Taǵdyr tálkegine ushyrap, jan saýǵalap bosqan, tún túnekten qashqan, sóıtip Gımalaı asqan qazaqtardyń kósh tarıhy haqynda Halıfa Altaıdyń «Estelikterim» dastany men «Altaıdan aýǵan el» derekti shyǵarmasynda jáne Jádı Shákenulynyń «Qaraly kósh» tragedıalyq romanynda túbegeıli baıandalady.
Búgingi men «Estelikterim» dastanyndaǵy Elisqan batyr beınesine aıaldaımyn. Atalǵan týyndy 2002 jyly Shahan Tóleýbekovtyń latyn árpinen qazaqshaǵa túsirýimen Almatyda basylǵan eken. Kitap 7 bólimnen turady.
Shyǵarmanyń jazylýy jaıynda avtor «Alǵysózinde» bylaısha paıymdaıdy: « ... bul kósh tarıhymyzda óte kúrdeli, orasan mańyzdy, erekshe aıtyp ótetini bir tarıhı qubylys bolǵandyǵy úshin tarıhtan ózine tán ornyn alýǵa ábden tısti! ... Sondyqtan bul tarıhı ómir shyndyǵyn bir dastan etip jyrlaýdy, keleshek urpaqqa qaldyrýdy, bir qasıetti azamattyq borysh, eleýli mindet dep baǵalaǵandyǵym úshin osy «Estelikterimdi» jazyp shyqtym ... óıtkeni, bul bir jaı ǵana roman nemese qarapaıym ertegi emes naǵyz aıanyshty bolǵan ómirdiń shyndyǵy».
Osydan-aq, «Estelikterim» dastanyndaǵy oqıǵalardyń Halıfa Altaıdyń óz basynan ótken shynaıy keshirmeleri ekenin anyq ańǵaramyz.
Kitaptyń 1980 jyly Stambýlda basylǵan nusqasyna alǵysóz jazǵan kósh kýágerleriniń biri Hamza Shómishbaıuly bylaı deıdi:
«Tujyryp aıtqanda, 1935-jyldarda Ana jurttan shyǵyp Anadolyǵa jetip kelgen kóshtiń jolǵa shyǵýyna sebepshi bolǵan ardaqty azamat Álipuly Elisqan bolmasa nemese bastap shyqpasa, bul eldiń Úndistanǵa, sondaı-aq Túrkıaǵa jetýi múmkin emes edi.
Marqumnyń artynda bala qalmaǵanymen, osy júrgen barlyǵymyz da sol kisiniń juraǵatymyz ǵoı! «Adamnyń ózi myń jasamaıdy, juraǵaty myń jasaıdy» degendeı, juraǵattary árdaıym óte ardaqtap, asa qurmetpen eske alady. Elisqan batyrdyń bul joldaǵy baǵa jetpes eńbekteri jaıly bul kitaptyń ishinde kóterilgen málimet bolǵandyǵy úshin qysqa ǵana túsinikpen aıaqtap otyrmyn».
Osy bir aýyz sózge qarap otyryp-aq, biz jalpy Elisqannyń aıbyndy, aıbarly tulǵasy qandaı kesek, iri bolǵanyn birden ańǵaramyz. Atalǵan kitaptyń alǵashqy betine túsinikteme retinde jazǵan óziniń alǵysózinde avtor da mundaǵy baıandaýlardyń naqtyly bastan keshken tarıhı oqıǵalardan alynǵandyǵyn tilge tıek etedi.
Endeshe atalmysh dastanǵa úńile otyryp, Elisqan Álipulynyń ómiri men kúres joldaryna toqtalǵan tustaryn bir mezet mıǵa, oı-sanaǵa júgirteıik.
