin 90 paıyzǵa jetti.
Alfavıt aýystyrý dinı, mádenı, áleýmettik, ekonomıkalyq jáne basqa da ózgerister nátıjesinde júzege asty. Túrik tiliniń tól dybystaryn berý úshin klasıkalyq úlgiden tys, qosalqy tańbalar ş, ğ, ı engizýge májbúr boldy. Alaıda bir tańba = bir dybys prınsıpi boıynsha jasalǵan bul alfavıt túrli kemshilikterge uryndy. Máselen, Túrkıadaǵy Marmara men Shyǵys Anadolý aımaqtarynan tys jerlerde jıi qoldanylǵan bańa, deńiz degen sózderdegi ń dybysy kórsetilgen joq. Qar jáne kar degen sózderdegi ártúrli k dybystaryn bóletin áripterdiń kemshiligi sıaqty máseleler jıi-jıi synalyp, aıtylyp turdy.
Máselen, maǵynaly dybys bolsa da, alfavıtte kórsetilmegen dybystar sıaqty, jeke-dara bir fonema bolmasa da, alfavıtte bir árippen belgilengen dybystar da bar. Latyn úlgisindegi túrik alfavıtinde de osy másele kezdesedi. Máselen, /ğ/dybysy túrikshede bir maǵynaǵa ıe bolmasa da, (bul negizi jumsaq g, qazaq tilindegi ǵ dybysynyń balamasy retinde aıtylady) alfavıtte bir árippen berilgen.
Latyn negizdi túrik alfavıtinde q, w, x áripteriniń kemdigi 1928 jyly Til komısıasy alǵashqy alfavıt úlgisin usynǵan kezden beri jıi synǵa ushyrap keledi. Máselen, saıasatker, depýtat Avnı Bashman 1928 jylǵy 28 tamyzda Haıat jýrnalyndaǵy maqalasynda jańa túrik alfavıtine qatysty kózqarastaryn keńinen bildirgen. Ol jańa alfavıtte q, w, x áripteriniń joqtyǵyna narazylyq tanytqan. Ásirese ç jáne ş áripterine jalǵanǵan belgilerdi synaıdy
Túriktiń tilshi, jýrnalıs, psıholog, pedagog, sosıolog ǵalymdary alfavıttiń kemshilikterin áli kúnge deıin aıtyp keledi.
Túrkıanyń Ulttyq dısertasıa ortalyǵynda jınaqtalǵan jumystarǵa súıensek, (Ulusal Tez Merkezi) 200-ge jýyq magıstrlik jáne doktorlyq dısertasıa osy taqyrypqa arnalypty. Atap aıtqanda, Alı Gókdúl, Rejep Kanalga sıaqty ǵalymdar túrikshe alfavıtti qabyldaý men qazirgi kezdegi tehnologıaǵa baılanysty týyndap otyrǵan qıyndyqtardy ǵylymı túrde zerdelep jazǵan. Olardyń sózine sensek, noqatty áripter zamanaýı tehnologıany bylaı qoıǵanda, terip jazý kezinde baspa mashınalarǵa da kóp qıyndyq týdyrǵan eken.
Mustafa Iardymjynyń «Qoljazba zertteýlerinde tizbekti jáne túzý jazýlardyń ındıvıdýaldy erekshelikteri» degen doktorlyq dısertasıasynda qolmen jazǵan kezde de túrik alfavıtindegi noqatty áripterdiń qolaısyzdyǵyn aıtady. Onyń oıynsha, árbir áripke jeke-jeke noqat qoıyp otyrý qoldy baılap, jazýdyń jyldamdyǵyn tómendetedi.
