Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti Nazarbaev prezıdenttikten ketemin dep naýryzdyń 19-ynda málimdeme jasady. Qamshy.kz aqparat agenttigi saıasatker, ekonomıka ǵylymynyń doktory, profesor Serikbolsyn Ábdildınge jolyǵyp, jedel suhbat uıymdastyrǵan bolatyn.
– Serikbolsyn Ábdildauly, keshe Elbasy Nursultan Nazarbaev ókilettiligin toqtatty. Ne aıtasyz? Kózqarasyńyz qandaı?
– Bul saýatty jáne sáti túsken baılam boldy. Ázirge ornyna Qasym-Jomart Toqaevty taǵaıyndap ketti. Men kezinde 1993 jyldary bılik eshalonynda júrgen kezde Qasym-Jomart Toqaev syrtqy ister vıse-mınıstri bolyp turǵan edi. Sol kezden beri ol kisini bilemin. Ol kezdegi jańadan ósip kele jatqan kadrlarǵa talaı kóz salǵanmyn. Toqaevty ınabatty, bilimdi, óz ustanymy bar azamat dep baǵalaımyn. Bolashaqta Qasym-Jomart Toqaevqa ekonomıkany tyǵyryqtan alyp shyǵý úshin úlken júk artylyp otyr. Syrtqy qaryzdyń kólemi ósip tur, odan qutylý joldaryn qarastyrý kerek bolady, el ekonomıkasyna qomaqty ınvestısıa tartý qajet bolady. Sondyqtan Toqaevqa osyndaı aýyr júkter artylyp tur.
– Biz jańa ınvestısıalyq ekonomıkalyq qadamdarǵa bet buryp jatqan tárizdimiz. Bul turǵyda qabyldanyp jatqan baǵdarlamalar men jobalar legi jetkilikti. Siz ekonomıs ǵalym retinde atqarylyp jatqan sharýalarǵa qandaı baǵa berer edińiz?
– Negizinde, naq qazir biz ekonomıkalyq órkendeý jolynda biraz isterdi tyndyrǵan tárizdimiz. Jalpy, ındýstrıaldy-ınnovasıalyq damý jolyna túskimiz keledi. Birqatar reformalarǵa da reńk berýdemiz. Biraq kúngeıdiń kóleńke tusy bolatyny tárizdi bizdiń osy jańa ekonomıkalyq saıasatymyzdyń da kóleńkeli jerleri bar ekenin jasyrmaýymyz qajet. Osy tusta basymdyq berip aıtatyn nárse: bizde buıryq aıtylady, jospar jasalady. Áıtse de sony oryndaý jaǵy kemshin. Sóz ben istiń arasy baılanyspaıdy. Bul – úlken kemshilik. Adam balasynda ótkendi saralaý degen bolý kerek. Al bizdiń moınyna jaýapkershilik júktegen quzyrly tarapta osy ótkendi saralaıtyn qasıet az. Belgili bir engizilgen jańa júıeniń, reformanyń nátıjesin baqylaý joqtyń qasy. Bir sózben aıtqanda, naýqanshyldyq basym. Ásire naýqanshyldyqtyń asyra jaqsylyq bermeıtini beseneden belgili dúnıe. Sondyqtan óz basym naq qazir istep jatqan tirligimizdi «jaqsy» dep baǵalaı almaımyn...
– Siz únemi syn aıtýǵa qumarsyz. Osy sizdiń belgili bir istiń nátıjesin kórip, kóńilińiz tolatyn sátterińiz bola ma?
– Joq, men sizdiń bul pikirińizben kelispeımin. Ras, meni ózińiz tárizdi birqatar BAQ ókilderi «bıliktiń synshysy» etip alǵany da bar. Biraq meni «syn aıtqysh» degennen góri «kemshilikti kózge tizip aıtasyz» deseńizder oryndy bolar edi. Maman retinde, adamı turǵyda kemshilikterdiń bar ekenin kórip-bilip turyp, tilimdi tistep qalǵym kelmeıdi. Bolmasa men qaısybireýge min taǵyp, syrtynan syn aıtyp, jik izdep júrgen joqpyn.
– Degenmen qandaı da bir tyndyrymdy isterge kóńilińiz kónshıtin tustar bola ma?
