1.Reseıdiń birinshi ydyraý kezeńi. Patshalyq Reseıdiń ydyraý faktorlary:
Patshalyq Reseıdiń ydyraýyna tıanaqty faktorlar áseri.
1)Naryqtyq qatynas pen saıası lıberalızmniń tolyq dárejede ornyqpaýy. Sol sebepten ekonomıkalyq jáne áleýmettik úrdis oıdaǵydaı damı almady.
2)Korrýpsıalyq úrdister tym boı alyp, ekonomıkalyq jáne áleýmettik salalar damýy tejeldi. Ekinshi Nıkolaı patshanyń ashynasymen beımaral júrisi, Raspýtınniń Patshaıym hanymmen júrisiniń halyqqa da málim bolǵany. Al saıası qaıratkerler jáne sheneýnikterdiń korrýpsıaǵa boı alýyna sebepker boldy.
3)1904-1905 jyldardaǵy Orys-Japon soǵysynda jeńilýi, 1914-1917 jyldardaǵy Birinshi Dúnıejúzilik soǵystaǵy áskerı jeńilister Reseı patshaıymynyń abyroıyn tókti jáne ekonomıkalyq, áleýmettik damýdy daǵdarysqa ushyratty.
4)Tolyq masshtabty saıası daǵdarys paıda qalyptasty. Patshalyq Reseıdiń óz taýqymetterin óz qolymen sheshe almaıtyn jaǵdaı aıqyn baıqaldy. Yqpaldy saıası partıalar Kadetter partıasy, Oktábrıster partıasy, jergilikti ultshyldar partıalary jaǵdaıdy ushyqtyryp, 1917 jyly Aqpan revolúsıasyna beıbit jolmen ákeldi. Patsha taqtan taıyp, saıası bılik Ýaqytsha Úkimetke ótti.
- Reseıdiń ekinshi ydyraý kezeńi. Reseıdiń Ýaqytsha Úkimet kezindegi memleket retinde ydyraý faktorlary:
1) Caıası tıanaqtylyqtyń bolmaýy, naryqtyq qatynastardyń soǵys jaǵdaıynda oıdaǵydaı nátıje bermeýi. Saıası lıberalızmniń tolyq dárejede Máskeý, Petrograd jáne iri qalalardan basqa jerlerge ornyqpaýyna ákeldi. Máselen Qazaq saharasynda Torǵaı men Jetisý ólkeleri jáne Orta Azıada 1916 jylǵy ult-azattyq qozǵalys áskerı qarsylyq túrine ótken. Reseıdiń Máskeý, Petrograd jáne iri qalalarda jańa ornaǵan Ýaqytsha Úkimet áskerı saıası jaǵdaıdy qadaǵalaı almady. Sol sebepten ár iri qalalarda jáne ólkelerde bılikten tys áskerı qurylymdar paıda bolyp, olar bılik úshin kúreske daıyndaldy.Ekonomıkalyq jáne áleýmettik damý baǵyty anarhıaǵa kete berdi.
2)Korrýpsıa men ashyq tonaý, kóshelerde bandıtızm kúsheıdi. Bul úrdis aldymen Petrograd, Máskeý, Ortalyq Reseıde jáne otarlarda anyq baıqaldy. Máselen, Qazaqstan men Orta Azıada Reseı áskeri men orys kresándary jergilikti halyqty ashyq tonaý jolyna túsken. Jeke saıası partıalar men qozǵalystar qarýlanyp, olardyń saıası áreketteri áskerı sıpat ala bastady.
3) Birinshi Dúnıejúzilik soǵysynyń jalǵasa berýi ekonomıkalyq jáne áleýmettik damýdy shılenistirip, daǵdarystyń tereńdeı berýine ákeldi. Soǵystyń 1917jylǵy Aqpan revolúsıasyna keıin jalǵasýy daǵdarystyń órship, bıliktiń Ýaqytsha Úkimet qolynan shyǵaryp alýyna ákeldi.
4) Saıası daǵdarys odan da tereńdeı berdi de bılikke saıası radıkaldardy ákeldi. Endigi kezeńde basqa yqpaldy partıalar paıda boldy. Eserler, menshevıkter men bólshevıkter kúsheıip áskerı qurylymdar uıymdastyrdy. Jergilikti jerlerde, ultttyq ólkelerde ultshyldar tolyq basymdylyq aldy: ásirese, fınder, poláktar, grýzınder arasynda. Qazaq ultshyldary da ulttyq ásker qurý dárejesine jetti.