Al túrik alfavıtine kirmeı qalǵan q, w, x jáne sh áripteri talaı daýǵa sebep bolyp, áli kúnge deıin talqylanyp keledi. Bul áripterdi taldaǵan ǵalymdar olardy jazý ári sóıleý, ári til saıasaty turǵysynan zerdeledi. Akademıalyq ǵylymnyń mamandary da «úsh áriptiń» máselesin kún tártibinen túsirgen emes. Bastapqy kelisilgen ereje boıynsha, bul úsh árip tek aǵylshyn tilindegi jalqy esimderdi jazǵanda ǵana qoldanylýy tıis edi. Biraq qazirgi kezde taxi, show, ex, fax tárizdi sózderdi osy qalpynda berý keń taralyp keledi. Sonymen birge túrik alfavıtindegi ş árpi sh dıgrafynyń balamasy ekenine qaramastan, show, off shore sıaqty aǵylshyn uǵymdaryn dálme-dál osylaı jazý úrdiske aınalyp otyr. Daýysty dybysty tańbalaıtyn ö, ü áripterine qatysty da osyny aıtýǵa bolady. Iaǵnı tehnologıa zamanynda bilim alǵan jastar qaýymy qolaısyzdyq týdyratyn áripterdi halyqaralyq úlgimen jazyp, jańa bir standart týdyra bastady. Nátıjesinde elde alfavıttiń qos standarty paıda boldy.
Qazirgi túrik tilinde tek kirme sózderde kezdesetin dybystar bar. Bul da alfavıtke qatysty qıyndyqtar týyndaýyna sebep bolyp otyr.
Profesor Shúkrú Halýk Akalyn «Klavıatýradaǵy Q problemasy jáne kompúterdegi túrikshe áripter» atty maqalasynda Túrik alfavıtiniń kompúter men gadjetterde qoldanylýy problemasy barǵan saıyn kúsheıip jatqanyn aıtady. Óıtkeni programmalaý tilderinde ş, ı, ğ syndy tańbalar joq. Olardy eldegi programmıster únemi qaıta jazyp, kompúter men gadjetterge beıimdep otyrady. Bul jumys artyq shyǵyn, artyq kúsh talap etedi. Al ç, ö, ü syndy áripterdi birden jazý úshin tildi aýystyryp, sımvoldar setine kirýge týra keledi. Bul jaǵdaı jazýdy baıaýlatady. Túrikshe áripterdi jazý úshin qosymsha ýaqyt jumsaýǵa týra keledi. Jáne kitaptaǵy qajetti mátinderdi skanerlep, onyń elektrondy nusqasyn jasaǵanda, baǵdarlamalar ç, ğ, ı, ş, ö, ü áripterin tanymaıdy. Olardyń noqat belgileri (ýmlaýt) men astyńǵy sımvoldary ushyp kete beredi. Aqyr sońynda noýtbýk, smartfondardy paıdalanýshy jurt, ásirese jastar jaǵy túriktiń erekshe áripteriniń ornyna latyndaǵy uqsas áripterdi qoldanyp jazatyn bolyp aldy. Máselen, ç, ğ, ı, ş, ö, ü áripterin c, g, i, s, o, u tańbalarymen beredi. Máselen, ch dybysynyń túrik tilindegi balamasy ç. Biraq ony aǵylshyn úlgisimen ch retinde tańbalaıtyndar kóbeıip keledi. Basqa da túrik alfavıtine tıesili ç, ğ, ı, İ, ö, Ş, ü áripteri kompúterdegi Latyn-1 sımvol kodtary ishinde oryn almaýy, elektrondy poshtamen qatar ártúrli kompúterlik programmalarda qıyndyqtar týdyryp otyr. Qazirde elektrondy poshtamen hat jazyp jibergende, túrikshe áripterdiń ornyna túsiniksiz sımvoldardyń shyǵyp kete beretini osydan. Túrik alfavıtindegi ş árpiniń ornyna s, ı árpiniń ornyna i, ğ árpiniń ornyna g qoıylyp ketedi. Olardyń tilin túrikshe (ISO) standartyna salyp qana túzetýge bolady.
Sh – sh retinde jazý máselesi uzaq ýaqyt boıy talqylanyp keldi. ASCII standarttaryna kirmeıdi. Tek olar ISO-8859-1 (Latyn-1) standartyna kiredi. Kishi ı, úlken İ, Ğ/ğ, Ş/ş áripteri bolsa ISO-8859-9 (Latyn-5) standartynyń ishinen tabýǵa bolady. Úsh túrli standartqa saı bolý, birtekti bolmaý kompúterlik programmalaý tiline keri áser etip otyrǵany anyq.
Árıne, IT mamandar alfavıtti únemi tehnologıaǵa beıimdep otyrady. Ár túrli baǵdarlamalar jazyp, árqıly amaldarǵa júginedi. Biraq tehnologıanyń ózgerý, damý qarqyny barǵan saıyn jyldamdap bara jatqandyqtan, oǵan ilesip otyrý múmkin bolmaı barady.
