Aıdos SARYM, saıasattanýshy: SAILAÝDAN KEIİN DEVALVASIA BOLÝY MÚMKİN

– AIDOS AǴA, ALDA KEZEKTEN TYS PREZIDENTTİK SAILAÝ ÓTPEK. BILİKTİŃ OSYLAI TOSYN SHESHİM QABYLDAÝYNA NE SEBEP BOLYP OTYR? – Qazaqstanda ótken saılaýlardyń tarıhyna nazar aýdarsańyz, biz – kezekten tys saılaý ótkizýde aldymyzǵa jan salmaıtyn elmiz. Menińshe, bul saılaý ıdeologıasy hám ıdeıasy turǵysynan 1999 jylǵy saılaýǵa óte uqsas bolýy múmkin. Sebebi 1999 jylǵy saılaý tusynda áleýetimiz quldyrap, ekonomıkalyq jaǵdaı qıyndap ketken bolatyn. Sol kezdegi Shyǵys Azıadaǵy ekonomıkalyq daǵdarys, teńgeniń qunsyzdanýy sıaqty úrdister kezekten tys saılaý ótkizýge sebepker bolǵan-dy. Qazir bizge devalvasıadan basqa ońdy jol qalmady. «Bári keremet, barlyǵy tamasha» desek te, ekonomıkalyq jaǵdaıymyz múshkildenip barady. Sondyqtan bılik halyqtyń kóńili kishkene toqtaý kezde saılaý ótkizip alǵandy jón sanaıdy. Olar saılaý-dy ótkizgennen keıin devalvasıa sekildi halyqtyń qytyǵyna tıetin ekonomıkalyq sharalardy ótkizýge bel baılaıdy. Bıliktiń tosynnan sheshim qabyldaýynyń logıkasy osyǵan saıady. Endi ózińiz oılańyz, erteńgi kúni munaı baǵasy tym quldyrap ketetin bolsa, memlekettiń jaıy ne bolmaq? Qazirdiń ózinde Ulttyq bankimiz, memleketimiz teńgeniń búgingi baǵamyn ustap otyrý úshin talaı qarjysyn shyǵyndaýǵa májbúr bolyp otyr. – DEMEK, SAILAÝDAN KEIİN JAǴDAIYMYZDYŃ NASHARLAI TÚSETİNİN BOLJAP OTYRSYZ ǴOI?.. – Reseı rýbli men Qazaqstan teńgesiniń arasyndaǵy qaıshylyqtyń saldarynan bizdiń biraz qarajat Reseıge baryp quıyldy. Qazir ol jaqtyń taýarynyń baǵasy arzan bolǵandyqtan, bizdiń halyq Reseıge aǵylýda. Bulaı teńgeniń búgingi kýrsyn ustap turý múmkin emes. Alda tek Qazaqstannyń emes, kóptegen elderdiń ekonomıkalyq jaǵdaıy qıyndaıdy. Qazir Qazaqstannyń eń iri degen kompanıalarynyń reıtıńisi tómendep barady. Bul Qazaqstannyń sheteldegi aksıalary baǵasynyń quldyraıtynyn bildiredi. Teńge men rúbl arasyndaǵy aıyrmashylyq ta otandyq taýar óndirýshilerdi tyǵyryqqa tirep tastady. – BUL SAILAÝDYŃ BURYNǴY SAILAÝ-LARDAN AIYRMASHYLYǴY BOLA MA? JOQ ÁLDE BURYNǴY SENARI QAITALANA MA? – Meniń oıymsha, birinshiden, 1999 jylǵy qısyn qaıtalanady. Ekinshiden, Nazarbaevtyń el tizginin ustaǵan jyldardaǵy qalyptasqan basqarý stıli, úrdisi bárimizge belgili. Osyǵan deıingi saılaýlarda bizdiń kórip, baıqap júrgenimiz eki-úsh-aq tásil. Sol tásilderden ózge eshteńe bolmaıdy dep oılaımyn. Qazirdiń ózinde bireýler kezekten tys saılaý ótkizýdi, al ekinshileri referendým jasaýdy aıtyp jatyr. Erteń prezıdentimiz shyǵady da: «Men Konstıtýsıanyń talaby boıynsha saılaý ótkizý kerek dep oılaımyn», – deıdi. Menińshe, saılaýdyń senarıi osylaı órbıdi. – OPOZISIALYQ KÚSHTER BILİKTİŃ SAILAÝDY KEZEKTEN TYS ÓTKİZETİNİN JIİ SYNǴA ALADY. ÝAQYTTYŃ TYǴYZDYǴY SEBEBİNEN SAILAÝǴA TÚSÝGE DAIYNDALA ALMAI QALDYQ DEP JATADY... – Ras. Bizde kóbine saılaý kezekten tys ótetindikten opozısıalyq kúshter saıası naýqanǵa daıyn bolmaı jatady. Biraq muny synaýdyń qajeti joq. Qandaı bılik bolmasyn halyqtyń qoldaýyn, senimin, mandatyn alýǵa tyrysady. Másele – olardyń mandatty qandaı jolmen alatynynda. Bılik qarsylastarynyń aldyn orap ketý úshin osylaı kezekten tys saılaý ótkizip jatyr delik. Demek, qarsylastar buǵan da daıyn bolýǵa tıis. Eger saılaýǵa daıyn emes bolsa, sol partıanyń, sol saıası uıymnyń jumystarynda aqaýlyq bar degen sóz. Negizinen saıasat zańǵa emes, logıkaǵa, qajettilikke baǵynady. Eger saılaýǵa degen qajettilik týyndaıtyn bolsa, onda saılaý ótýi kerek. Kez kelgen partıa táýligine 24 saǵat, jylyna 365 kún qandaı saılaýǵa bolmasyn daıyn bolýy kerek. – OSY SAIASI NAÝQANDARDYŃ BÁRİ KONSTITÝSIANYŃ ZAŃDARY SHEŃBERİNDE JASALYP JATYR MA? – Qazirgi Konstıtýsıamyz kezekten tys saılaý ótkizýge de, referendým jasaýǵa da múmkindik beredi. Sondyqtan kezekten tys saılaý ótkizýdi konstıtýsıalyq mehanızm dep qarastyrýymyz qajet. Desek te, bılik árdaıym Konstıtýsıanyń aıasynan shyqpaýdy oılap otyrýy kerek sıaqty. Kesheli beri «Aláns blogerov Kazahstana» degen reseıshil top saılaýdyń qajeti joq ekenin aıtyp dabyl qaǵýda. Meniń oıymsha, mundaı tásil Reseıge, Qazaqstannyń oqshaýlanýyn qalaıtyn reaksıashyl toptarǵa tıimdi. Qazir Konstıtýsıa aıasynan shyǵyp, Nazarbaevtyń merzimin saılaý ótkizbeı sozatyn bolsaq, Batystyń demokratıalyq memleketteri men saıa-sı uıymdary bizden teris aınalady. Reseıden basqa senetin eshkim qalmaı, Reseıdiń qoltyǵyna odan ári kire túsemiz. Sondyqtan jaqsy bolsyn, jaman bolsyn saılaý mehanızminen ajyrap qalýǵa bolmaıdy. – ESKİ SENARI HALYQTY JALYQTYRDY DEP OILAMAISYZ BA? – Bizdiń memleket álemdik úrdisten asyp eshqaıda barmaıdy. Latyn Amerıkasy, Azıa jáne basqa memlekettermen salystyratyn bolsaq, Qazaqstannyń eshqandaı artyqshylyǵy joq. Osy ýaqytqa deıingi saılaýdaǵy senarılerdi Nazarbaev oılap tapqan joq. Kóptegen avtorıtarly elder osy joldy júrip ótti. Sondyqtan biz eski senarıdi jańartýdy oılaýymyz qajet. Nazarbaevtyń ózi el basqarǵan 25 jyldyń ishinde shyn máninde bir básekege túsip kórgen joq. Menińshe, sondaı bir báseke qajet. – 1999 JYLǴY SAILAÝDA BÁSEKE BOLDY ǴOI?.. – Iá, ol saılaýda birshama básekelestik boldy. 