Búginde ulttyq valútasy álsiregen birqatar elder birtindep dollardan arylýdy jón sanap otyr. Túrkıa men Iran, kórshi Reseı eli mundaı qadam ulttyq valútalaryn «tegeýrindi etedi» dep úmittenýde. Túrkıa memleketi qazirdiń ózinde Qytaı, Reseı, Iran jáne Ýkraına tárizdi iri saýda áriptesterimen tek ulttyq valútasy arqyly tólem jasaýdy durys dep sheshken. Sol tárizdi Reseı de dollardan arylý úshin óziniń valútalyq rezervterin ártaraptandyrýǵa kóshken.
Mamandardyń paıymdaýynsha, Reseı tipti dollarsyzdaný maqsatynda 2016-2017 jyldar aralyǵynda rúbldi de boljanǵan mejeden ári quldyratyp jibergen. Ekonomıka ǵylymynyń doktory, profesor Jumadildá Baıahmetovtyń aıtýynsha, qazir Reseı úkimetine «rúbldi qoldaımyz» dep altyn-valúta qorynan kóptep dollar alý yńǵaıly bolyp otyr.
«-Altyn-valúta qoryndaǵy dollardan bosaǵan oryndy Reseı endi yǵystyryp, ıýánǵa bermekshi. Budan bolashaqta Reseıdiń altyn-valúta qorynda dollardan góri ıýánnyń basym bolatynyn ańǵaramyz. Reseı qazir Qytaımen saýda qarym-qatynasyn nyǵaıtýǵa baryn salýda. Eki el esep aırysýda rúbl men ıýándy paıdalanbaqshy. Osylaısha kórshi Reseı eli tez arada dollardan arylýdy kózdep otyr»,- deıdi ekonomıs-ǵalym Jumadildá Baıahmetov.
Ekonomıs-ǵalymnyń aıtýynsha, Armenıa, Grýzıa, Ázirbaıjan, Túrkıa, Iran elderi de dollarǵa qarsy qımyl jasaýda. Al Qazaqstan úshin dollarǵa táýeldilikten arylý qanshalyqty mańyzdy?
«Orta Azıa elderine ekonomıkasyn dollarǵa táýeldi etý tıimdi bolmaı tur. Qazir álemdik naryqta 500 trln dollar aınalymda júr. Kez kelgen memleket shetelden nemese halyqaralyq valúta qorynan nesıe alatyn bolsa, dollarmen alady. Eksport, ımport ara qatynasyndaǵy saýda barysy da dollarmen esepteledi. Biz qansha jerden ónimdi, taýardy teńgemen eseptesek te aınalyp kelgende halyqaralyq naryqta dollarǵa táýeldimiz. Dollardyń quny artqan saıyn ulttyq valútamyz qunsyzdanyp otyr. 2016-2017 jylǵy derekterge súıensek, Orta Azıa elderiniń birazynyń ulttyq valútasy qunsyzdanǵan. Osyǵan baılanysty «Eýrazıalyq ekonomıkalyq Odaqqa aıasynda ortaq valúta bolýy kerek. Sondaı-aq Orta Azıa elderi ózara ulttyq valútamen ǵana tólem jasaǵany jón» degen pikirler aıtyp qalady. Birqatar elder shara qoldanyp, altyn-valúta qorlaryn ártaraptandyryp, ishki naryǵynan dollardy yǵystyryp jatqanymen, ázirge Qazaqstan asyqpaı otyr. Dedollarızasıa jaıynda aıtylǵaly biraz ýaqyt bolǵanymen, bizde naqty sharalar qabyldana qoıǵan joq»,-dedi ekonomıs-ǵalym Jumadildá Baıahmetov.
Mamannyń pikirin naqtylaı túsý úshin biz ekonomıs-ǵalym keltirgen derekterdi arnaıy syzbamen kórsettik. Derekter rasymen de 2016-2017 jyldary birqatar Orta Azıa elderiniń ulttyq valútalary qunsyzdanǵanyn naqtylaıdy. Ásirese teńge men sýmnyń aıtarlyqtaı qunsyzdanǵanyn syzbadan anyq kórýge bolady.
Jalpy, mamandar Qazaqstanmen kórshiles elderdiń birazy búginde ishki naryǵynda dollarǵa belgili bir kólemde shekteý qoıyp otyrǵanyn alǵa tartty. «Qazaqstan-menedjment jáne ekonomıkalyq boljam» ortalyǵynyń qarjygeri Erqabyl Omashevtyń aıtýynsha, Ázirbaıjan, Grýzıa elderinde jyljymaıtyn múlik quny tek ulttyq valútamen baǵalanady. Ózbekstan men Qyrǵyzstan da saýda-sattyq tek ulttyq valútada jasalady.
