♦«Ulyqbektiń tragedıasy» nemese «Amerıkanyń eń úlken urlyǵy»
Sonymen jabylyp júrip Ulyqbekti óltirdik. Qusshy, Rýmı sekildi ǵalymdardyń izine shyraq alyp tústik. Dál osy ýaqytta nemis ónertapqyshy Gýtenberg óziniń baspa stanogyn ázirledi. Eń alǵash hrıstıandardyń qasıetti kitaby İnjil basylyp shyqty. Antıka, Qytaı, Arab sıvılızasıasynan keıingi jańa dáýir osylaı bastalǵan edi.
Kitap basý stanogynyń jaryqqa shyǵýy bul naǵyz ǵylymı revolúsıa bolatyn. Endi bir kitap jazý úshin jyldar boıy kóz maıyńdy taýysýdyń keregi bolmaı qaldy. Bir kitapqa 300 qoı terisin paıdalanǵan dáýir endi kelmeske ketti. Gýtenbergtiń tamasha jetistiginen soń kitap basý úırenshikti sharýaǵa aınaldy. Endigi jerde kitap basý men ony jınaqtaýda Eýropa Qytaıǵa jetip qana qoımaı, ony basyp ozýǵa umtyldy. Berlın qalalyq saraıy boı kóterdi. Barselona ýnıversıtetiniń negizi qalanyp, jer-jerden stýdentter aǵyldy. Al qazaq dalasyna baspa stanoktary qashan kelgenin esińizge alyńyzshy? XIX ǵasyrda ma?
Maýerennahrda 36 jyl patshalyq qurǵan Ulyqbek óz balasynyń qolynan ólim qushty. “Zamanynyń Platony” atanǵan Ulyqbek Azıanyń sońǵy úmiti bolatyn. Ol týmysynan táj ben taqtyń adamy emes edi. Ony zamany, ómir súrgen ortasy májbúrledi.
Onyń observatorıasy naǵyz ǵajaıyptyń ózi bolatyn. Syrttaı qaraǵanda úsh qabatty úıdiń bıiktigindeı kóringenimen onyń bıiktigi toǵyz qabatty úı (40 metr), dıametri 50 metrden asyp jyǵylatyn. Ǵımarattyń ishki kórinisine keler bolsaq, qabyrǵalarda toǵyz aspan denesi, jeti planeta, jerdiń tabıǵı beldeýleri syzylǵan sqemalarǵa tolyp tur. Búıirleri mármármen qaptalyp, árbir qabaty otyz eki oıyqtar salynyp bezendirilgen. Atasy Ámir Temirdiń jer jahandaǵy kitap qoımalarynan úptep alǵan baı kitap qory jasaqtaldy. Munda «ekinshi Ptolomeı» atanǵan Álı Qusshy, Rýmı sıaqty ataqty ǵalymdar men fılosoftar jumys istedi.
Osynaý Azıanyń ǵajaıyp ýnıversıtetin salǵan Ulyqbek din atyn jamylǵan kisi óltirýshilerdiń jalasyna ushyrady. Ol týǵan uly Ábd Latıfpen odan ári soǵysýdy qalamady. Osylaısha ulynyń saraıynyń aldyna kelip basyn ıdi. Ábd Latıf óz ákesin shaıhylar sotyna tartyp, jaýyz dep qaralady. Osy ádiletsiz sotta Ulyqbek óziniń bir ǵana tilegi baryn aıtady. Ol altyn taqtan, bılik pen baılyqtan túgeldeı bas tartyp, tek Samarqanda ǵylymmen aınalysýdy ótinip suraıdy. Dinshilder oǵan aqıqattan alystap kettiń, sol sebepti kıeli Mekkege qajylyqqa baryp, óz oıyńdy tazart dep úkim shyǵardy. Alaıda qupıa sot músheleri ataqty ǵalymdy áldeqashan ólim jazasyna kesip qoıǵan edi. Arada úsh jyl ótpeı Husyraý qajymen jolǵa shyqqan Ulyqbektiń basy shabyldy.