– Bolady. Nege bolmasyn?! Máselen, qazirgi jaýapkershiligi mol qyzmetterge qyraǵy saıasatkerlerdiń, bilimdi ekonomıserdiń kelip jatqanyn moıyndaýymyz kerek. Atyn atap, túsin tústemeı-aq qoıaıyn, áıtse de olardyń birazynyń qarym-qabileti myqty. Keı sátteri sol jastardyń isine shynymen de kóńilim tolyp, ishim jylyp qalatyny bar. Tek sol jastar boıyndaǵy bilimin, kóregendigin óziniń jeke basyna paıdalanyp ketpese eken, halyqqa bir qadam jaqyn júrse eken dep tileımin. Áıtpese bizdiń qazirgi ákimqaralar ózderiniń kóregendigi men talantyn jeke basyna paıdalanýdan ári asa almaı júr. Osyndaı bereketsizdikti kóresiń de, ishiń ashıdy. Ókinishtisi – osy...
– Siz kezinde ózindik jobalaryńyzben Qazaqstan ekonomıkasy negiziniń qalanýyna úles qosqan ǵalymdarymyzdyń birisiz. Jasyratyny joq, qazir de jańaǵy ózińiz sóz etken «jas ǵalymdar, qyraǵy mamandar» «kezinde naryqtyq júıege alǵash engen tusta ekonomıkalyq baǵytymyzdy durys ustanbadyq» degen pikirlerdi de aıtyp qalady. Al mundaı pikirlerge qalaı qaraısyz?
– Bul – ońdy pikir. Kezinde biz alǵash naryqtyq qaǵıdaǵa bas suǵar tusta jekeshelendirý saıasatyn durys júrgizbedik. Ol tustary aldy-artyn paıymdaǵan elderdiń basym bóligi aýyl sharýashylyǵy salasy turalatpaýdy oılady. Biz, kerisinshe, aýyldaǵy sharýanyń aldyna otar-otar qoıyn salyp berdik te «boldy, ári qaraı óz kúnińdi óziń kór» dep beıqam qaradyq ta otyrdyq. Basty kemshiligimiz osy boldy. Sol jekeshelengen tusta sharýalardy kooperatıvtendirip, kolhozdandyryp baryp aldaryna mal basyn berip, tehnıkamen qamtamasyz etip, «ázirshe myna mal seniki, biraq munyń tólin erteń Úkimetke beresiń, eti men sútinen ónim óndiresiń» dep talap qoıǵanymyzda, naq qazirgideı aýyldyń jaǵdaıyn aýyrlatpas edik. Endi kelip búgingi zamanǵa saı etip aýyl men qala arasyn jaqyndastyrǵymyz keledi. Qazir «aýyl sharýashylyǵyn jandandyramyz, aýyldy jerlerge jas mamandardy tartamyz» dep órekpımiz. Ózińiz oılap qarańyzshy, eskirgen kóne úıdi jóndeý úshin de birshama ýaqytyńyz ben biraz qarjyńyz ketedi. Al elimizde búginde 65-ten asa aýdan ortalyǵy bar. Osy aýdandardy qalpyna keltirip, kúıisi ketken aýyldardyń basyn biriktirip, aýyl halqynyń eńsesin kóterý úshin áli biraz ýaqyt kerek, úlken kúsh kerek. Kezinde osyny saýatty túrde júzege asyrǵanda, qazir sol istiń jemisin kórip, jetistikke jetip otyratyn edik. Belgili bir isti júzege asyrarda «jeti ret oılanyp, bir ret kes» degendi bizdiń qazaq osydan baryp aıtsa kerek. Al biz ol kezderi durys oılanbadyq. «Bul durys emes» dep baıbalam salǵandardyń usynysy eskerilmedi.
– Jalpy, biz sońǵy kezderi sheteldiń daıyn ınvestısıasyna, daıyn mamandaryna, tehnologıasyna kóbirek ıek artyp kettik. Osy úrdis bizdiń ózindik qarym-qabiletimizdi tunshyqtyryp tastamaı ma?
