1953 jyly raqymshylyqtan keıin GÝLAG-tyń kóptegen lagerinde kóterilis bastaldy. Reabılıtasıa almaǵan lagerlerdiń tutqyndary tutqynnan bosaý úshin barlyq amal qarastyrýǵa umtyla bastaıdy. Sol jyly Rechlagta eń úlken kóterilis oryn aldy. GÝLAG-tyń basqa da jerlerde tártipsizdikter kóp boldy. Ustalǵandar men kúzetshiler arasynda qapıada kóz jumǵandardyń sany birtalaı.
1953 jyly Stalın qaıtys bolǵannan keıin GÝLAG-tyń aımaǵynda bolǵan stalındik qýǵyn-súrgin saıasatynyń qurbandarynyń kóbisi is-árekettiń ýaqyty keldi dep sheshti. Máselen, 37 myńǵa jýyq tutqyndar bolǵan Rechlagta paraqshalar taratyldy. Paraqshalarynda jumystan shyǵý jáne kóterilisterdi uıymdastyrý úshin birigip kúsh jumsaýǵa úndeý tastady. Osy ýaqytqa deıin barlyq tutqyndar nebir azap tartqan. Sonyń arqasynda GÝLAG tutqyndardy jasamaǵan qylmysty moıyndaýǵa májbúrledi. Osydan jáne lager qyzmetkerlerdiń qatygezdiginen ábden sharshap, sondaı-aq turatyn baraqtardyń adam tózgisiz jaǵdaıyna baılanysty GÝLAG-ta otyrǵandar kóteriliske shyǵýǵa májbúr boldy.
Kóptegen shahta qyzmetkerleri kómir óndirisin toqtatty. Olar arbalarda «Tutqyndyrǵa bas bostandyǵyn berý!» jáne «Kómir bermeńiz!» dep jazdy. Shildeniń sońynda №2 lagerde jazasyn ótep jatqan 1500 adam jumysqa barýdan bas tartty jáne KOKP Ortalyq komıteti ókilderi Rechlagqa kelýin talap etti. Jumysqa barýdan bas tartqan sottalǵandardyń sany 3000-ǵa jetkende GÝLAG basshysy olarǵa jańa jeńildikterdi engizdi.
Tutqyndardyń jumys kúni endi toǵyz saǵat boldy jáne olardyń óz týystaryn kórýge jáne olarmenen hat almasýǵa múmkindik paıda boldy. Sottalǵandardyń aılyǵynyń kóbeıýine jáne óz týystaryna aqshan aýdarýǵa múmkindik berildi. Biraq bul jeńildikter GÝLAG qurbandaryna aýyzyna qaqpaq bola almady, olar kúresin toqtatpady. Kópshiligin jalǵan nemese ótirik aıyp boıynsha stalındik bılik sottady. GÝLAG-tyń tutqyndary belsendi árekettke kóshti. Vorkýta lagerleriniń birinde tutqyndar kúzetshilerge shabýyl jasap, kóterilistiń belsendileri bolǵan 77 áriptesin túrmesinen bosatty. Osy ýaqyt ishinde eki tutqyn jaraqat aldy, al taǵy ekeýi qaıtys boldy.
Vorkýtada GÝLAG-tyń tártipsizdigi tamyz aıynyń basynda údeı tústi. Rechlag-tyń bastyǵy Derevánko ereýilge qatysqysy kelmeıtin tutqyndardy bosatý kerektigin aıtty. Muny 400 adam maquldady. Olardy bosatý úshin 50 kúzetshi men sarbaz kirdi, biraq basqa ereýilshiler buǵan qarsylyq kórsetti. Olar qorshaýdyń syndyrylǵan taqtaıshalary arqyly sarbazdardy qýyp shyqty jáne lagerdiń qaqpasyna qaraı kire bastady.
Sodan keıin tóńkeristi basý úshin sý qaqpaǵy bar órt sóndirgish kólik keledi. Biraq tutqyndar órt sóndirý shlangin alyp, jábirlenýshilerge ony qoldanýǵa múmkindik bermedi. Sonymen qatar olar bes metrge jýyq tyıym salynǵan qashyqtyqqa jaqyndaıdy. Erejege sáıkes, ol "GÝLAG-tan qutylý áreketi" dep sanaldy. Sottalǵandarǵa qarsy pýlemet bólimsheleri oq atty. Resmı derekter boıynsha sottalǵan 135 adam jaralanyp, 53 adam qaza tapty.
Kóterilistiń basynda tutqyndar belgili bir artyqshylyqqa ıe boldy. Biraq olardyń negizgi talaptary oryndalmady. Olar Keńes úkimetke qarsy saıası qylmys jasaǵany úshin aıyptalǵan júzdegen erler men áıelderdiń isterin qaıtadan qaraýdy talap etti. Al 1953 jyldyń qyrkúıeginde ǵanea olar osy maqsatqa qol jetkize aldy.
GÝLAG-tyq kóterilistiiń basshylarynyń (barlyǵy 14 adam boldy) tutqyndaý merzimin taǵy 10 jylǵa uzartty. Aýyr jumystqa aýystyrylǵan sottalǵandardyń sany shamamen 300 adamdy qurady. 1954 jyly mamyrda Rechlag resmı túrde jabylyp, tutqyndar basqa lagerle aýystyryldy.
Kerimsal Jubatqanov, tarıh ǵylymynyń kandıdaty, Qazaq-Orys Halyqaralyq Ýnıversıtetiniń dosenti