Oqıǵa 1930 jyldardaǵy Qytaı Shynjańynyń Barkól óńirinen órbıdi. 1931 jyly týǵan Qojanıaz bastaǵan uıǵyrlar kóterilisine qoldaý bildirdiń dep Qytaı qarýly kúshteri Elisqannyń ákesi Álip Jamysbaıulynyń aýylyn qyryp salady. Bul kezde basqa jaqqa ketken Elisqan men onyń ákesiniń inisi Qojaqyn qaıtyp kelip qandy, joıqyn qyrǵynǵa kýáger bolady. Qaharlanyp, jaýdan kegin almaq bolyp, atqa minedi. Bir bólim jaýlaryn qyrǵanmenen, kóbi qutylyp ketedi. Endigi jerde memleket armıasymen qarsylasyp, osynyń saldarynan Elisqan bastaǵan el musylman halyqtarynan kómek izdep, Gansý-CHıńhaıǵa, odan ary Gımalaı asyp Úndistan-Pákistanǵa jylystaıdy. Jol boıy talaı qandy qyrǵyndy bastan keshiredi, kórmegen beınet pen azapty kóredi. Halqyn Gımalaıdan asyrǵan Elisqan aıqasyp-shaıqasyp, arystansha arpalysyp, kúrese júrip, aqyry 1943 jyly Pákistanda 35 jasynda qaıtys bolady.
Atalǵan «Estelikterim» atty kitaptyń 2-bólimi «El bastaǵan Elisqan» degen taqyryppen bastalady.
...
Elisqan Álipuly kóshti bastap,
Toǵyz júz otyz beste jolǵa attandy. (16 bet)
Munda jas ta bolsa bas bolyp, Elisqannyń kósemdikpen eldi bastaǵany, oǵan Zaıyp táıji aýylynyń ileskeni, Barkóldegi qalǵan eldiń basyndaǵy qasiretti jaǵdaılar áńgimelendi. 1935 jyly Elisqan kóshse, 1936 jyly Zaıyp kóshedi. Qalǵan el olardyń artynan shubyryp, 1937-1938 jyly kóshti jalǵaıdy. Avtor osy sońǵy kóshpen birge bolǵan.
Sol kezdegi Keńes Odaǵy jaǵdaıynan qaraǵanda bul kezeń Stalındik zulmat dáýirine dóp keledi.
Kitaptyń úshinshi bólimi «Gansý, Shyńqaı jerindegi aýyr jaǵdaı» dep atalady. Eldiń arqa súıeri dep kelgen duńǵan generaly Ma Fýpań ózderine qas dushpan bolyp shyǵady.
...
Óltirdi mal qaıyrǵan malshylardy,
Ań aýlap jaısha júrgen ańshylardy.
Bul jaǵdaı ókimetke aıtylsa da,
Onshalyq nátıjesi jalshymady. [31 bet], (jalshymady – nátıje bermedi, úkimet qaramady mánisinde qoldanylǵan – S.N.)
Kún ótti osymenen eki jyldaı,
Alysyp, tonaýshymen bir kún tynbaı.
Bul jerde ómir súrý qıyn boldy,
Belgisiz ne bolary budan bylaı?! [31 bet.]
Osylaısha urlyq-qarlyq, tonaýshylyq toqtamaıdy. Úkimet kópe-kórineý halyqty qoldaıtyn syńaı tanytqanymen, astyrtyn birin-birine aıtaqtap shaǵystyrady. Tipti Elisqannyń kózin qurtpaq bolady.
Endigi taqyryp «Shyńqaı ólkesinen Tıbet arqyly Úndistanǵa kósh áreketi» (32 bet) dep beriledi de:
Elisqan shet qondy endi qıyr jaılap,
Altynshóge degen jerge bardy soılap.
Myń toǵyz júz qyrqynshy jyldyń jazy,
Ketýdiń shetke shyǵyp, qamyn oılap, (32 bet) - dep jyrlaıdy. Sóıtip endigi jerde Elisqannyń el bastap shetke kóshý áreketi bastalady.
Bir jaý bar Qolyq degen joldarynda,
Bul jolmen ketý qıyn ol barynda.
Tonaǵysh, jol keskish, ury-zalym,
Quraly kúndiz-túni qoldarynda. (32 bet)
Qolyq dep otyrǵany – Tıbet ústirtindegi tańǵyttar bolsa kerek.
Sondyqtan sony jaýlap alý úshin,
Bar kúshti soǵan qarsy salý úshin.
Elisqan ózi ketti qoldy bastap,
Jerine sonyń izdep barý úshin. (32 bet)
Sóıtip, Elisqan joldy tosqan jaýlarmen soǵysyp, olardy tazartady.
