– Aǵa, qalamy qarymdy jazýshy retinde parasat bıiginen baǵdarlasańyz, búginde halqyńyz zıalylyqty qanshalyqty túsine alyp júr? – Zıaly-ıntellegentti ár halyq ózinshe túsingen. Eýropada ol – jaı ǵana bilimdi top, Reseıde – halyqqa jany ashıtyn zıaly, al qazirgi zamanda – osy ekeýiniń qosyndysy. Keńestik júıe de oı ókilderin «ózinshe tóbesine kótergen». Tym tereńderin, álemı-qazaqy mádenı úlgilerine súıengen Alashorda ókilderin atyp, asyp, qýyp tastady da, ıkemge kelgenniń aldyna as, eki qolyn bos qoıdy. Jalań sosıalızm kazarmasynyń esigin ańqaıtyp ashyp, óz sózin sóılettirdi; sóıtip, jerdiń astyndaǵyny bilemin dep júrgen «myqtylardy» kóp uzamaı-aq keńestik yrdýdan arbaǵa jegip, ıtpektetip qoıdy. Onyń ústine, alyp dala, arǵymaq at pen alakeýde ańqaýlyqqa, sal-serilikke negizdelgen rýhanı dúnıemizdi HH ǵasyr órkenıeti janyn shyǵaryp turyp janshydy. Jáne bul temir-tersek zamanǵa biz eń sońy bop iliktik. Shyǵystyń jeti juldyzyna Abaı segizinshi bolyp qosylǵany osy mine. Al Eýropadan sýsyndaǵy Shoqan, topyraǵymyz tabanyn tartyp tursa da, bizdiń mádenıettiń sol kezdegi qısyndaryna, shynyn aıtý kerek, qıǵashtaý erekshe tulǵa. Biz madaqtaıtyn bes arys pen alyptar tas qaınata bastaǵanda, ózge elderdiń sol deńgeıdegi marqasqalary kórde-tin. Qalǵanymyz keńestik qara nanǵa meldektep toıǵanǵa máz bolyp, sonyń toǵymen, býymen óz-ózimizdi, nege ekeni belgisiz, zıaly ekemiz dedik. Áli de bolsa birazymyz sol astam da «asqaq» oıdamyz. Bul da bolsa – kárıa tarıhtyń qazaqty qytyqtap oınaǵan zildi ázilderiniń biri. Osy meń-zeń mastyqtan ultymyz áli de aıyqpaı, belimiz shoıyrylyp, jatqan jerimizden úıelep tura almaı jatyrmyz. Keńes tusynda muny: «İs bitti, mádenıetimiz álem deńgeıine jetti, endi ishis, jes kerek» dep túsindirdik. On shaqty jyl buryn shań bergen jańa zaman bizge, kerisinshe, «Túıe teýip, ishiń keýip, jolda jatyrsyń!» – dep anyq aıtty. Jáne, sorymyzǵa qaraı, onysy ras ta. Negizinen, zıaly – qazaq topyraǵynan bastap, álem mádenıetin tolyq meńgergen, óz ultyna jón silteıtin, asyp jatsa, ózge ulystarǵa da úlgi bolatyn, qara halyq pen bolashaqtaǵy arıstokratıany jalǵastyrýshy altyn kópir tulǵa. Orys tildimizdiń basqa jarǵaǵy saı bolsa da, óz ultyn bilmeıdi. Qazaq tildimiz ózin bilse de, ózgeden habary az. Ekeýi jarym jandy, jarty sandy, jartykesh. Ekeýiniń de qarny ash. Sondyqtan qomaǵaı. «Biz barmyz!» dep ózimizdi-ózimiz aldamaıyq. Bar sekildimiz... «Sekildilerden» tálim-tárbıe alǵan qazaq balasy qazir kóshede saýda jasap, reti kelse kisi tonap júr. Keleshek – kúńgirt. Qazannyń qaqpaǵyndaı dıplommen ıntellektini shatastyryp aldyq. Ultqa bas bolý úshin aldymen ózińe qaraý kerek.

