Birde shymshyq pen kókektiń arasyndaǵy tańǵalarlyq oqıǵany sýrettegen beınejazbany kórdim. Shymshyq joqta, onyń uıasyna basyp kirgen kókek, shymshyqtyń bir jumyrtqasyn jep kóredi de, sol ınformasıaǵa saı keletin óziniń bir jumyrtqasyn shymshyqtyń uıasyna tastap ketedi. Aı-kúni jetip aldymen qabyrshyq jaryp, ómirge kelgen kókektiń balapany, kózin ashar-ashpas áli de qaýashaǵyn jaryp ulgirmegen shymshyqtyń jumyrtqalaryn birinen soń birin, ólermendikpen qulatyp óltirip, uıada jalǵyz ózi qalady. Jem ákelgen shymshyqtar óziniń násilinen ózge, iri de, suryqsyz tirshilikke qarap ań-tań kúı keship az-kem turady da meıirimdiligi barlyq kúmán men jatyrqaýdy jeńip ony tamaqtandyra bastaıdy. Kókektiń balasy úlkeıip ózi jem taýyp jeýge jarasa da, sol masyldylyǵyna basyp, jata beredi. Al ata-ana eki shymshyq onyń tábeti artqan saıyn, onan beter sharshap, oǵan qyzmet ete beredi. Budan neni túıýge bolady? Meniń paıymymda: Uıa- bizdiń aqyl oıymyz ben sanamyz mekendegen mıymyz. Al, shymshyq ta, kókekte olar - mádenıetter. Mádenıet degenimiz aýqymdy uǵym, ol - til, din, dil jáne ulttyq salt pen óner. Al jumyrtqa jaryp shyǵatyn balapandar she? Mine naǵyz mańyzdy dúnıe. Olar - tilder. Qaı til sanada ornyǵa bastasa, soǵan saı mádenıet “mekendeı” bastaıdy. Sondyqtan qazaqtar “Balanyń tili shyqty” -deıdi. “Til qalyptasty nemese tili paıda boldy”-demegen. Demek, til - genetıkalyq ári rýhanı qasıet. Al onyń boıynda biz “mádenıet”-dep ataıtyn barlyq qundylyqtyń ınformasıasy jınaqtalǵan.
“Bir qazanǵa eki qoshqardyń basy syımaıdy”-degendeı, bir basta eki túrli til men eki basqa mádenıet teń dárejede jasamaıdy. Sóz joq, bireýi basshy, ekinshisi baǵynyńqy orynda turady. Eger, álgi oqıǵadaǵy jaǵdaıdy bylaısha elesteteıik, shymshyq balapandary kókek balapanynan buryn nemese bir ýaqytta kózin ashyp, tirilse qaıter edi? Onda, bir uıadaǵy úsh shymshyq pen bir kókek balapany arasynda “keskilesken” kúres bolar edi. Al biz óz uıasynda shymshyq balapandarynyń qalǵanyn tileımiz ǵoı. Dana Abaıdyń:
-Birińdi qazaq biriń dos,
Kórmeseń istiń bári bos -deýi. Turar Rysqulovtyń: “Túrki tildes, túgel bol!”-deýi osydan shyǵar?
Kózi qaraqty oqyrman sezip otyrǵan bolar, memleket til sanalatyn - ana tilimizdiń óz deńgeıindegi mártebege jete almaýy, basqa emes, zaman ózgergenmen, ózgermegen sanamyzdan bolyp otyr. Sanamyzda Keńes kezinen qalǵan ultymyzdyń rýhanı qundylyqtaryna jat dúnıeler kóp. Olar beıne kókek balapanyndaı sanamyzda áli otyr. Olardan arylý ári órkenıetti qoǵamǵa tán qundylyqtardy qalyptastyrý qazirgi zaman talaby. Elbasymyz “Rýhanı jańǵyrý”-atty maqalasynda: “Elimiz jańa tarıhı kezeńge aıaq basty....maqsatqa jetý úshin bizdiń sanamyz isimizden ozyp júrýi, ıaǵnı odan buryn jańǵyryp otyrýy tıis”-dep atap kórsetti. Demek, ótken kúnniń elesinen tazarmaıynsha, bolashaqta jarqyn dúnıe jasaımyz deýdiń ózi basy artyq sóz.