Elisqan qolyqtarmen soǵysyp kóshetin joldy ashyp júrgende art jaqtan kelgen qýǵynshy jaý – Ma Fýpań áskeri aýyldy tutqıyldan basyp qalady.
Fý Lý Jań – jaý bastyǵy dúngen eken,
Áskerdi bastap alyp júrgen eken.
Sóılesti elshi arqyly Elisqanmen,
Bul eldi qaıtarýǵa kelgen eken.
...
Quranǵa qolyn basyp senim berdi,
Qylmaımyz sizge qastyq endi – dedi.
Qatyn-bala jaý qolynda bolǵandyqtan,
Elisqan kelisimdi qabyl kórdi.
Túsirdi Elisqandy óstip aldap,
Ustady qol-aıaǵyn dereý baılap...[33 bet].
Aldaǵan ákki jaý osylaısha Elisqandy aldap qolǵa túsirip alyp, qol-aıaǵyn baılap, eldi keri aıdaıdy.
Jol boıy eldi uryp-soǵyp, qarsylasqandaryn atyp tastaýǵa deıin barady. Endigi jerde Elisqannyń ákesiniń aǵasy Qojaqyn batyr bastaǵan erler aqyldasady. Jaýǵa qarsy turýdy oılap, ásker qolynda baılaýda jatqan Elisqanmen astyrtyn til biriktiredi. Jaý shatyrlaryna túndelete lap qoıady. Eki jaq qıan-keski urysqa barady. Ózderiniń ólgen-tirilgenine qaramaı jaýdyń qalyn qolyn da qyrǵynǵa ushyratady. Talaı bozdaqtar shahıd bolady.
Qutqarylǵan Elisqan jaýmen soǵysa júrip, eldi bastaıdy. Kóshti áýelgi baǵdary boıynsha Úndistanǵa qaraı baǵyttaıdy.
Tıbettiń Naqsha degen jerine kelgende olardy úkimet áskeri ótkizbeı, qańtaryp qoıady. «Joǵarǵy jaqtyń buıryǵyn kútemiz» deıdi. Elisqannyń bastaýyndaǵy el bul qorshaýdan da qashyp shyǵyp, jalǵasty alǵa jyljıdy.
Gımalaı jonynda ne bir beınetti, zulmat kúnderdi bastan keshire júrip, birde soǵys, birde sýyqtan adamdar ólip, aqyry Úndistan shekarasyna da jetedi.
Atysta shekarashylardyń qolyna túsken Symaǵul olardyń suraǵyna:
Elisqan bastap júrgen bastyǵymyz,
Sizderge, sirá, bolmas qastyǵymyz.
Bastyqpen til qatysyp sóılesilse,
Alasyz anyq jaýap naqtyly siz, [66 bet] – dep jaýap beredi de, shekarashylar bastyǵyna Elisqan ózi baryp jolyǵady. Olar eldi ótkizýge kelisim beredi.
Shubyrtyp eldiń bárin sanap shyqty,
Úsh myń da otyz toǵyz adam shyqty.
Bes myńnan artyq edi shyqqan adam,
Bul jolda osynshalyq azaıypty! [69 bet].
Sóıtip el bastaǵan Elisqanǵa ilesken halyq qyryla-qyryla 3039 adam qalyp, Úndistan shekarasynan ótedi.
Úndistan jaǵy olardy Muzafar abat degen shaharǵa aparady.
Munda ystyqtan, dymqyl aýaraıynan aýrý tarap, ásker qorshaýyndaǵy el taǵy da kúızeliske túsedi. Adamdar art-artynan óle bastaıdy.
Osyndaı qym-qýyt jaǵdaıda Elisqan taǵy da eldi qutqarýǵa kirisedi. Bul taqyrypty Halıfa Altaı óz dastanynda: «Elisqannyń aǵylshyn bastyqpen kezdesýi» dep alǵan.
Elisqan bir kún túnde shyǵyp ketti,
Islamhannyń aýlyna baryp jetti.
Janynda Mardan, Sádeı, Ahmet molda,
Aımaqtyń bastyǵyn men kórsem depti.