– Men bul pikirge qosylamyn. «Sheteldiń daıyn tehnologıasyna, daıyn ınvestısıasyna, daıyn mamandaryna arqa súıeý potensıaly myqty qazaq ǵylymyn tunshyqtyrady» degendi men birneshe ret aıtqanmyn. Biz «sheteldikter qazaqty jarylqaıdy» degen uǵymǵa múlde senbeýimiz kerek. Ózgenikine kóz súzip qyzyqqannan góri, ózimizdiń talpynǵanymyz jón. Jat el bizge jaqsysyn berip jatqan joq. Olar bizge jaqsy bolyp kóringisi kelip, qundylyqtarymyzdy qurtyp jatyr. Bizge muny uǵynatyn kez áldeqashan jetken.
– Qazir qaısybir sarapshylar «búgingi daǵdarystan Orta Azıa elderi utyp shyǵady» degen boljam jasaýda. Mundaı optımıstik joramaldarǵa sený kerek pe?
– Negizinde, bul joramaldyń jany bar. Óıtkeni Orta Azıadaǵy daǵdarys pen Eýropadaǵy daǵdarys birine-biri uqsamaıdy. Eýropadaǵy daǵdarys taýardy, buıymdy asyryp óndirgenge baılanysty týyndap otyrsa, Orta Azıadaǵy daǵdarys ózin-ózi taýarmen, buıymmen qamtamasyz ete almaı otyrǵandyqtan týyndap otyr. Osy jaǵynan alyp qarasaq, bul daǵdarys shetten keletin ımporttyń áleýetin shektep, ózimizdiń otandyq taýardy kóbeıtýge birden-bir múmkindik jasaýy kerek. Aınalyp kelgende bul – otandyq taýardyń baǵyn ashatyn júıe. Mysaly, biz Reseıdiń tátti konfetterin elge engizýden bas tarttyq delik, oǵan, árıne, reseılik tasymaldaýshylar ókinish bildiredi. Al otandyq ónim óndirýshiler buǵan qýanýy tıis. Sebebi biz sol Reseıdiń konfetiniń ornyn otandyq táttilermen toltyramyz ǵoı. Mine, otandyq ónimniń baǵy ashylady dep otyrǵanym osy. Tek muny saýatty iske asyra bilsek jón bolar edi.
– Demek, saýatty júıeleı alsaq, bul úrdis qazirgi aıtylyp júrgen shaǵyn jáne orta bıznestiń jandanýyna ashylatyn birdenbir jol bolǵany ǵoı...
– Solaı dese de bolady. Biraq soǵan jaǵdaı jasalynýy kerek. Ol úshin shaǵyn jáne orta bıznestiń paıdalanatyn resýrstaryna esh bógetsiz múmkindik berilýi qajet. Qajet bolsa, otandyq ónim óndirýshilerdiń jaryq pen sýǵa tólenetin qarjysyna deıin ózindik jeńildikter qarastyrylýy tıis. Bizde ázirshe mundaı múmkindikter saýsaqpen sanarlyq. Biz aýyldaǵy ónim óndirýshilerge múlde jaǵdaı jasaı almaı otyrmyz. Aýyldaǵy fermerlerdiń qolynda qarajat joq. Aýyldyń nesıelik júıesi múlde qalyptaspaǵan. Aýyl sharýashylyǵynyń óndiristik qabiletin arttyrýǵa osy ýaqytqa deıin bel sheship kirisip ketpedik. Negizinde, bul daǵdarys qınalýǵa aparyp soǵady. Sol qınalýdan jol taýyp shyǵa alsaq, biz tapqyr bolatyn edik. Sondyqtan sarapshylar «bul daǵdarystan Orta Azıa buryn shyǵatynyn aıtypty» dep beıqamdyqqa salynbaı utyp aıtyp, jol taýyp shyǵýdy oılaǵanymyz jón. Sonda ǵana daǵdarysta abdyramaımyz, aptyqpaımyz. Bile-bilgenge talpynys bolǵanda ǵana biz naryqtyq qaǵıdany tolyq meńgerip, sanamyzda silkinis paıda bolatyn edi.
– Qaısybir jurt qazaqty «beıqam», «jalqaý» halyq dep túsinedi. Qalaı oılaısyz, osy ýaqytqa deıin naryqtyń qaǵıdasyn meńgere almaı otyrǵanymyz, múmkin, osy jalqaýlyǵymyz ben beıqamdyǵymyzdan bolar?!
– Meniń osyǵan qatysty aıtarym, bul jerde saýatty uıymdastyrý, árbir reformany saýatty júrgizý degen túsinik bolýy kerek. Qazaq halqy, negizinen, ujymdyq jumysqa beıimdelgen. Bizdiń bir qateligimiz – alǵash jekeshelendirýdi qolǵa alǵan kezde qazaqtyń osy qasıetine mán bermedik. Bizdiń ata-babalarymyz kezinde kóship-qonyp júrgen tusta kıiz úıin birlesip tigip, otyn-sýyn birigip qamdaǵan. Óz basym «qazaqtyń ekonomıkalyq áleýetiniń álsizdigi halyqtyń jalqaýlyǵyna tikeleı qatysty» degen pikirmen kelispeımin. Ondaı pikirlerdi qoldaǵym da kelmeıdi.
– Bizde daǵdarystan shyǵý sharalary, ekonomıkany saýyqtyrý jobalary qarastyrylyp jatady. Al bul sharalar, joǵaryda sóz etkenimizdeı, naýqanshyldyqtyń qurbanyna aınalyp ketse, ekonomıkamyz nendeı kúı keshedi dep oılaısyz?
– Árıne, onyń betin ary qylsyn. Biraq osy atqarylyp jatqan sharalar ýaqytyly nátıjesin kórsetpese, sóz ben istiń basy birikpese, onda tegeýrindi degen kez kelgen eldiń ekonomıkasy quldyraıdy. Sondyqtan halyqqa istegen istiń nátıjesin kórsete bilýdi oılastyrǵan jón. Bastysy, halyq pen bılik arasynda tereń baılanys bolýy kerek. Bul jerde basymdyq berip aıta ketetin nárse, máselen, biz «jemqorlyqqa soqqy beremiz» deımiz. Biraq sol jemqorlyqpen kúresip júrgenderdiń ózi jemqorlar ǵoı. Olardyń basym bóliginde jekelegen óndiris oryndary bar, kóbisi – shalqyǵan baı. Al memlekettik qyzmetkerdiń jalaqysymen mundaı baılyqty olar qaıdan jınapty? Mine, osy jaǵy eskerilýi kerek. Baıaǵyda Keńes zamanynda ókimettiń jumysyn isteıtin bir mekemeniń bastyǵynda basy artyq baspana bolsa, ony partbúro tekserip, ábden dińkeletetin. Ol kezderi baılyqqa qyzyǵýdy bilmeıtinbiz. Qazir de osyndaı júıe bolsa dep oılaısyń. Halyqtyń baılyǵy, tapqan tabysy talan-tarajǵa túspeýi kerek. Sonda ǵana biz quldyraý haqynda sóz qozǵamaıtyn bolamyz.
– Jalpy, sizdiń jeke basyńyzǵa qazirgi ekonomıkaldyq jaǵdaı qalaı áser etýde?
– Qazir men sonshalyqty aqsha shyǵaratyn jasta emespin. Bizdiń otbasyna anaǵurlym kóp qarjy kerek emes. Profesorlyq eńbegim bar, zeınetaqym bar. Osy tabysym bir otbasyn asyraýǵa jetedi.
– Al siz balalaryńyzǵa ınvestısıa jınaısyz ba?
– Balaǵa ınvestısıa salý jaıy qozǵalǵanda, sóz joq, biraz qarakózderdiń «aılyǵymyz shaı-pulymyzǵa jetpeı júrgende, qaıdaǵyny qozǵaıdy-aq» dep qoldy bir-aq silteri anyq. Bizde balasy erjetip, úı bolǵysy kelgende ǵana es jıatyn ata-analar jetip-artylady. Tipti balaǵa ınvestısıa salý óz aldyna, balasyn nesıe alyp úılendirip, nesıeniń arqasynda sábıli bolyp jatqandar da barshylyq. Al jeke basyma kelsem, men de bala-shaǵama arnap baılyq qaldyrý jaǵynan uıattymyn. Menińshe, ár adam óziniń keleshegi úshin ózi eńbektenip, ózdigimen qajyrlansa, sóıtip tapqan nan tátti...
– Suhbattasqanyńyzǵa rahmet!
Suhbattasqan: Qarlyǵash Zaryqqanqyzy