IT mamandar bıznes kompanıalardy túrik alfavıtiniń qolaısyzdyǵynan qutylý úshin, 26 tańbaǵa negizdelgen klasıkalyq latyn alfavıtin paıdalanýǵa shaqyrady. Kompúter, smartfon, elektrondy poshta paıdalanýshylary da ózara hat alysyp, habarlama jazýda klasıkalyq tańbaǵa júginetin boldy. İs-qaǵazdarda, schet-faktýra, túbirtek, banktik operasıalardaǵy jazýlardyń bárinde noqattar, quıryqshalar bolmaıdy. Iaǵnı tek klasıkalyq 26 latyn qarpinde ǵana jazady. Aeroportta, telekomýnıkasıa salasynda da osy jaǵdaı. Osyǵan baılanysty túrik tiliniń mamandary resmı álipbı bara-bara múlde qoldanystan túsip qalýy múmkin dep alańdaýshylyq bildiredi. Sondyqtan bul máseleni bir jaqty etýimiz kerek dep dabyl qaǵyp otyr.
Ǵalymdar basqa da túrki halyqtarynyń (máselen, ózbek, ázerbaıjan) ortaq álipbı qoldanýdy josparlaǵanyn, biraq olarǵa tán dybystardy tańbalaýǵa qajetti áripterdiń Latyn – 1 sımvol kodtary ishinde joqtyǵy kesirinen qıyndyqtarǵa tap bolǵanyn aıtyp otyr. Sol sebepten olardyń kópshiligi aǵylshyn alfavıtindegi dıgraftardy qoldaný qajetti degen pikir ustanyp otyr. Máselen, ş dybysy úshin sh, ç dybysy úshin ch dıgrafyna kóshýdi tájirıbe júzinde synap otyr deıdi.
Túrkıada bul taqyryp buqaralyq aqparat quraldarynda qyzý talqylanyp, kún tártibinen túsken emes. Birer jyl buryn Túrkıa prezıdenti Taıyp Erdoǵan túrik álipbıin kemshilikterden aryltyp, jetildirý jóninde arnaıy tapsyrma bergen bolatyn. Ol kúndelikti túrik jurtshylyǵy bir aýyzdan álipbıdi jetildirý jáne tolyqtyrýdy qoldaıtyn aıtty. Degenmen ǵalymdar jaǵy túrik tiliniń osy bir problemasyn retteýdiń yńǵaıly jolyn taba almaı atyr. Ókinishke qaraı, áý basta túrik tiliniń alfavıti jasalǵanda sıngarmonızm zańdylyǵy nazarǵa alynbaǵan. Máselen, qazirgi qazaq tili sıaqty úndestik qabiletinen aıtarlyqtaı aıyrylyp qalǵan. Sondyqtan qazir alfavıtti úndestik zańy boıynsha negizdeý múmkin bolmaı otyr.
Bir qyzyǵy, klasıkalyq 26 áripke ótý máselesin Túrkıa ǵana emes, Germanıa da jıi qozǵap turady. Klasıkalyq 26 tańbaǵa úsh ýmláýt (Ä ä, Ö ö, Ü ü) pen bir ß lıgatýrasyn qosyp alǵan nemis tili de bul problemany aınalyp óte almaı otyr. Onda da alfavıtke reforma engizip, klasıkalyq tańbaǵa ótýdiń jolyn izdep jatqan ǵalymdar barshylyq.
Jalpy álemde latyn grafıkasyn paıdalanatyn 50 shaqty el bar. Sonyń 40 shaqtysy tildi klasıkalyq 26 tańbaǵa beıimdeı almaı, zamanaýı tehnıkalyq kedergilerge ushyrap otyr.
Bul turǵydan kelgende Qazaqstan jańadan alfavıt qurap jatqan el, Túrik álippesiniń qateligin qaıtalamaýǵa múmkindigi bar. Kezinde Radlov, Melıoranskıı, Kazem-bek t.b. ǵalymdar aıtyp ótken qazaq tilindegi sıngarmonızm áli tolyq joıylǵan joq. Biraq sony jańa álippege sátti engizý ýaqyt enshisinde.
Ádilbek NÁBI