Abıt abad qalasyna ýálı bolǵan,
Bar edi bir aǵylshyn bılep turǵan.
Islamhan ózi birge qoshametpen
Apardy mashınamen dereý soǵan.
Aǵylshyn Elisqandy qabyldady,
Aryzym alyndy dep aıtyp keldi.
Kashmırden Panjapqa eldi shyǵarýǵa,
Otyryp sol arada qaýly aldy [75 bet].
Islamhan Elisqanmen dosjar adam,
Pikirin árdaıym qosqan adam.
Kashmırden aýysýǵa sebepshi bop,
Kómegin qoldan kelgen aıamaǵan [76 bet].
Juqpaly aýrý saldarynan kún saıyn ólip jatqan halyqty Elisqan osylaısha ekinshi mekenge kóshiredi. Kashmırden Panjap ólkesine ótken el de bári bir juqpaly aýrý toqtamaı, adam ólimi jalǵasa beredi.
El Ternavaǵa kóship kelgennen keıin úkimet jaǵy qansha kók kórsetse de jaǵdaılary ońala qoımaıdy. Endigi jerde Elisqan joǵary dárejeli aǵylshyn ulyǵyna jolyǵýǵa ótinish bildiredi.
Úndistannyń aǵylshyn bas ókili,
Ataıdy – Vaısraı, – dep halyq ony.
Hal suraı Ternavaǵa ózi keldi,
Kún boldy aıta qalsyn munyń ózi [80 bet].
Aǵylshyn ulyǵyna eldiń jaıyn málimdegen Elisqan bylaı deıdi:
Ystyqtan qorqyp turmyz túgeımiz dep,
Taýsyldyq, qurydyq dep júdeımiz kep.
Adamnyń kóbi ólip azy qaldy,
Ómirden kúder úzdik ýaıym jep.
Ókimet ár adamǵa belgi berse,
Adamdar sol belgimen erkin júrse.
Túpkilikti turýdy qalamaımyz,
Tarqatyp osy jerden qoıa berse.
Elisqan Vaısyraıǵa osyny aıtty,
Qabyldap, osy aryzdy o da qaıtty.
«Tilegi oryndalsyn bulardyń» dep,
Baılanysty orynǵa jarlyq saldy [81 bet].
Elisqan Álipulynyń tikeleı ótinishimen aǵylshyn ulyqtary qazaqtarǵa erekshe quqyly «bosqyndyq kýáligin» beredi. Qyrylyp túgesinýge aınalǵan eldiń beti beri qaraıdy. Bul jaıdy Halıfa:
Ókimet belgi berdi ár adamǵa,
Merzimsiz, jarar barlyq Úndistanǵa.
Ólkeniń qaı buryshyna barý múmkin,
Belgini kórsetedi suraǵanǵa.
Toǵyz júz qyryq eki boldy kúzi,
Maýsymnyń salqyn tartar boldy kezi.
Adamdar esin jıdy, ólim toqtap,
Rahat bop janǵa jaıly jerdiń júzi, – dep sýretteıdi [81 bet].
Elisqannyń jat el, jat jerde elin osyndaı jeńildikke jetkizýi – múmkin bir armanynyń oryndalýy boldy ma, múmkin qajyr-qaıraty bitip, meńdetken aýrý sheńgelin saldy ma, aýyr naýqastan 1943 jyly 35 jasynda Pákistan jerinde qaıtys bolady.
Toǵyz júz qyryq úshte dúnıe saldy,
Jasynda dál otyz bes ajal aldy.
Ómiri qysqa boldy qaıran erdiń,
Tek qana tarıhta onyń aty qaldy, [92 bet] – dep kúńirengen Halıfa Altaı endi oǵan degen júrek jardy baǵasyn aıtady:
Kemeńger aıbyndy edi erekshe asqan,
Qajyrly qaıratty edi jalyn shashqan.
Maıtalman bilimdi edi bir danyshpan,
Jetkizgen eldi bastap ol alystan.
Jáı kezde qarapaıym jyly júzdi,
Qarqyldap kúle sóıler jyly sózdi.
