Dúnıejúzilik Ekonomıkalyq forým (World Economic Forum) ózine áriptes uıymdar men kompanıalardyń qatysýymen statısıkalyq málimetter men saýalnamalarǵa súıene otyryp, tereń zertteýler jasaýdyń nátıjesinde álem elderiniń Ǵalamdyq básekege qabilettilik ındeksin (The Global Competitiveness Index) shyǵaryp otyrady.
Atalǵan zertteýler 2004 jyldan beri júrgizilip kele jatqanyn aıta ketý kerek. Bıylǵy reıtıń boıynsha Dúnıejúzilik ekonomıkalyq forým ár eldiń básekege qabilettiligin sol memleket pen onyń ınstıtýttarynyń ortamerzimdik damýdaǵy ekonomıkalyq ósimdi qamtamasyz etetin qabilettilik retinde anyqtaıdy.
Atalmysh kórsetkishteri kúshti elderde halyqtyń ál-aýqaty óte joǵary bolady. Bul ındeks ár el ekonomıkasy men básekege qabilettiligin damytý jolyndaǵy problemalar men máselelerdi sheshý úshin taptyrmas taldaý quraly bolyp tabylady. Osy arqyly ekoomıkalyq progreske jetý jolyndaǵy strategıany jasaýǵa septigin tıgizedi.
Dúnıejúzilik ekonomıkalyq foým ókilderiniń aıtýynsha, elderdiń básekege qabilettiligi kóptegen faktorlar arqyly anyqtalady. Eger memlekettik basqarý júıesi tıimsiz bolyp, ınflásıa joǵary bolsa, onda damý tejeledi. Al, zıatkerlik menshik jaqsy qorǵalyp, sot júıesi tıimdi jumys istese, ındekstiń joǵary bolýyna paıdasyn tıgizedi. Sonymen birge bilim berý, jumys kúshiniń biliktiligin kóterý jáne jańa bilim men tehnologıalardyń qoljetimdi bolýy da mańyzdy ról atqarady. Ekonomıkanyń básekege qabilettiligin anyqtaıtyn faktorlar ekonomıkalyq júıege ár elde túrli jaǵdaılarǵa baılanysty ár túrli áser etedi.
Ǵalamdyq básekege qabilettilik ındeksin alǵash ret 2004 jyly Kolýmbıa ýnıversıtetiniń profesory Ksave Sala-ı-Martın jasap shyǵardy. Bul ındeksti jasaýda 114 aýyspaly kórsetkish paıdalanyldy. Onyń úshten ekisi kompanıa basshylarynan alynǵan saýalnamalar bolsa, qalǵany statısıkalyq málimetter men halyqaralyq uıymdardyń zertteýleri bolyp keledi. Jalpy alsaq, 12 baqylaý kórsetkishi bar:
- Instıtýttar sapasy.
- Infrastrýktýra.
- Makroekonomıkalyq turaqtylyq.
- Densaýlyq pen bastapqy bilim berý.
- Joǵary bilim berý jáne kásibı daıyndaý.
- Taýarlar men qyzmet kórsetý tıimdiligi.
- Eńbek narǵynyń tıimdiligi.
- Qarjy naryǵynyń damýy.
- Tehnologıalyq damý.
- İshki naryq kólemi.
- Bıznestiń básekege qabilettiligi.
- Inovasıalar.
Bul kórsetkishter teorıalyq jáne empırıkalyq zertteýlerge negizdelgen jáne olardyń bir de biri jeke dara ekonomıkanyń básekege qabilettiligin qalyptastyra almaıdy. Indeksti jasaý kezinde ekspertter ár el ekonomıkasynyń damýy ár deńgeıde ekenin eskeredi. Keıbir faktorlar sol eldiń sol eldiń ınstıtýsıonaldyq jáne qurylymdyq sıpattamalaryna, ıaǵnı, bastapqy jaǵdaılar men damý deńgeıine baılanysty. Zertteýshiler qazirgi qubylmaly zamanda básekege qabilettilikti ólsheýdiń tıimdi quraly bolý úshin ındeksti esepteý ádistemesin árdaıym jetildirip otyrady.
Osy ádistemeniń qalaı túziletindigi týraly Dúnıejúzilik ekonomıkalyq forýmnyń jyl saıynǵy baıandamasynda jan-jaqty aıtylady. Reıtıńke kirgen árbir eldiń jaǵdaıy barlyq turǵydan jaqsylap taldanyp, qandaı myqty jaqtary nemese kemshilikteri bar ekendigi aıtylady. Sonymen birge ár túrli ındıkatorlardan turatyn reıtıńter kesteleri statısıkalyq taraýda keltiriledi. Baıandamada elder men aımaqtardy jetkilikti zerttegen taqyryptyq taraýlar bar.
Qazaqstan 2012 jyldan beri osy básekege qabilettilik reıtıńisinde qatysyp keledi. Osy baǵytta ekonomıkalyq jaǵdaıdy jaqsartý úshin birshama reformalar elimizde jasaldy. Ol ózgeristerdiń mańyzy óte joǵary jáne osy baǵytta memleket pen ekonomıkany tıimdi basqarýdyń strategıasyn qalyptastyrýda septigin tıgizedi.
Reıtıńte ár el óz ekonomıkalyq damý deńgeıine baılanysty ornalastyrylǵan. Qazaqstan ótpeli 2 - kezeńnen 3-kezeńge, ıaǵnı ónimdilikke negizdelgen elden ınovasıalarǵa baǵyt alǵan el retinde qarastyrylǵan.
Bizdiń elde Ulttyq ekonomıka mınıstrligi Ǵalamdyq básekege qabilettilik ındeksiniń úılestirýshisi bolyp tabylady jáne onyń tarapynan atalǵan ındeks kórsetkishterin damytý úshin arnaıy Qazaqstan Úkimetiniń 21.04.2015 jylǵy otyrysynyń hattamasymen bekitilgen jospary jasalǵan.
Salalar boıynsha jaýapty retinde Ulttyq ekonomıka mınıstrligi, Investısıalar men damý mınıstrligi, Densaýlyq saqtaý mınıstrligi, Eńbek jáne áleýmettik qorǵaý mınıstrligi, Ádilet mınıstrligi, İshki ister mınıstrligi, Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi, Bilim jáne ǵylym mınıstrligi, Ulttyq qaýipsizidk komıteti, Memlekettik qyzmet isteri jáne sybaılas jemqorlyqqa qarsy is-qımyl agenttigi men Ulttyq bank sıaqty memlekettik organdar tartylǵan. Oǵan qosa «Atameken» Ulttyq kásipkerler palatasy bıznes pen kásipkerlerge máseleler boıynsha udaıy túrde aqparattyq qoldaý kórsetip otyrady.
Bıylǵy jyldyń jańa reıtıńisinde 140 el qatystyrylyp, jańa baıandama daıyndaldy.
Alǵashqy bestikte AQSH (ındeksi - 86.5), Sıngapýr (83.5), Germanıa (82.8), Shveısarıa (82.6) jáne Japonıa (82.5) bolsa, Afrıkanyń Chad (35.5) eli eń sońǵy orynda tur. Bizdiń el 61.8 ındeksin ıelenip, Úndistan (62.0) men Kolýmbıanyń (61.6) ortasynda 59-orynda ornalasqan. Joǵaryda atalǵan jaýapty memlekettik organdardy qulaqqaǵys ete otyryp, keler jyldary Qazaqstannyń kórsetkishi jaqsy deńgeıge shyǵady degen senim artamyz.
Dúnıejúzilik ekonomıka forýmynyǵ Ǵalamdyq básekege qabilettilik ındeksi joǵaryda atalǵan 114 kórsetkishtiń jıyntyǵy bolyp tabylatyndyqtan, olardyń keıbireýlerine toqtalyp ótpekshimiz.
Adam áleýetiniń damýy reıtıńisinde Qazaqstan 0.800 ındeksimen 58- orynda ornalasqan. Kórshi elderden 49- oryndaǵy Reseı (0.816) ǵana bizden ilgeri tursa, Qytaı (0.752) 86-shy, Qyrǵyzstan (0.672) 122 -, Ózbekstan (0.710) 105 jáne Túrkimenstan (0.706) 108 - oryndarda.
Adam jasynyń uzaqtyǵy boıynsha reıtıńte bizdiń el 71.41 jylmen 155 - oryndy mise tutqan. Qytaıdaǵy adamnyń ómiriniń ortasha uzaqtyǵy 75.73 jylmen bizden joǵary 111-shi orynda bolsa, 70.68 jaspen Túrkimenstan ǵana 160 - orynda tómen tur.
Halyqtyń ósimi boıynsha reıtıńte elimizdiń jyldyq ósimi 1.1 % ǵana qurap, 107 - orynda ǵana turmyz. Reseıde ósim (-0.1%) joq bolyp 183-orynda bolsa, Ózbestan (111-oryn) men Qyrǵyzstanda (113-oryn) 1.1 paıyzdan jáne túrkimenderdiń (103-oryn) jyldyq ósimi 1.2 paıyz qurap otyr.
Jan basyna shaqqandaǵy ishki jalpy ónim kórsetkishinde - 92 - oryn, Inovasıalar reıtıńinde 78 - oryn, Internetpen qamtylý - 81 - oryn, Elektrondyq úkimet damýy 28 - oryn, Ekologıalyq tıimdilik - 101 - oryn bireýden alda nemese bireýden artta degen degen sıaqty pozısıalar bar.
Jyl ótken saıyn Ǵalamdyq básekege qabilettilik ındeksiniń bul kórsetkishteri jańaryp otyrady jáne soǵan baılanysty oǵan qatysýshy elder nátıjelerge qarap qorytyndy shyǵarady. Jalpy tizimde 2015 jyly 42 -orynda bolsaq, 2016 jyly 53-shi orynǵa tústik. Al 2017 jyly 57-oryndy qanaǵat tutsaq, bıyl elimiz 59 -orynda.
Serikqazy Kókenaıuly