– Al qazirgi qazaq ıntellegensıasynyń qaımaqtary dep júrgenderimiz joǵarydaǵy atalǵan talaptarǵa qanshalyqty saı? – Bizde dál qazirgi jaǵdaıda zıalyǵa, qazaq jurty qaltasynda qaqpaqtaı dıplomy bar kez kelgendi aparyp, sondaı ańǵal jomarttyqpen tańa salatyn syńaıly. Eger zıalynyń basty anyqtamasyn «aldymen, óz ortasyna, odan ulty men halqyna, qaldy búkil tirshilik ókilderine jany ashý» dep túsinsek, durysy da osy bolar, onda dıplom zıalylyqtyń ólshemi emes. Joǵarydaǵy anyqtamaǵa jan dúnıesi saı kelip, sonymen ishteı yrǵaq taýyp jatsa, ózge degende ógiz qara kúshi bar qarapaıym shopyr, malshy da zıaly. Al ózim degende ózegi úzilip turatyn akademıgińiz zıaly da emes. Ol tasjúrek dıplom ıesi, bilim-ilimge baı jaı ǵana boq qaryn. Ebi, qarabaıyrlaı atsaq, vana jıeginde otyryp, dál sol vananyń tiri atomdardan quralýy múmkin ekenin jáne onyń: «Abaılap quıryq bassaıshy, aýyrttyń ǵoı janymdy, qınadyń ǵoı tánimdi» degen jan aıqaıy bar ekenin uǵa alatyn adam ǵana, shyn máninde, zıaly. Bul krıterııge bizdiń qazirgi qoǵam jaýap bere alýy neǵaıbyl. Álemdi birtutas jandy, názik organızm dep túsinetin zıaly bizde saýsaqpen sanarlyqtaı. Jalpy, qazirgi qazaq qaýymynda, negizinen, bilimdi nomenklatýra men táýelsiz oı oılaýǵa qabileti joq, oǵan baǵynyshty fýnksıoner saýattylar toby ǵana bar. Tórt qubylasy túgel qoǵamda dál «qul ıelenýshi» men «quldardyń» arasyn ylǵı da áshkerelep, aldyńǵysynyń táýbesin esine túsirip otyratyn, al quldardyń beısharalyǵyn betine basyp, adamshylyqqa úndep otyratyn zıaly bar. Bul zıalyny qazaq topyraǵynda búr jara bastaǵanda-aq keńestik júıe kókteı ordy. Qazirgi zıaly dep júrgenimiz sol órteńniń orny, kúl, kúresini ǵana. Endeshe, biz «zıaly» ekenbiz dep ıegimiz qyshymasyn, biz tek oı júıemiz qurmalas emes, jaı sóılemderden ǵana turatyn qaradúrsin, zıalyǵa kandıdattar ǵanamyz. Biz bul kúnde ótken mádenıet úlgilerin jınaýmen ǵana aınalysyp júrmiz. Ańshylyqpen, jemis jınaýmen alǵashqy qaýymdyq qurylys aınalysqan ǵoı. Osyǵan qarap-aq, mádenıettiń qandaı kezeńinde turǵanymyzdy shamalaýǵa bolady. Jınaǵandy qorytý, baǵalaý – alda. Al tyń óskin mádenıet, tolyqqandy mádenıet jasaý, tipten kóz kórmeıtin alysta.