Yzalanyp qarasa tikireıip,
Qyzaryp, ushqyn shashar eki kózi.
Maıtalman, bilimdi edi bir danyshpan,
Jetkizgen eldi bastap tý alystan.
Amal ne, dúnıeden jastaı ketti,
Jazylǵan taǵdyry ǵoı áýel bastan.
Tózimdi aqyl tapqysh batyl edi,
Júrekti qoryqpaıtyn batyr edi.
Marqumnyń ózi ólse de aty ólmeı,
Tarıhtan oryn aldy aqyr endi [92 bet].
Halıfa Altaıdyń «Estelikterim» dastany osydan keıingi oqıǵa jelisinde el bastaǵan Elisqannyń jolymen júrgen eldiń keıingi ókilderiniń bas qosa otyryp, «Bosqyn Qazaq Shyǵys Túrkistandyq Qoǵamyn» quryp, Túrkıaǵa kóshý ıdeıasyn ortaǵa qoıǵanyn sıpattaıdy [100 bet]. Ýaqyt merzimin de «on jeti qazan, toǵyz júz elý birde» dep kórsetedi.
Elisqan tobyndaǵylardyń kóshine 1951 jyly Gımalaı asqan Qalıbek, Soltanshárip, Qusaıyn táıji, Dálelhan qajy bastaǵan ekinshi kósh qosylyp, tutas bir el bolyp, 1953 jyly Túrkıaǵa qonys aýdarady.
Atalǵan dastan osylaısha Halıfa Altaıdyń bastan keshkenderi arqyly Gımalaı asqan kóshtiń boıyndaǵy oqıǵalarǵa keńinen toqtalady. Bul shyǵarma Elisqan Álipulynyń ómir jolyna arnaıy arnalmasa da, alaıda onyń batyrlyq, kóshbasshylyq tulǵasyna erekshe mán berip otyrady. Ásirese, joǵaryda keltirilgen mysaldardaǵy sońǵy óleń jolyndaǵy beıneleýlerden biz Elisqannyń «Kemeńger, aıbyndy, qajyrly, qaıratty, maıtalman, bilimdi, danyshpan, qarapaıym, jyly júzdi, tózimdi, aqyl tapqysh, batyl, júrekti, batyr» syndy san túrli shynaıy qyrlaryn kóremiz. «Segiz qyrly, bir syrly» deıtindeı asqaq tulǵasyn baıqaımyz.
Elisqan Álipulynyń boıynda qazaq batyrlarynyń epostyq jyrlarda sýrtetteletin keskin-tulǵasy bar. Ásirese, dosyna meıirimdi, jaýyna qatal, tar jerde jol tapqysh qasıetteri batyr ǵana emes, kósem oıly kóshbasshylyq bolmysyn da aıqyndaıdy.
Men Halıfa Altaıdyń qolyma túsken «Estelikterim» kitabyndaǵy Elisqan beınesine shama-sharqymsha úńildim. Budan basqa da Súleımen Dáribaıuly, Seıithan Bortanqajyuly syndy aqyndardyń osy kósh jaıynda jazǵan qıssa-dastandary bar dep estisem de Qazaqstanda jaryq kórmeýine baılanysty paıdalaný múmkindigim bolmady.
Qoryta kelgende, Táýelsizdik jolynda azattyqty ańsap kúresken erlerimizdiń ádebıetimiz ben tarıhymyzdaǵy alatyn ornyn kórsetý arqyly búgingi urpaqtyń boıyna Táýelsizdiktiń, erkindiktiń asa baǵaly qundylyq ekenin barynsha sińirýimiz kerek. Búgingi konferensıadaǵy el bastaǵan Elisqan sondaı iri tulǵalarymyzdyń biri bolyp, tarıh betinen máńgilik oryn alady dep senemin! Elisqan tarıhy men taǵdyry – Er qazaqtyń tarıhy men taǵdyry.
Paıdalanǵan ádebıet:
Halıfa Altaı «Estelikterim» dastany, Almaty, 2002 jyly.
Serik NEGIMOV
QR eńbek sińirgen qaıratkeri,
Halyqaralyq «Alash» ádebı syılyǵynyń laýreaty,
fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor
