CARYAǴASH JANJALYNYŃ QYSQASHA HRONIKASY Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Saryaǵash aýdanynda qazaqtar men tájikter arasynda janjal bolyp, birneshe úı, dúken, kólikter órteldi. Bul qaqtyǵysqa tájikterdiń qolynan qaza tapqan otyz jasar Baqytjan Artyqovtyń ólimi sebep bolǵan. Baqytjan Artyqov jekemenshik jerin Shavhat jáne Naýmıdın degen eki tájik jigitine jalǵa bergen eken. Jalǵa alýshylar 180 myń teńge qaryz bolypty-mys. Sol kúni Shavhat Baqytjanmen habarlasyp, osy aqshany berý úshin kezdesýge shaqyrady. Kisi ólimi osy kezdesýde bolǵan. QAQTYǴYSQA DEIİN... Baqytjan Artyqov jekemenshik jerin Shavhat jáne Naýmıdın Narmetov degen eki tájik jigitine jalǵa bergen eken. Jalǵa alýshylar Baqytjan Artyqovqa 180 myń teńge qaryz bolǵan. 3 AQPAN KÚNİ Shavhat Baqytjanmen habarlasyp, osy aqshany berý úshin kezdesýge shaqyrady. 3-İNEN 4-İNE QARAǴAN TÚNİ Saryaǵash aýdanynyń Bostandyq eldi mekeni mańynan Yntymaq aýylynyń turǵyny Baqytjan Artyqovtyń azaptap óltirilgen denesi tabyldy. 4 AQPAN KÚNİ Qaza bolǵan jigittiń týystary máıitti jerlegen soń, tús aýa kóshede ótken jıynda aıyptyny jazalaýdy talap ete bastady. Baqytjan Artyqovtyń aýyldastary jınalyp, Baqytjandy óltirýi múmkin dep aıyptalǵan N.Narmetov úıiniń mańynda qaqtyǵystar uıymdastyrdy. Birneshe avtokólik órtelip, aýdarylyp tastaldy. Birqatar úıge zaqym keltirildi. Janjaldy arnaýly polısıa jasaǵy aýyzdyqtady. Sol kúni aýdandaǵy barlyq baılanys jelileri úzilip tas-taldy. 5 AQPAN KÚNİ Qazaqtardyń jasaǵan isterine yzalanǵan tájikter de kóterilip, kóshege shyqty. 6 AQPAN KÚNİ Túngi ýaqytta tájikter turatyn aýdandaǵy úılerdi órteý oqıǵasy taǵy tirkeldi. 7 AQPAN KÚNİ Saryaǵashtaǵy jalpy jaǵdaı qalypqa keltirildi. Qazaqstan İİM men Ózbekstan ishki ister organdarynyń qyzmetkerleri birlesip, Baqytjan Artyqovty óltirdi dep aıyptalǵan 1976 jylǵy N.Narmetovti Ózbekstan Respýblıkasynyń aýmaǵynda qolǵa túsirdi. Artynsha N.Narmetov Qazaqstanǵa ekstradısıalandy. 7 AQPANNAN KEIİN Quzyretti organdar bul oqıǵaǵa qatardaǵy qylmys retinde qarap, turmystyq sıpat berýge tyrysyp jatyr. ELİMİZDEGİ SOŃǴY ON JYLDAǴYETNIKALYQ QAQTYǴYSTAR • 2007 jyly Almaty oblysy Eńbekshiqazaq aýdany Malybaı aýylynyń 37 jastaǵy turǵyny Aıdyn Qalyqov eki uıǵyr turǵynnyń qolynan qaza tapty. • 2007 jyldyń naýryz aıynda Almaty oblysyndaǵy Malovodnoe men Qazatkom eldi mekeninde jergilikti birneshe qazaq jáne sheshen turǵyndary arasynda bılárd zalynda tóbeles shyǵyp, onyń sońy qaqtyǵysqa ulasyp, bes adam qaza tapty. • 2007 jyldyń jeltoqsan aıynda Ońtústik Qazaqstan oblysy Tóle bı aýdanyna qarasty Maıatas aýylynda 4 jasar sábıge 16 jastaǵy kúrd zorlyq jasady. • 2011 jyldyń 25 aqpanynda Almaty oblysyndaǵy Besaǵash aýylynda 17 jastaǵy qazaq qyzynyń qorlanǵan denesi tabyldy. Boıjetkenniń ólimine 22 jastaǵy kúrd azamaty kúdikti retinde ustalyp, Besaǵash aýylynda dúrbeleń týdy. • 2014 jyldyń 19 tamyzynda Almaty oblysyndaǵy Sheńgeldi aýylynda eki sheshen azamaty 29 jastaǵy qazaqty atyp óltirip, ekinshisin jaralap ketti. • 2015 jyldyń 5 aqpanynda Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Saryaǵash aýdanynda qazaqtar men tájikter arasynda qaqtyǵys boldy. MARQUM BAQYTJAN ARTYQOV QANDAI ADAM EDİ? Baqytjan Artyqov bir otbasynyń jalǵyz uly eken. Araq ishpeıtin, temekige áýestigi joq azamattyń artynda bir jastaǵy qyzy men 18 jasar jesiri qalǵan. 13 jasynan bastap bes ýaqyt namazyn qaza jibermegen, artyq aýyz sózi joq jan bolypty. Osyndaı jannyń ólimi ony tanıtyndarǵa qatty áser etken. Benazır KENJEHAN, Baqytjan Artyqovtyń jary: Baqytjan jumystan keshki saǵat alty jarymdarda shyǵyp, jetiden asa úıde bolatyn. Sol kúni «Bir sharýa-larmen basshylar jibermeı jatyr» dep habarlasty. Saǵat túngi on ekilerde telefon shalyp, úıge kele jatqanyn aıtty. Alaıda tym keshigip ketti. Uıaly telefonyn almady. Osydan keıin dostaryna habarlasa bastadym. Bir dosymyzdyń kelinshegimen sóıleskenimde, ol maǵan «bekem bol» degendi aıtty. Bir sumdyqty ishimiz sezgenmen, ne bolǵanyn áli de túsine almadyq. Atam (marqumnyń ákesi – red.) aǵaıyn inisiniń kóligimen Baqytjandy izdeýge shyǵyp ketti. Saryaǵashtaǵy aýrýhanaǵa deıin barypty. Baqytjandy alyp áne-mine úıge oralatyndaı kórindi. Alaıda tańǵy saǵat tórtterdiń shamasynda atam «Baqytjandy taba almadym» dep úıge ózi ǵana oraldy. Onyń qaza tapqanyn bir aǵaıynymyz kelip habarlady. Aınur ARTYQOVA, Baqytjannyń qaryndasy: Baqytjandy óltirip, kólikke salyp, Keles ózeniniń boıy-na aparyp tastaǵan. Negizgi maqsattary máıitti kólikpen birge ózenge batyryp jiberý bolǵan sıaqty. Alaıda bul oılary júzege aspaı qalǵan. Aǵamdy aıýandyqpen azaptap óltirgen. Keńirdegin kesip, basynan toǵyz jerden pyshaq urǵan, qulaǵyna temir tyqqan. 180 myń teńgege bola adamdy osynshama azaptap óltirýge bola ma? BAQYTJANDY ÓLTİRDİ DEP AIYPTALǴAN NAÝMIDIN NARMETOV DEGEN KİM? Yntymaq aýyly Saryaǵash aýdanynyń Jartytóbe aýyldyq okrýgine qaraıdy. Saryaǵash qalasynan 15 shaqyrym qashyqtyqta jatyr. Tájik, qazaq ulttary aralasa qonystanǵan. Eldi mekender bir-birine qosylyp ketken. Tájikterdiń úlken shoǵyry jergilikti qazaqtar «Jyntóbe» dep atap ketken Bostandyq eldi mekeninde qonystanǵan. Naýmıdın Narmetov – osy Bostandyq aýylynyń turǵyny. Baqytjannyń óli denesi de osy aýylǵa jaqyn jerden, 3-inen 4-ine qaraǵan túni saǵat ekilerdiń shamasynda tabylǵan. SARYAǴASHQA TÁJİKTER QALAI KELGEN? Saryaǵash – ekonomıkalyq potensıaly myqty aýdan. Janjal bolǵan Yntymaq, Bostandyq aýyldary Jartytóbe aýyldyq okrýgine qaraıdy. Keńes dáýirinde osy eki aýyldy bólip-jarmaı, «sovhoz Lenın» nemese «tájik aýyl» dep ataıtyn bolǵan. Sebebi osy Yntymaq, Bostandyq aýyldarynda tájikter kóp turady. Bul aýyldarǵa tájikterdiń deni 1955-1956 jyldary tyń ıgerý kezinde kelgen. Bular 1956 jylǵa deıin qazirgi Ózbekstan aýmaǵynda qalyp qoıǵan Bostandyq aýdanynda turypty. Baıaǵy ózderi turǵan aýdannyń atyna baılanysty bolsa kerek, elimiz egemendik alǵannan keıin tájik aǵaıyndar «sovhoz Lenın» dep atalatyn aýyldarynyń atyn Bostandyq dep qoıǵan. Qarıalardyń aıtýy boıynsha, qazirgi Yntymaq, Bostandyq aýyldary ornalasqan jerge 1954 jyly eń birinshi bolyp jalǵyz Rysqyddın Nagıtov degen tájik kisiniń otbasy kóship kelgen eken. Sosyn 1-2 jyldyń ishinde 200-deı tájik otbasy kóship kelip ornyqqan. ULTARALYQ QAQTYǴYSTY SHESHÝDİŃ JOLY AQPARATTY TİZGİNDEÝ ME? Bizdiń bılik Baqytjan Artyqovtyń óliminen keıin qazaq ulty men tájik etnosynyń arasynda jappaı qaqtyǵys bolǵanyn jasyrýǵa tyrysty. Marqumdy jerlep bolǵan kúnniń erteńinde, ıaǵnı 5 aqpanda bir top qazaq jigitteri tájikter turatyn kóshelerdi talqandaýdy bastaǵanyn halyq áleýmettik jeliler arqyly bildi. Artynsha telefon, ınternet, taǵy basqa da baılanys jelileri úzilip tastaldy. Úılerdi, kólikterdi, dúkenderdi órtegenderdi oqıǵa ornyna shuǵyl jetken jedel áreket etý jasaǵy basqanyn birneshe kúnnen keıin BAQ-tan oqyp bildik. Eń qyzyǵy, eshbir basylym qazaqtardyń jasaǵan isine yzalanǵan tájikter de kóterilip, kóshege shyqqanyn jazǵan joq. Bul neniń belgisi? Ultaralyq qaqtyǵysty sheshýdiń joly aqparatty tizgindeý me? Bul suraqqa búkil halyq jaýap izdeýi kerek...
("Juldyzdar otbasy" jýrnaly)