Ulyqbektiń ózi ólgenimen, onyń 40 metrlik ǵajaıyp observatorıasy Samarqanda asqaqtap turýy dinshilderge tynysh uıqy bermedi. Endi olar osy qaýqıǵan ózderine túsiniksiz qurylystyń qaıtse de kózin joıýdy oılastyra bastady. Osylaısha olar Ulyqbekti eske salatyn belgi qalmaýy kerek degen pátýa shyǵarady. Moldanyń sózin estip alǵan kókiregi kór qala halqy dárýishterdiń sońynan erip, ǵımarattyń ústine órmelep shyǵa bastaıdy. Bireýinde kúrek, endi birinde ketpen men balta ustaǵan beıbaqtar mármármen qaptalǵan Azıa jaýharyn baltalaı bastady. Asa yjdahattylyqpen salynǵan qurylys sharýalar men zıankesterdiń bul isine aıtarlyqtaı búline qoımasa kerek. Osynyń bárin saraıynda tamashalap turǵan Ábd Latıf ǵımarat ústine qabyrǵa qıratqysh mashınany shyǵarýǵa ámir etti. Kún batýǵa taıaǵanda alyp ǵımarattyń gúrs etip qulaǵan qabyrǵasy jerge jalp ete tústi. Osymen is tyndy. Dinshil soqyrlar óz qarańǵylyqtaryn áıteýir qorǵap qaldy.
Eýropada Qaıta órleý búr jaryp jatqanda Orta Azıa Renesansty jerlep tyndy.
Ulyqbektiń zamandasy Genrıh Teńizshi atty portýgal hanzadasy bolǵan. Portýgalıa óziniń «Altyn ǵasyry» úshin osy adamǵa qaryzdar. Bul ataqty I Jýan koróldiń uly edi. Biraq ol baýyrlarymen taqqa talasyp ýaqyt joǵaltpady. Óz kezeginde Pedrý, Dýarte, Ferdınand sekildi baýyrlary Genrıhke qoldaý bildirip, senim artty. Genrıh hanzada Ulyqbek sekildi bar ýaqytyn teńizde júzýge, karta syzýǵa, matematıkalyq esepteýlerge, juldyzdar qozǵalysyn baqylap, astronomıany zertteýge jumsady. Óziniń jeke qazynasyn osy ǵylym men bilim jolyna qurban etti. Onyń tipti basqa adamdarmen jaıdary otyryp, áńgime aıtýǵa, saraı rásimderine, saltanatty kezdesýlerge de ýaqyty bolmady. Hanzada basymen sán-saltanatty koról saraıynan bas tartyp, bar ýaqytyn qaǵaz ben boıaýdyń ıisi sasyǵan sheberhanada ótkizdi. Qarap otyrsańyz, dál sol ýaqytta Rım papasynyń aq degeni alǵys, qara degeni qarǵys bolyp turǵany edi. Bul tipti bizdegi dinı jaǵdaıdan da aýyr bolatyn. Papa bıligi batysta eshqandaı jer joq dep jar saldy ári korólderdi óz aıtqanymen júrgizdi. Eýropada birde bir patsha papanyń shapanyn súımeı taqqa otyra almaıtyn. Qasıetti kitap boıynsha batysta jer bolýy múmkin emes-ti. Al Jańa jer izdeý bul Qudaı sózine kúpirlik keltirýmen birdeı edi.
Alaıda Genrıhtiń taǵdyry «Ulyqbek tragedıasyn» qaıtalaǵan joq. Sebebi bılik jańa ózgeristerdiń bolýyna, jańa kapıtaldyń kelýine, fabrıkalar ashylýyna múddeli boldy. Korólge papanyń duǵa-batasy jetkiliksiz edi. Ol qazyna toltyryp, úlken ásker ustap, bıligin kúsheıtkisi keldi. Al qarapaıym halyq súreńsiz tirlikten, aýyr turmystan ábden qajydy. Osy jerde bılik pen halyqtyń ishki oıy bir jerden shyqty. Bir sózben aıtqanda bılik pen halyq bir-birin únsiz túsindi.
Mine, osydaı arman-tilektiń ushtasýynan judyryqtaı Portýgalıa kórshisi Ispanıany basyp ozyp, álemdik teńiz derjavasyna aınaldy. Genrıhtiń tynymsyz eńbegi arqasynda portýgal jurty eki ǵasyr shalqyp ómir súrdi. Kolýmb Úndistandy Amerıkadan izdep júrgende, portýgaldar Afrıkany aınalyp ótip, naǵyz Úndistanǵa jetti. «Teńiz padıshasy» Venesıa qurdymǵa ketip, álem kartasynda Portýgalıa atty jańa derjava paıda boldy.
Bul jaıdan bir ǵana qorytyndy shyǵarýǵa bolady: Eldegi ǵylym men bilimniń damýyna sol memlekettiń bılik apparaty múddeli bolýy tıis.
"Al Azıa patshalary nege múddeli bolmady?" deseńiz, muny kelesi maqalada aıtatyn bolamyz...
Rysbek Ramazanuly
tarıhshy, “Álem halyqtary jazýshylary odaǵynyń” múshesi