Reseıdiń orys jurtshylyǵynyń Imperıalyq pıǵylynyń ósýi Reseıdiń 1914-1917 jyldardaǵy Birinshi Dúnıejúzilik soǵysqa kirýine ákelgeni kóp zaýal tıgizdi. Orys jurtshylyǵy 1904-1905 jyldardaǵy Orys –Japon soǵysynan jeńilse de Balqan memleketteri jaǵdaıyna, Aýstro-Vengrıa ımperıasyna qarsy, Germanıaǵa qarsy mılıtarısik ambısıasy ósip, ımperıalyq sanasy qatty ýlanǵan bolatyn, sol sıaqty qazaq sıaqty baǵynyshty ulttardy qyrý saıasatyn júzege asyrý epızodtary kóp boldy. 1917 jyly Aqpan revolúsıasy shovınısik jáne ımperıalyq pıǵyldy sál shaıqasa da, sóndirgen hoq edi. Soǵys shyǵynyń ósýi jáne soǵystaǵy áskerı sátsizdikter radıkaldyq partıalar arasynda tıisti narazylyq nasıhatynyń taraýyna ákeldi. Orys halqy soǵystan sharshaı bastady.
- Reseıdiń úshinshi ydyraý kezeńi. SSRO-nyń (Reseıdiń) memleket retinde ydyraý faktorlary:
1) Caıası tıanaqtylyqtyń bolmaýy naryqtyq qatynaspen saıası lıberalızmniń tıanaqty jáne tolyq dárejede ornyqpaýyna ákeldi. Bolshevıeter bılikke kelgenshe naryqtyq qatynastardy kapıtalızmniń belgileri dep uǵyp, naryqsyz qoǵam ornatty. Olar “Prodrazverstka” dep talap etti. Biraq bul saıasat barlyq azyq-túlikti sypyryp alýdy maqsat qylǵan. Bólshevıkter barlyq óndiristik kásiporyndardy-zavodtar men fabrıkalardy memleket menshigine ótkizip, olardyń zańdy ıelerin ata bastady. Osy saıasat saldarynan Reseıde 1918 jyldyń naýryz aıynan bastap Azamat soǵysy kezeńi bastaldy. Azamat soǵysy 1918 jyldan bastalyp, 1920 jyldyń aıaǵyna deıin bardy. Lenın Azamat soǵysy júrip jatyr dep óz dıktatýrasyn ornatyp, baǵynbaǵandardy jappaı attyryp jatty. Sol sebepten ekonomıkalyq naryqtyq qatynas jáne áleýmettik turmystyq jaǵdaı tym tómendep, aıaǵy 1921 jylǵy asharshylyqqa apardy. Ortalyq Reseıdi azyq-túlikpen qamtamasyz etý úshin Ulttyq ólkelerdi, ásirese, qazaq jerin qatty qysyp, halyq qýǵyndalyp, Qytaıǵa qasha berdi.
2);3) Korrýpsıa men ashyq tonaý kúsheıdi. Bul úrdis aldymen Petrograd, Máskeý, Ortalyq Reseıde jáne Reseı otarlarynda anyq baıqaldy. Máselen, Qazaqstan men Orta Azıada Reseı áskerıleri men qarýlanǵan orys kresándary jergilikti halyqty ashyq tonaý jolyna túsken. 1921 jyldan bastap Jańa ekonomıkalyq saıasat bastaldy.” Prodrazverstka” saıasaty sál jumsaryp, ornyna “Prodnalog”, ıaǵnı belgilengen salyq kólemi anyqtaldy. Sharýalarǵa jeke sharýashylyq júrgizýge, dáýletti sharýalarǵa syrttan jumys qolyn jaldaýǵa ruqsat berildi. Sol sıaqty erkin saýdaǵa bet alý bastalyp, tıanaqty reseı rýbli paıda boldy. Biraq bul tolyq dárejeli naryqtyq qatynas emes edi. Komýnıstik dıktatýra men bir partıalyq júıe ornyqqan jerde lıberalızm bolý múmkin emes edi. 1928 jyl iri baı feodaldarynyń múlki men maly tárkilenip, naryqtyq qatynastan taǵy da shegindi. 1929—1932 jyldary jappaı kollektıvtendirý naýqany júrgizilip, onyń aıaǵy asharshylyq náýbetpen aıaqtalyp, qazaqtyń jartysy asharshylyqtan qyryldy, qalǵany bólshevızm rejımine kóndi. Basqa tiri qalǵany kóteriliske shyqty, shet elderge, basqa respýblıkalarǵa qashyp tyndy. 1920 jyly Qazaqstan avtonomıalyq respýblıka mártebesin alyp, Reseı quramynda boldy. 1936 jyly Odaq respýblıkasy atanyp, Reseımen teń dárejeli respýblıka-SSRO odaǵynyń sýbektisine aınaldy. Birte-birte respýblıkalar jáne jergilikti elıtalar yqpal alyp, óz múddelerin basqa ult respýblıkalarmen birge qorǵaıtyn dárejege jetti. Respýblıkalar ózara talasyp, bir-biriniń terıtorıasyn tartyp alatyn halge jetti.