– Demek, sizdiń sózińizden túıgenimiz, qazaq qoǵamynyń ıntellegensıasyz qalǵany ǵoı dál qazirgi tańda? – Búgingi qazaq zıalysy tutastaı alǵanda, qaı zıaly desek, biren-saranyn esepke almasaq, altybaqan alaýyz keńestik zıaly, mýtant, dúregeı, qomaǵaı «zıaly». Kóbimiz Abaıdyń emes, onyń ashynyp aıtqandarynyń tóńireginen tabylyp júrgen feodaldyq-keńestik, myrqymbaı zıalymyz. Esimizden eki eli shyǵarmaıyq, bas-basymyzǵa bı bolyp, bólip alýymyzǵa qazaq azdyq etedi. Búıte bersek, myna apan dúnıege tastaı batyp, sýdaı sińemiz. Eger birlik, ejelgi túriktik, týysqandyq qasıetterimizdi qaıta tiriltpesek, kúnimiz qarań. «Bólingendi bóri jeıdi» dep halyq mundaı mısyzdyqqa baıaǵyda-aq qysqa, qatal baǵasyn naq bergen. Qazaqstanda qazir kóbine talant, adal eńbek emes, aldap-arbaý, saýda-sattyq, korrýpsıanyń sózi ótimdi. Oǵan kúırep, kúızelmeý kerek, óıtkeni, kez kelgen eldiń ótpeli dáýiriniń sıqy osy. Burynǵy kadr tańdaý júıesi jańa zamanda talant tańdaýǵa aınala almady. Barmaq basty, kóz qysty turǵanda oǵan oryn joq. Aǵa, orta býyndy buǵan berip aldyq, endi jas urpaqty qutqaryp qalýymyz kerek. Talant pen adal eńbek alǵa shyqpasa, Qazaqstannyń sıqy qalǵany qalǵan. Tulpardyń talanttysy Qulager edi. Qulagerdi óltirip ek, ornyna basqa Qulager tabyldy ma? Mahambettiń basy shabylǵasyn, talaı jas Mahambetter Mahań bolýdan bezip ketti. Muqaǵalı men Asqardyń ólimi bolashaq talaı muqaǵalılar men asqarlardyń jolyn kesip tastaǵan joq pa? Qazirgi Muqaǵalı, Asqar, Tólegen, Oralhan, Saǵattar bazarda telmeńdep júr. Jas Qanysh Sátbaevtar qoı sońynda. Provınsıanyń Parıjdi jasaǵany ras bolsa, aldymen halyq arasyna nege kóz talǵansha úńilmeımiz? Aýzy qısyq bolsa da, baı balasy sóılese, bul – bizdeı memlekettiń sory. Barlyq tragedıa árkimniń óz ornynda otyrmaýynan týyndaıdy. Árkimniń qoldan jasaǵan «aǵash aty emes», tabıǵat sheber týdyrǵan tulpar ozýy kerek. Alǵy elder árkimdi óz ornyna qoıatyn, talantty taýǵa súıreıtin júıe jasaı bildi. Bizde ondaı nyshandar joq emes, bar. Áıtse de, ilýde bireý. Talanttardy tabý, tárbıeleý, uqsata bilý ulttyq sıpat alýy kerek. Talant – ulttan da, meleketten de joǵary.

– Bálkim, kóneden jetip, búginde short úzilgen úlkenniń kishige, aǵanyń inige degen ustazdyq uly jolyn qaıta jalǵaý kerek shyǵar. Siz qalaı oılaısyz? – Ras. Eń jamany – saqaldy kóringen jerde sapsıtyp, saýdaǵa salatyn boldyq. Óler aldynda jıyrmaǵa jýyq aqyn-jazýshyǵa batasyn berip ketken uly Muhańnyń qadirli saqaly umyt. Bizdiń keıingi qazaqy saqal – keńes zamanynda ósken, keńes qaıshysymen kúzelip, túzelgen saqaldar. Kolbınniń tusynda qyryq túrlenip, qulpyrǵan olardyń birazy búginde: «Ókshemizdi basyp, jas tolqyn kele jatyr-aý, olardyń qaly myna aýmaly-tókpeli zamanda ne bolady-aý?» degendi esten shyǵarǵan, oılaǵandary – alyp qalý, qarpyp qalý. Ádebıetke alty jasar talant kelse, baıaǵydaı alpys jasyna qaramastan, ornynan turyp, sálem berý qaıda? Qazir: «Oı, myna bireý ruqsatsyz qaıdan kirip keldi? Kápirdiń túriniń jamanyn-aı!» – dep qaradaı úrkip, kópe-kórineý jasqaımyz. Qasymyzdaǵy óz bala, inimizden qas izdep turamyz. Olarǵa salsań, qolǵa quman alyp, ıyqqa súlgi ilip, ómirbaqı qyzmet etip turýǵa tıistisiń. Iaǵnı feodalızm, keńestik quldyqtyń jalǵasy. Qazaqtyń aqsaqaly – onyń zıalysy edi. Talantqa tar, haltýrshıkke keńbiz. Jalpy, bir uıyqtasaq, Alpamystaı qatty ketetin halyq ekenbiz. Keńestik letargıa meńdep alypty. «Ult» degen kishkene kúrkeshe jasap alyp, sonyń ishinde «sábı bolǵym keledi, sábı bolǵym» dep ándetip qoıyp, besikten belimiz shyqpaı jata bergimiz bar. Qarttarymyzda qadir, jastarymyzda jalyn qalmaı bara jatyr.