2005 jylǵy saılaýdyń da ózindik erekshelikteri bar edi. Men sońǵy saılaýlarǵa syn kózben qaraımyn. Nazarbaevqa Erasyl Ábilqasymov, Amantaı qajy, Mels Eleýsizov sekildi azamattardy jeńý abyroı ákelmeıdi. Elbasymyz bala-shaǵasynyń, sheteldikterdiń aldynda maqtanýy úshin ózine laıyq qarsylas kerek. Sonda ǵana jeńistiń qadiri paıda bolady. Menińshe, saıası sahnaǵa jańa býyn saıasatkerlerdi, jańa tulǵalardy, jańa esimderdi alyp shyǵatyn ýaqyt keldi. Áıtpese «oıynshyq kandıdattar» prezıdenttikke úmitker degenniń ózin kúlkili nársege aınaldyryp jiberdi. – OSY SAILAÝDAN QANDAI KANDIDATTARDY KÓRGİŃİZ KELEDİ? – Nemistiń myqty bir jazýshysy «Eger belgili bir ulttyń taǵdyry bir adamǵa ǵana baılanyp tursa, ol ultqa aıamaı dúre soǵý kerek» depti. BİZDİŃ KEIBİR SAIASATKERLERİMİZ «NAZARBAEVQA BALAMA JOQ» DEITİN BOLSA, OL – BİZDİŃ ULTTYŃ KEMSHİLİGİ. ONDA BİZDİŃ ULTQA AIAMAI DÚRE SOǴÝ KEREK. Demek, 17 mıllıon adamnyń taǵdyryn bir adamnyń qolyna berip, ózimiz jaýapkershilikten jaltaryp otyrmyz degen sóz. Meniń oıymsha, búgingi saıasatkerler men bolashaq saıasatkerlerdiń ishinde prezıdenttikke laıyq júzdegen adam júr. Solardyń bir-ekeýi saılaýǵa qatyssa da jetkilikti bolar edi. – TÁÝELSİZ QAZAQSTANNYŃ TARIHYNDAǴY SAILAÝLARDYŃ NÁTIJESİNE BAǴA BERSEŃİZ. 90 PAIYZDAN ASA DAÝYS JINAÝ SAILAÝDYŃ ÁDİLDİGİNE KEPİL BOLA ALA MA? – Joq, saılaý nátıjesi ádildikke kepil bola almaıdy. Álemdegi damyǵan elderdiń saılaý nátıjelerine qarańyz. Eń kóp daýys jınaǵandary 70 paıyzǵa áreń qol jetkizip jatady. Menińshe, «Nazarbaev 97-98 paıyz daýys alýy kerek, odan tómen bolmaýy tıis» deıtinder Elbasymyzdyń jeńisin oıynshyqqa aınaldyrýdy kózdeıtindeı. Elbasynyń jeńisin 98 paıyzǵa, 100-104 paıyzǵa ıtermeleý durys emes. – QAZİR SAIASI SAHNADA QAZAQ ULTSHYLDARY TÓBE KÓRSETE BASTADY. OLARDYŃ İSHİNEN SAILAÝǴA TÚSÝİ MÚMKİN KİMDER BAR? – Búgingi kúni «eski opozısıa» degen uǵym óldi. Jóni túzý opozısıalyq partıalar qalmady. ALDAǴY 4-5 JYLDYŃ İSHİNDE QAZAQ TİLİNDE SÓILEITİN, QAZAQ QUNDYLYQTARYMEN JÚRETİN AZAMATTARDYŃ JULDYZDY SHAǴY BOLADY DEP OILAIMYN. Óıtkeni demografıanyń ózi osyǵan ákele jatyr. Iaǵnı ultshyldar belgili bir qoǵamdyq kúshke aınalýy kerek. Qazirdiń ózinde saıası-ekonomıkalyq bilimi bar, memlekettik, qoǵamdyq qyzmet satylarynan ótken Ámirjan Qosanov, Rasýl Jumaly, Muhtar Taıjan sekildi jigitter bar.

Suhbattasqan Asyl BİRLİK ("Juldyzdar otbasy" jýrnaly, №5, 2015 jyl)