4) SSRO-nyń, sonyń ishinde Reseıde saıası ekonomıkalyq, áleýmettik daǵdarys kúsheıip kele berdi. Joǵaryda aıtylǵan 1919-1920 jyldardaǵy “Prodrazverstka” saıasaty, 1918-1920 jyldardaǵy Azamat soǵysynyń zardaptary, 1921 jyldyń asharshylyǵynyń zaýaly Jańa ekonomıkalyq saıasatty ózgerte almady, naryqsyz, shektelgen naryqtyq ekonomıkalyq rejım Keńes Úkimetiniń saıasatynyń negizgi prınsıpine kolhozdastyrý jyldarynda (1929-1933) jáne odan keıingi kezeńinde baıqaldy. Sol sıaqty Birinshi, Ekinshi, Úshinshi besjyldyqtar halyqty aıaýsyz janshý jolymen júrdi. Ekinshi dúnıejúzilik soǵysy jyldarynyń aldynda (1937-1939) jappaı repressıalar, jazyqsyz jazalaý naýqany júrdi. Naryqsyz, shala naryqty Reseı Ekinshi dúnıejúzilik soǵysynan keıin birneshe ret naryqqa túspek bolyp “Hozraschet”- sharýashylyq esep ornatpaq bolyp, biraq naryqtyq ynta sátsizdikke ushyrady, sebebi saıası júıe komýnıstik prınsıpke negizdelgen bolatyn. SSRO-nyń besjyldyq josparlary tek qaǵaz júzinde oryndalyp , “prıpıskı” , qosyp jazý , jalǵan aqparat berý atty zaýalǵa ushyrady. Sonymen, prıpıskı jáne josparly júıege negizdelgen ekonomıka úlken daǵdarysqa ushyrady.
5)SSRO-nyń Ult saıasaty ımperıalyq jáne shovınısik prınsıpke negizdelgen. SSRO pakt Rıbbentrop-Molotov kelisimshartyna sáıkes fashısik Germanıamen Polshanyń terıtorıasyn bólip aldy. Sol sıaqty Germanıanyń, Fınlándıanyń, Rýmynıanyń, Monǵolıanyń birqatar jerin kúshpen tartyp ıemdendi. Ekinshi Dúnıejúzilik soǵysy jyldary Ortalyq jáne Shyǵys jáne Ortalyq Eýropada birqatar memleketti basyp alyp, satellıttik memleketter qaýymdastyǵyn ornatty. 1939-1945 jyldardaǵy Ekinshi Dúnıejúzilik soǵysy bitisimen Qyrǵı-qabaq soǵysy bastaldy. AQSH pen Batys eýropalyq memleketter NATO áskerı birlestigin uıymdastyrdy. Satellıt memleket qatarynda – Shyǵys Germanıa, Polsha, Vengrıa, Chehoslovakıa, Rýmynıa, Iýgoslavıa, Albanıa. Azıada SSRO Japonıaǵa qarsy soǵysqa qatysyp, Qytaı Soltústik Koreıanyń paıda bolýyna qatysty. Keıin olardyń birqatary SSRO-ǵa baǵynbaı ketti. Atalǵan memleketterdiń kóbisi SSRO-nyń materıaldyq, fınanstyq, áskerı kómegin uzaq ýaqyt alyp otyrdy. SSRO-nyń óz jaǵdaıy tym aýyr bolǵandyqtan, olarǵa kómekti shekteýge týra keldi.”Demokratıalyq elder” atanǵan baǵynyshty bolǵan elderdiń birazy SSRO-ǵa baǵynbaı ketti. Olardyń kóbisinde bastapqy kezeńde marıonettik basshylar boldy. Sol sıaqty SSRO Afrıkaǵa qol sozyp, olarda da ulttyq azattyq qozǵalysty bastady. Ulttyq azattyq qozǵalystar kolonıaldyq soǵysqa ulasty. Olarǵa SSRO óz halqynyń aýzynan jyryp qarjy, azyq-túlik, qarý-jaraq berip otyrdy. Máselen, 1954 jyly Kaırde arab elderin ulttyq-azattyq soǵysyn qoldaý shtab-kvartırasy paıda boldy. 1961 jyly Afrıka jyly dep jarıalandy. SSRO Aljır partızandaryn qarýlandyryp, olarǵa áskerı nusqaýshy jiberip otyrdy, Aljırdegi fransýz kolonısterin qyrdy. SSRO áskeri 1948, 1968 jyldary Chehoslovakıada, 1956 jyly Vengrıada komýnıstik SSRO-nyń tártibin kontrrevolúsıany janshyp kúsh kórsetti. SSRO-nyń barlyq áreketteri SSRO búdjetine qyp-qyzyl shyǵyn, al halyqtyń turmysyn tómendetti. Árbir saıası oqıǵa Qyrǵı-qabaq soǵys jaǵdaıyn odan saıyn ushyqtyryp SSRO-nyń reformalaryn keri tartty.
