Tulǵa – ol qandaı qasıetterimen elden erek, jurttan bólek bolýy kerek? Tulǵa-ıntellekt, aqyl parasat ıesi. Ol ótkirligimen, tapqyrlyǵymen, kóregendigimen, aqyl-parasatymen, basqasha aıtqanda, ádildigimen, óz múddesin ult múddesimen ushtastyrýymen, ultjandylyǵymen erekshelengen jan.
El tarıhyn áıgili tulǵalar arqyly zerdeleý –qazaqtyń dástúrli tanym-túsiniginde erteden qalyptasqan úrdis. Qazaqtyń shejirelik zerdesinde tarıh udaıy jeke tulǵalardyń ómir deregi arqyly tanylyp otyrady. Qoǵamnyń saıası-áleýmettik, mádenı-rýhanı ahýaly udaıy jeke tulǵalar bolmysy arqyly kórinis tabady.
Keńester zamanynyń 70 jyly ishinde Qazaqstannyń birinshi basshysy bolyp úsh-aq qazaq qyzmet atqardy. Olar Jumabaı Shaıahmetov, Dinmuhammed Qonaev jáne Nursultan Nazarbaev. Jumabaı Shaıahmetov uıymdastyrýshylyq iskerligimen de, jeke basynyń qabilettiligimen de Qazaqstannyń ǵana emes, búkil Keńes Odaǵynyń iri saıası qaıratkerleriniń birine aınaldy. Jumabaı Shaıahmetov eki jaqty saıasat ústady. Bir jaǵynan, Meskeýdiń núsqaýyn oryndaý kerek, ekinshi jaǵynan, últtyq múddeni qorǵap, ony iske asyrýǵa tyrysty.
Árıne, Jumabaı Shaıahmetovtyń tusynda bári birdeı jaqsy bola berdi deýden aýlaqpyz. Ol óz dáýiriniń perzenti bolǵandyqtan, el ómiriniń saıası-áleýmettik salasynda, ásirese rýhanı salasynda zamanynan ozyp kete almady. 1946 jyldan 1950 jyldyń basyna deıin Keńes Odaǵynda sol kezeńge ǵana emes, keıingi on jyldyqtarda da óziniń úlken yqpal-áserin tıgizgen ıdeıalyq-teorıalyq jáne saıası naýqandar úlken etek aldy. Soǵystyń jeńispen aıaqtalýy - Keńes Odaǵy halyqtarynyń qanyna sińgen Otandy, ultty saqtap qalý úshin kúrestiń, shyn mánindegi patrıotızmniń jemisin kórsetti.
Shaıahmetovtyń birinshi hatshylyǵy kezinde soǵys jyldarynan keıingi aýyr jaǵdaıǵa qaramastan ǵylym men bilimge úlken mán berildi. Sol jyldary shet tilder ınstıtýty, dene shynyqtyrý ınstıtýty, Shymkent tehnologıa ınstıtýty, Qazaq konservatorıasy, Balalar jáne jasóspirimder teatry, áıelder pedagogıkalyq ınstıtýty ashyldy. 1946-jyldan bastap ǵylym akademıasy iske kiristi. Onyń alǵashqy Qanysh Sátbaev, Muhtar Áýezov syndy akademıkteri qazaqtyń ańyzǵa aınalǵan tulǵalaryna aınaldy. Almaty kósheleri men aýlalarynda ataqty fontandar dál sol jyldary paıda boldy.
Tolqyny qatty XX ǵasyrdyń bas kezinde kóshpeli malshynyń otbasynda týyp, óz halqynyń laıyqty perzenti bolǵan Jumabaı Shaıahmetov 1902 jyly 30 tamyzda Omby oblysynyń Sharbaqkól aýdanyndaǵy №1 aýylda joq-juqa otbasynda dúnıege kelgen. Joqshylyqqa qaramaı, ol jeti jasynda óz talabymen 1910-1913 jyldary sol oblystaǵy Ashykól aýyldyq mektebinde oqyp, ony bitirgen keıin Poltavskadaǵy eki jyldyq orys-qazaq ýchılıshesin támamdaǵan. Alaıda, muqtajdyq pen joqshylyq onyń armanyn odan ári júzege asyrýǵa múmkindik bermeıdi. 1917-1919 jyldary kún kórý úshin ákesine kómektesip baılar men kýlaktarǵa jaldanady, aýyr eńbekti basynan keshiredi. Tek 1919 jyldyń aıaǵyna taman Ashykól aýyldyq mektebinde muǵalimdik qyzmetine ótedi. 1932 jyly Máskeýdegi Narımanov atyndaǵy Shyǵys ınstıtýtyn birinshi kýrstan tastap ketken. Keıinnen jeke is qaǵazynda «aıaqtalmaǵan orta bilim» dep jazylǵan Jumabaı Shaıahmetovtyń alǵyrlyǵy men sheshendigi, oıynyń ushqyrlyǵy, onyń akademıalyq bilimi joqtyǵyn búrkemelep, bildirmedi. Áıtse de akademıalyq biliminiń ornyn óz betinshe izdenip toltyra aldy. Onyń orasan ıntellektýaldyq qabileti joǵarǵy bilimi joqtyǵyn bildirmeýshi edi. Tabıǵatynan daryndy bolatyn.
1924 jyly otaý tigip, otbasyly bolǵan Jumabaı Shaıahmetov jubaıy Maınur Ǵalıqyzynan bes ul, eki qyz súıedi. Úsh sábıin kishkentaıynan jer qoınyna tabystaǵan ata-ananyń júreginde qandaı júk jatqanyn búginde eshkim dóp basyp aıta almas. Degenmen, búgingi urpaqqa esimi memleket basshysy, qoǵam qaıratkeri retinde ǵana jetken Jumabaı Shaıahmetulynyń tulǵalyq qyrlaryn balalary men kóz kórgen zamandastarynyń estelikterinen eskerip kórelik.
Jalpy Jumabaı Shaıahmetov otbasynda qandaı áke degen suraq týyndaıdy. Kókeıdi kemirgen bul saýalǵa Jumabaı Shaıahmetulynyń qyzy Alma Shaıahmetova myna esteligi ábden jaraıtyndaı: «Soǵys jyldary bolatyn. Ákemdi jaı kúnderi tek keshki asta ǵana kóretinbiz desem jańylyspaspyn. Ol kezderi jumys alty kezdik edi ǵoı. Tańǵy jetide qyzmetke ketkennen keshki asqa biraq keledi. Qazirgi Fýrmanov pen Qurmanǵazy kósheleriniń qıylysyndaǵy úkimettik rezıdensıada turdyq. Emennen jasalgan úlken ústel basynda keshkisin bárimiz jınalatynbyz. Anamyz Maınur Ǵalıqyzy býy burqyraǵan asty ákelip aldymyzǵa qoıatyn. Ózimnen úlken eki aǵam Ravıl men Noel, men jáne Vladımır (asyrap alǵan inim, eń kenjemiz Tarǵyn onda áli kishkentaı) papamyzǵa japa-jarmaǵaı jańalyqtarymyzdy aıtyp jatamyz. Ákem balalarǵa onsha qatal emes edi. Oǵan qaraǵanda sheshemiz urysyp, balalaryn tártipke shaqyryp, keıde soǵyp ta alatyn.
Ákem ózime qatal qabaqpen qaraǵanyn tek bir-aq ret kórdim. Keı kezderi ústelimizde qymyz paıda bola qalǵan jaǵdaıda balalardyń bári ony ishýge mindetti bolatyn. Sondaı bir sátterde aldymdaǵy kesege quıylǵan qymyzdyń tanaý jarar burqyraǵan ısinen tyjyrynyp: «Fý, qymyzdy jaqsy kórmeımin» - desem kerek. Kárlen keseni qolyna ala bergen ákem jaqtyrmaǵanyn sezdirip oqty kózimen qarady. Sodan kesedegi qymyzdy qalaı simirip alganymdy bilmeı qaldym. Jalpy, sheshemiz balalaryn ákeniń qas-qabaǵyna qaraýdy jastaıynan úıretken. Keshki astan keıin ákemiz biraz myzǵyp alatyn. Áli esimde, men ony kúnde túngi saǵat 23.00-de oıatatynmyn. Turyp alyp taǵy qyzmetke ketetin. Odan saǵat túngi úsh-tórtte qaıtady. Kúnde osyndaı temirdeı tártip[1].
…Al, ár jeksenbi biz úshin naǵyz úlken mereke. Otbasymyzben túgel qala syrtyndaǵy Komıtettiń demalatyn saıajaıǵa kelip, mashınamyzdan túsip jatqanymyzda jurt: «O, Shaıahmetov óziniń komandasymen keldi», - dep qýanyshtaryn bildirip jatatyn. Ákem, eki aǵam, men, ákemniń komısary jene bir demalýshyny qosyp, alty adam bir komandany quraıtynbyz. Ol kisi sportpen shuǵyldanýdy kúndelikti ádetke aınaldyrǵan. Erte túryp, júgirip kelip kúzdiń qara sýyǵyna deıin sýyq dýsh qabyldaıtyn. Muzdaı sýdyń astynda turǵan ákemdi kórip kúzetshilerdiń ózi titirkenetindigi áli kóz aldymda. Sonyń arqasynda ol jaratylǵan sáıgúlikteı, symdaı tartylǵan tip-tik edi. Keıin syrqattanǵan kezinde sportpen aınalysýǵa shamasy kelmeı qaldy. Ata-anamyz bizdiń sabaǵymyzdy qadaǵalaýǵa múldem ýaqyty joq edi. Sheshem maıdanǵa kómek kórsetýdi uıymdastyryp, qoly úıden qalt ketkende jeıde tigip, jyly shulyq, bókebaı toqıdy. Áıelderdi de osy jumysqa jumyldyrdy. Mekteptegi jarystarǵa ákem kelip turatyn. Ákemizdiń arqasynda bizdiń otbasy bir ǵana erekshe jaǵdaıdy paıdalana aldy. Azyq-túlik pen qajetti kıimdi arnaýly dúkennen tapsyrys berý arqyly alatynbyz. Onyń ishinde kúndelikti ómirge qajetti zattar da bar. Al, oǵan qajetti aqshany ákemniń eńbekaqysy esebinen tólep júrdik. Ákemniń eńbekaqysy tamaqtan artylmaıtyn. Onyń esesine anam Maınur saýsaǵynan óner tamǵan sheber bolatyn»[2].
Baýyrynan órbigen urpaǵyna adaldyq pen adamdyqty, qazaqy qundylyqtar men salaýatty ómir salttaryn sózimen ǵana emes, isimen úlgi tutqyza bilgen Jumabaı Shaıahmetulynyń otbasyndaǵy orny osyndaı bolǵan eken! Temirdeı qatal tártippen qatar, shynshyldyq pen qarapaıymdylyqtyń dánegin ekken abzal ákeniń tárbıesi tek onyń balalaryna ǵana emes, aınalasyndaǵy jandarǵa da jarqyn úlgi bolǵany sózsiz. Osy rette Jumabaı Shaıahmetulynyń ýádege beriktigi jaıynda bir oqıǵany aıta ketsek bolady.
1923-1926 jyldar aralyǵynda Jumabaı Shaıahmetov Shalqar qalasynda mılısıa qyzmetkeri bolyp jumys isteıdi. Basynda jaı qyzmetker, keıinnen anyqtaýshy, tergeýshi bolyp qyzmet atqardy. Sol jyldary eldi bandıtızm basyp, maldy tabynymen aıdap ketetin kezder týyndaǵan edi. Mılısıonerlerdin basty tapsyrmasy - urylardy ustaý. Qaıtarylyp ákelgen árbir maldyń basyna 5 rýblden tólenetin syıaqysy bar. Sondaı tabysty kúnderdiń birinde Jumabaı jańa aıaqkıim alyp, jora-joldastyryna «jýyp» beredi. Alaıda, sol kúni ony tonap ketedi. Araqtyń kesirinen ekenin túsingen Jumabaı úıine jetisimen áıeli Maınurǵa «eshqashan araq-sharap ishpeımin» dep ýádesin berip, berik ustanǵan. Tipti, onyń bul ýádesi Odaq basshysy Stalınniń ózi buzdyra almaı, Jumabaıdyń ishpeıtinin bilip onyń aldyna júzimniń shyrynyn qoıyp, ony basqalary ishedi eken dep oılaǵan[3].
Minekeı, bul memlekettik deńgeıdegi belgili tulǵanyń biz bilmegen beımálim qyrlary! Tarıh qoınaýynda qalǵan keshegi kúnderdiń estelik-elesin jańǵyrtyp, qazaq halqynyń san qıly taǵdyr kóshinde buıdasyn ustaǵan bıik tulǵalar esimin el esinen ornyqtyrý – egemendiktiń shırek ǵasyryn endi attaǵan qazaq eli úshin ótkennen ónege!
Qorǵasbekova Rystaı Búrkitbaıqyzy
QR Ulttyq mýzeıiniń kishi ǵylymı qyzmetkeri
PAIDALANYLǴAN ÁDEBIETTER:
1.Hısmatýllına A. Zamannyń zańǵary: Memleketqaıratkeri J.Shaıahmetovtyń qyzymen suhbat // Parasat.-2002. №10. -32-33 b.b.
2.Ablaqov R.Óz dáýiriniń birtýary: J.Shaıahmetov 100 jasta // Aqıqat.-20. №11.-60-62 6.
3. Aqylbaıuly M. Shaıahmetovty biz bilemiz be? // Sóz.-2003.-3 maýsym (№31).-3