«Qyrǵyzdyń bazarynan kıim-keshek alýǵa barsańyz, tek sommen saýda jasap qaıtasyz. Ózbekstanda da solaı. Al bizde teńgemen qosa ishki naryqta dollardy da ala beredi. Sondaı-aq Qazaqstanda turǵyn úı baǵasyn ishki naryqta kóbinese dollarmen baǵalap qoıady. Túrkıa, Ázirbaıjan, Grýzıa elderinde mundaıda tek ulttyq valútamen esep aıyrysady. Kólik satsaq ta kók qaǵazben eseptesýge jaqynbyz. Qor bırjasynda teńgeden góri dollar ótimdi. Biz aldymen ishki naryqty dollardan aryltyp almaı, eksport, ımport qatynasynda dollarǵa táýeldilikten qutylmaımyz. Bir ǵana Almaty qalasy boıynsha derekterdi alǵa tartsaq, osydan bes jyl buryn 2013 jyly Almaty 6142,4 mln dollarǵa baǵalanǵan taýardy syrtqa eksporttasa, 20774,2 mln dollarǵa baǵalanǵan taýar ımport bolyp Almatyǵa engen. Bul 2013 jylǵy kórsetkish. Al 2017 jyly eksport, ımport kólemi báseńdegen. Qazir otandyq ónim óndirý kólemi artty. Otandyq bıznes qoldaýdy sezine bastady. Sondyqtan keı salalarda ımportqa táýeldilik te seıile bastady. Biraq sonyń ózinde dollarǵa baılanyp turmyz. Dollar ósse, barlyq taýar baǵasyn, azyq-túlikti qymbattata qoıý Qazaqstanda ǵana bar qubylys. Munyń saldaryn qarapaıym halyq tartady. Sondyqtan biz úshin aldaǵy eki jylda ishki naryqty dollardan tazartý mańyzdy»,-deıdi qarjyger Erqabyl Omashev.
Osy arada biz maman mysal etip otyrǵan bir ǵana Almaty qalasyna enetin ımport taýarlar kóleminiń baǵasyn jáne Almatydan syrtqa eksporttalatyn eksport taýarlar kólemin syzbamen kórsetýdi jón kórdik.
Qarjyger maman alǵa tartqandaı, otandyq taýar kólemi artyp, otandyq óndiriske úkimet tarapynan qoldaý bolyp jatqanymen, bizdiń ishki naryqta dollardyń ózindik bedeli bar. Mamannyń baıyptaýynsha, saqtyq qorymyzda jatqan dollardyń kóp bolýy da kók qaǵazǵa suranysty túsirmeı tur.
«Saqtyq qorymyzda dollardyń úles salmaǵy 70 paıyzdan astam bolyp tur. Mine, bolashaqta bul kórsetkishti 40 paıyzǵa túsirsek jón bolar edi. Saqtyq qorda altynnyń úlesin kóbeıtýge tyrysý kerek. Saqtyq qordyń 40 paıyzy dollar, 40 paıyzy altyn, qalǵan 20 paıyzy ıýánmen jınaqtalsa, bul arada tepe-teńdik paıda bolatyn edi. Qazir munaı men dollarǵa baılanǵan ekonomıkanyń nátıjesi eki jyl saıyn ulttyq valútany qunsyzdandyrý ekenin qazir biraz elder uqty. Munaıdyń baǵasy endi burynǵydaı qymbat bolmaıdy. AQSH federaldyq júıesiniń de kózdep otyrǵany tek óziniń paıdasy. Sondyqtan álem ekonomıkasy, ásirese, Orta Azıa elderi 2020 jylǵa qaraı naqty bir ózgeriske umtylary daýsyz. Osy aralyqta Qazaqstan da beıqam qalmaýy kerek. Ol úshin dollardan arylýǵa qatysty batyl áreketter jasalyp, ishki naryqta dollarǵa shekteý qoıýdy bastap ketken jón. Dedollarızasıany qur qıalǵa aınaldyrmaý kerek. Teńgege senim artsyn desek, bizge mundaı qadamdarǵa qoryqpaı barýǵa týra keledi»,-dedi qarjyger Erqabyl Omashev.
Qarlyǵash Zaryqqanqyzy