– Oǵan rýshyldyq pen jershildikti jáne qosyp qoıyńyz deseńizshi... – Rý, júz degen pále qaıdan bas kóterdi deseń, oǵan bas qatyryp oılanatyn túgi joq, onyń arǵy túbi bázbireýler aıtqandaı, regıon namysy emes, kádimgi qara esep. Haltýramen aınalysatyndar týra, adal jolmen júrse oılaǵandary oryndalmaıtynyn sezedi de, shama-sharyqtary kelgenshe «siz ana júzsiz, ol myna júz», – dep talanttardyń arasyna ot jaǵady. Eki qarǵa tóbelesip, úshinshige osylaı jem bolady. Men haltýra emes, talanttarǵa tańǵalamyn: jer túbindegini bilip otyryp, osy bir sebebi de, nátıjesi de aıdan-anyq aldaýǵa op-ońaı qalaı túsip qalady? Álde olardyń da biz bilmeıtin tereń esebi bar ma?.. – Sizdińshe, sonda bul tyǵyryqtan shyǵar jol qaısy? – Joǵarydaǵy aıtqan eki syrqattan aman, jańa qazaq zıalysyn ázirleıtin memlekettik baǵdarlama kerek. Ázirshe oǵan mursha joq – qalta taıaz. Eger qoı emes, oı baqsaq, bolashaqta nıgılıser men feodal-keńestik tól zıalysymaqtar «taqtan taıady da», onyń ornynda bul «ǵasyr shaıqasynan» aman qalǵan at tóbelindeı az ıntellegent qalady. Jalǵyz da qalmaıdy, olarǵa bul kúnde Prezıdenttiń stıpendıasyna, óz esebinen oqyp jatqan tym orystyq, tym qazaqylyqtan deni saý jastar ústi-ústine qosylady. Sóıtip, eki toptyń ozyǵy men «sheteldikterden» jańa úshtik odaq – sapaly qazaq zıalysy qalyptasady. Oǵan deıin ult «Sabyr túbi – sary altyn» dep, jylaı-jylaı tosa tura ma deımin – budan zoryna da shydaǵan.

– Aǵa, endi ózińiz bir kezderi juldyzdy shaǵyn týdyrǵan jýrnalısıkanyń búgingi jaı-kúıi men baǵyt alysyn qalaı baǵalar edińiz? – Bizdiń teleradıo men baspasózge senseńiz, jer betinde qazaqtan asqan baqytty halyq joq sıaqty. Ondaıda keıde osy bizdiń ana tilimiz tek bósýden turatyn sóz, sóılemderden túzile me dep qalasyń. Tumsyq astynan basqany kórmeıtin «tórtinshi ókimetimizdiń» túri osy. Jaýyrdy jaba toqyp, árıne, bárin de Sypyra jyraý demeımiz, syldyr sózben halyqty áldılep uıyqtatyp, dál osy tirligimen kúshtilerdiń qolyna sý quıyp, álgi úmit artqan «tórtinshi ókimetimiz» qolyna qumǵan ustaǵan, ıyǵyna súlgi ilgen birinshi qyzmetshige aınalǵandaı syńaıy bar. Jýrnalısıkanyń eń basty paryzy – baspasóz betin qandaı sapaly materıaldarmen toltyrýdy kúni-túni oılastyrý bolsa, biz gazet, jýrnal betin nemen, qalaı toltyramyz dep qınalamyz. Esi bar elderde gazet, jýrnaldyń ár sharshy santımetri, teleradıosynyń ár sekýndy esepte. Kapıtalızmniń únemge qurylǵan zańy solaı. Ezip pálsapa soǵý, ýaǵyz aıtý, qysqasy, qyzyl sózge onda oryn joq. Qysqa da nusqa habarlar jáne problemalyq maqalalar – o jaqtyń sıynar qudaıy osy. Al bizde memleket moınyna alǵasyn ba, ne kóp, ara-arasyna aýa ketip jatqan syldyr sóz, salaqulash sý maqala kóp. Sońǵy kezde oǵan týyrlyqtaı jarnama, áldekimniń áldebireýge joldaǵan quttyqtaýy qosyldy. Quttyqtaǵan, quttyqtalyp jatqandar kim, olar sondaı aqpa-tókpe asyl sózderge laıyq pa, onda sharýa joq, aqsha tólese bitti, kózderin baǵjıtyp-baǵjıtyp, sýretterin tabaqtaı etip basamyz da jiberemiz. Sonymen bir bette 80, 90, 100 jyldyq mereıtoıy atalyp ótip jatqan klasık te, álgi 25, 30 jasqa tolyp, sonysyn halqyna qýana-qýana málimdegen Aıdar, Aıshalardyń sýreti qatar turady, al, qaıtesiz? Mundaı meırampazdyqqa álem baspasóziniń bir de bireýi osyǵan deıin «batyly» jetip barmapty.

– Ulttyq jýrnalısıkamyzdaǵy mundaı olqylyqtardyń sebebi nede jáne onyń aldyn qalaı alamyz? – Sebep sol, bizdiń bul qyzmetshiligimiz ben qolbalalyǵymyz sonaý keńes ımperıasy tusynda bastalyp, ondaǵan jyldar boıy ábden ústiriktelip, útiktelgen, baıaǵy «láppaı taqsyr» tól psıhologıamyz, 1917 jyldan beri mıdy keýlep, ábden keptirip tastaǵan mágúrttigimiz rýhanı maıdanǵa, onyń eń basty salasy – baspasóz ben teleradıoǵa, masqara bolǵanda, óstip mór bolyp basylyp otyr. Oılaý júıemiz óstip júgendelip, qalam ustaǵan qolymyz shyndyq dese araqkesh sekildi osylaısha qaltyrap sala beretin halge ushyradyq. Ondaı masqara quldyq minezdiń tas qamalyn eń aldymen júrdek te jaýynger baspasóz ben teleradıo bastap buzýy kerek edi, óıtip erlik jasaǵannyń ornyna qaıta: «Bizde bári de jaqsy, e, Alla, osy bergenińe shúkir!» dep, aldymen oıdaǵy, qyrdaǵy halyqtyń, shama-sharyq kelip jatsa, álem jurtshylyǵynyń kózine teleperde tutyp, qulaǵyna radıoqap kıgizip, kózine qısyq baspasózdiń qyzyl, jasyl álemish kózildirigin kıgizgimiz bar. Jer seriginen polıgondaǵy áskerı adamnyń pogonyndaǵy juldyz sanyn aıyrýǵa bolatyn, mynaý qarym-qatynas, kórgish, bilgish quraldary ábden damyǵan zamanda ondaı syldyrmaqqa kánigi shetel aldana qoıar ma eken! Bul, túptep kelgende, ýaqytsha aldaý, óz-ózimizdi aldaý, qazaqty taldaý... Biz baspasózimizde áli kúnge deıin qanymyzǵa sińgen romantıka, poetıkamen júrmiz. Keregi – sýyq zerek, ashshy shyndyq. Platon aıtqandaı: «sen meniń dosymsyń, biraq shyndyq ekeýmizden de joǵary». Mynaý aıaýdy bilmeıtin ómirge qazir muz betimen mánerlep kónkı tebý emes, jeti qat jerastyna tik túsip ketetin shahter shyndyǵy, esebi, qara sharýa jýrnalısıka kerek. Sarnap aqyl soǵatyn abyzdyń, qobyzdyń dáýiri kelmeske ketti. Toǵaıdyń sybdyry, japyraqtyń syldyry qazir eshkimdi tolqytpaıdy. Endi alǵa shyǵyp, keler kókjıekterdi qalam ushymen nusqaı bilý kerek, sonda ǵana baspasózdiń oqyrman aldynda beti jaryq. Bul zamanda úndemeý – úıdeı pále! Toqeteri, baspasóz ben teleradıo ult ómiriniń kórsetkish shkalasy desek, bizdiń qazaqy shkala kók bazardaǵy aldamshy saýdagerdiń teris tarazysy sıaqty durys kórsetpeıdi. Ol úshin ótirik arlanyp, bir-birimizge ókpe artpaıyq, asyly, shyndyqqa ókpe joq.

Qalamger shyǵarmashylyǵymen syrlasqan Nazerke JUMABAI, Facebook paraqshasynan