Aǵa urpaq pen jas urpaq arasyndaǵy qarama-qarsylyqtyń birligi sanalatyn zańdylyq zamandar boıy ómir súrip keledi. Biraq jaýapkershilik qashanda aǵa urpaqtyń moınynda. Sondyqtan, Keńestik tárbıeniń “qazanynda” myqtap qaınaǵan kóptegen búgingi aǵa býyn ózderi ana tilin bilmegenmen qoımaı, balalaryn, nemerelerin ana tilden alshaq etip tárbıeleýde. Olar ony maqsatsyz, tek ózderine qolaıly bolǵandyqtan istep otyr dep oılaımyn. Alaıda, olar ózderiniń jaýapsyzdyǵy, jalqaýlyǵy arqyly, beri bolǵanda, óz urpaǵyn, ary aıtqanda ultymyzdyń bolashaǵyna jaýapkersizdik tanytyp otyr. Aǵa urpaq ne isteýi kerek? - Ózgeristi ózderinen bastap, sanasyndaǵy “kókekterden” arylýy jáne sol kókekterdiń urpaǵynyń sanasyna “kóshýine” jol bermeýi qajet. Bul turǵyda óz tájirıbemdi aıtsam: Alǵash áke atanǵanymda, balapanyma ózimdi “Áke”, sheshesin “ana”-dep shaqyrtyp úırettim. Keıingi balalarym qamshy saldyrmaı solaı atap ketti. Birde mynadaı qyzyq oqıǵa boldy. Ol kezde tuńǵysh balam 5 jasar edi. Jumystan úıge telefon shalǵan áriptesim:
- Papa bar ma?-depti erkeletip. Sol kúnge deıin “papa” sóziniń mánin túsinbeıtin qyzym:
- Papa degen adam joq- depti. Sonda taǵy bir áriptesim:
- Onyń balalary “áke”-dep aıtady-dep eskertipti. Sodan álgi áriptesim: “Ákeń úıde me”-degen eken, qyzym: Iá, úıde-dep telefondy maǵan ákelip berdi. Áriptesterim kúlip:
-Qyzyń bizdi ábden uıaltty-degeni áli esimde. Qazir sol qyzym mektepti úzdik oqyp jatyr. Ana tilinen shyǵarma, óleń jazyp, talaı marapattarǵa ıe boldy. Aǵylshyn, orys tilderin de óte jaqsy meńgerdi. Bastysy, qazaqy mádenıet pen dúnıetanymy qalyptasty. Bular qyzymnyń sanasynyń irgetasyndaı nemese armanynyń tereńge tartqan tamyryndaı ómir boıy serik bolaryna senemin.
Birde aǵylshyn danasynyń qulyptasyndaǵy sózin oqyǵanym bar. Onda: “Men jas kúnimde álemdi ózgertem dedim, keıin Anglıany ózgertýdi armandadym, qartaıǵanda bildim, adam aldymen ózin ózgertý kerek eken, bári kesh”-dep jazylypty. Sondyqtan “Eshten, kesh jaqsy”-degen dala fılosofıasymen balalaryńyzdyń, bolmaǵanda, nemerelerińizdiń alǵashqy tilin “ákem, anashym”, “atam, ájem”- degen qasıetti qazaq tilimen shyǵaryńyzdar. “On myń shaqyrymdyq alys jol, alǵashqy qadamnan bastalatynyn” umytpańyzdar aǵaıyn.
Qaster Sarqytqan,
Abaı atyndaǵy QazUPÝ ustazy