1985 jyly jaǵdaı kúrt ózgerdi. Bul ózgeris májbúrlikter sebebinen boldy. Barlyq ekonomıkalyq jáne áleýmettik kinárattar 1985 jyly SSRO-da saıası bıliktiń saıası reformalarǵa barýyna ákeldi. SSRO-nyń Komýnıstik Partıasynyń Bas hatshysy bolyp M.S.Gorbachev taǵaıyndalyp, “Qaıta qurý men demokratıalandyrý” saıasaty jarıalandy. Bara kele SSRO-nyń 1991 jylynyń jeltoqsan aıynda Qaıta qurý men demokratıalandyrý saıasaty Elsın, Reseı basshylyǵynyń lıderi SSRO-ny ydyratýǵa kóp eńbek sińirdi. Elsınniń saıası qaıratkerlik áreketteri májbúrlik jaǵdaıynda júrip, basqa álternatıv joqtyǵynyń nátıjesi edi. SSRO qulady. Basqa respýblıkalarmen qatar Qazaqstan Respýblıkasy da egemendik aldy.
Reseıdiń memleket retinde ydyraý faktorlary:
1)Elsınnyń bılikte basshylyq tusynda Reseı Premeri Gaıdarmen birge pármendi naryqtyq reformalar jasady, sol sıaqty Elsın saıası reformalar júrgizdi. Sol reformalardyń jáne munaı men gaz baǵasynyń kóterilýi Reseı ekonomıkasynyń eselep ósýine ákeldi. Reseıdiń bılik basyna Elsınniń bılikten ketýine baılanysty Pýtın keldi. Reseıdiń ishki jáne syrtqy saıasaty ózgerdi. Pýtın Reseıdiń Premer-mınıstri bolǵan tusynda Sheshenstandy kúshpen janshyp, oǵan basshy retinde óz adamyn Ramzan Qadyrovty qoıdy.
2)Pýtın bara kele Batys elderimen konfrontasıa saıasatyna túsip, Reseıge qarsy Ekinshi qyrǵı-qabaq soǵysynyń bastalýyna sebepker boldy. 2008 jyly Reseı Grýzıaǵa qarsy ashyq agresıa jasap, Ońtústik Alanıany Grýzıadan aneksıa jasady. 2014 jyly Reseı Ýkraınadan Qyrymdy tartyp alyp, Shyǵys Ýkraınaǵa ásker kirgizdi.
3)Reseı ekonomıkasy qatarynan on jyl ekonomıkalyq stagnasıa jaǵdaıynda. Sońǵy tórt jylda Reseıde turmys deńgeıi tómendedi.
4)Reseıdiń ekonomıkalyq taýqymetteri saıası qarsylyq aksıalaryn týdyrdy. Qarsylyq áreketterdiń shyńy pensıalyq jasty ulǵaıtýǵa baılanysty boldy.
5)Álemde otarlyq júıe dekolonızasıa úrdisinen baıaǵyda joıyldy.Eń sońǵy bolyp Iýgoslavıa men SSRO-nyń ydyraýy bolǵan. Endigi kezeńde Reseı sońǵy otarlarynan aıyrylady: ol Iakýtıa, Týva, Sheshenstan, Ingýshetıa, Alanıa, Tatarstan, Bashqurtstan t.s.s. birqatar respýblıkalar. Sol sıaqty Qyrymdy Ýkraınaǵa qaıtarýǵa májbúr bolady.
Ázimbaı Ǵalı
