قولدانبالى ساياساتتانۋ جانە حالىقارالىق زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى ايدار امىرەبايەۆ «كاپيتال» ىسكەرلىك اقپارات ورتالىعىنىڭ سايتىنا وسىنداي تاقىرىپپەن ماقالا جاريالادى. رەسەي ساياساتى مەن ونىمەن وداقتاس ەلدەردىڭ ەكونوميكالىق احۋالى بۇگىندە وزەكتى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى ەكەنىن ەسكەرىپ، سول ماقالانى قازاق تىلىندە نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.

جەكەلەگەن الەمدىك ورتالىقتاردىڭ ەنەرگيا كوزدەرى باعاسىن قۇلدىراتۋ جانە كەيبىر «ويىنشىلاردى» الەمدىك ەكونوميكالىق ارەنادان ىسىرۋ سالدارىنان تۋعان ەكونوميكالىق داعدارىس قازاقستانعا دا اسەر ەتپەي قويمادى جانە ەل الدىنا ىشكى، ىرتقى ەكونوميكالىق ساياساتىن قايتا قاراستىرۋ ماسەلەسىن قويىپ وتىر. ەندىگى ۋاقىتتا ءبىزدىڭ ەل ەكستەنسيۆتى، كوپ باعىتتى جانە كوپ جاعدايدا تۇسىنىكسىز باعىتتا دامي المايدى. بۇرىنعى كوپۆەكتورلى جانە كوپتاراپتى ديپلوماتيا ەلدىڭ وزەكتى باسىمدىلىقتارى مەن ەكونوميكانىڭ دامۋىن قامتاماسىز ەتەتىن جەكەلەگەن جوبالارعا قاراي يكەمدەلۋى ءتيىس. ەل باسشىلىعى وسى قيىن جاعدايدا دامۋ جولدارىن قاراستىرۋدا. وسى جاعدايدا ءبىز ەلارالىق بايلانىستار مەن مەملەكەتتىڭ ءتۇرلى حالىقارالىق ۇيىمدار مەن باستامالار قۇرامىندا بولۋ جۇيەلەرىنە وبەكتيۆتى، ءتىپتى، سىندارلى ۇستانىمدا بولۋىمىز قاجەت.

بۇعان مىسال رەتىندە ءبىزدىڭ ەۋرازيالىق ينتەگراسياعا قاتىسۋىمىز بەن قازاقستاننىڭ وڭىرلىك ەڭبەك ءبولىسى مەن قازىرگى زامانعى ەكونوميكاداعى جاي عانا قاتىسۋشىلىقتان دا اۋقىمدى تالپىنىستارىن ايتۋعا بولادى. باتىستىڭ سانكسيالىق قىسپاعىندا قالعان «رەسەيدى اياعىنان تۇرعىزۋدىڭ پۋتيندىك سىناقتارى» جاعدايىندا ءبىزدىڭ الدىمىزعا سولتۇستىك كورشىمىزبەن ءداستۇرلى دوستىق قاتىناستارىمىزعا جاڭا مىندەتتەر جۇكتەلۋدە.

وسى رەتتە رەسەيلىك ساياسي-ەكونوميكالىق دوكترينانى وزىمىزدىكىندەي قابىلداپ، الەمدىك ىقپالى كۇن ساناپ كەمىپ بارا جاتقان رەسەيمەن اياعىنا دەيىن بىرگە بارۋ قاجەت پە دەگەن ساۋال وزىنەن-وزى تۋىپ وتىر. قاراپايىم ءوزىن-وزى ساقتاۋ ينستينكتى ءبىزدى سىرتقى ەكونوميكالىق ستراتەگيالارىمىزدى ءارتاراپتاندىرۋ تۋرالى ويلاندىرۋى ءتيىس. مۇنى كورشىلەرىمىز بەن ەسكى دوستارىمىز دۇرىس تۇسىنەدى.

«سۋعا باتقان ادامدى قۇتقارۋ – سول باتىپ بارا جاتقان ادامنىڭ ءوز جۇمىسى!». ونىڭ ۇستىنە وسى ۋاقىتقا دەيىن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق (ەاەو) الاڭىندا قالىپتاسقان ەكونوميكالىق جاعدايدان شىعۋدىڭ ەلارالىق ۇيلەستىرىلگەن ستراتەگياسى ۇسىنىلمادى. بۇل بىرلەستىكتىڭ ساۋدا سايااتىنداعى ۇلتتىق مۇددەلەردىڭ ەسكەرىلۋىن ايتپاعاندا، سانكسيالارعا قاتىستى ساياساتتى ۇيلەستىرۋ ماسەلەلەرىنە دە، كورشى ەلدەر مەن مۇناي وندىرۋشىلەردىڭ مۇناي باعاسىنىڭ قۇلدىراۋى، ۇلتتىق ۆاليۋتالاردىڭ ديەۆالۆاسياسى جاعدايىنداعى ساياساتقا دا قاتىستى.    

وكىنىشكە وراي، بىرەسە شىعىسقا بۇرىلعان بولاتىن، بىرەسە، انتيباتىستىق كواليسيا قۇرماققا تالپىناتىن رەسەي ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق سۋبەكتىلەرىنە دە، ادال وداقتاستارىنا دا ناقتى گەوستراتەگيالىق جانە ەكونوميكالىق باعىت ۇسىنباي وتىر.

اتالعان جاعدايدا پوستكەڭەستىك ەكونوميكالىق تاعدىر بىرىكتىرگەن «رەسەي دوستارىنىڭ» ءوز بەتىنشە كۇن كورۋگە، قالىپتاسقان گەوساياسي تىعىرىقتان جانە كۇردەلى ەكونوميكالىق قيىندىقتان شىعۋعا تالپىنىپ جاتقانى انىق كورىنەدى. قازاقستان دا مۇنداي ارەكەتتەرگە بارۋدا. ەل باسشىلىعى «نۇرلى جول» انتيكريزيستىك ستراتەگياسىن جاسادى. بۇل قۇجات دەكلاراتيۆتى سيپاتقا يە جانە ورىندالۋى كۇماندى كرەمل مەن پەكين اراسىندا وتكەن جىلدىڭ مامىرىندا جاسالعان ەاەو مەن جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋىن جاقىنداستىرۋ تۋرالى كەلىسىمگە قاراعاندا بارىنشا شىنايىلىققا يە. ويتكەىنى، قازاقستاننىڭ ۇلتتىق كولىكتىك-لوگيستيكالىق ستراتەگياسىنا ساي بارلىق كولىكتىك قۇرىلىمدارى وڭتۇستىك-شىعىس ازيادان ەۋروپالىق وداق ەلدەرىنە ۇزدىكسىز ءدالىز قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان.

سونىمەن قاتار، كوپتەگەن باعىتتار رەسەيدى اينالىپ وتەتىنىنە نازار اۋدارۋ كەرەك. سەبەبى، سولتۇستىك كورشىمىز ءوزىنىڭ شىعىستاعى دا باتىستاعى دا كورشىلەرىمەن كەڭ اۋقىمدا ارىپتەستىك ورناتۋعا دايىن ەمەس. بۇعان قازىرگى ۋاقىتتا تەك رەسەي تاراپىنان توقتاتىلىپ وتىرعان باتىس قىتاي-باتىس ەۋروپا اۆتوموبيل ءدالىزى جوباسىن مىسال رەتىندە ايتۋعا بولادى. الايدا، قازاقستان بۇل جوبانى ءوز اۋماعىندا اياعىنا جەتكىزۋگە نيەتتى. ارينە، قازىرگى زامانعى دەڭگەيدەگى اتالعان اۆتوموبيل جولى ۇلتتىق اۆتوموبيل جولدارىنىڭ جاعدايىن جاقسارتۋعا، ىشكى تاۋار اينالىمى مەن قىتايدان ەۋروپاعا ءتيىمدى ءدالىز جاساۋعا ىقپال ەتۋدە. الايدا، بۇل جوبا ءاۋباستاعى جوسپارعا ساي جەتىلگەن جوق. سوندىقتان، ءاۋ دەگەندە قىتايدىڭ ليانگيۋان پورتىنان ەۋروپالىق وداق (ەو) شەكاراسىنا دەيىنگى جالپى ۇزىندىعى 8445 شاقىرىمدى (ونىڭ 2787 شاقىرىمى قازاقستان اۋماعىن باسىپ وتەدى)  قۇراۋى ءتيىس اتالعان ءدالىز ءىس جۇزىندە باتىس جۇڭگو مەن باتىس قازاقستاندى عانا جالعاستىرىپ وتىر.

ونسىز دا قيىن احۋالدى رەسەيدىڭ تۇركيامەن قارىم-قاتىناسى ودان ءارى كۇردەلەندىرىپ وتىر. رەسەيلىك ارىپتەستەر جاقىندا قازاقستان مەن تۇركيا تاۋارلارىنىڭ رەسەي ارقىلى تاسىمالدانۋىن شەكتەۋگە ارەكەت جاساعانىن بىلەمىز. وسىنىڭ سالدارىنان ءبىزدىڭ ەل ول جۇكتەردى رەسەيدى اينالىپ وتەتىن جولدارمەن تاسىمالداۋعا ءماجبۇر بولىپ، ۋاقىت پەن قاراجات تۇرعىسىنان شىعىن شەكتى. الايدا، رەسەيدىڭ بۇل قىلىعى ەاەو كەلىسىمدەرىنە، اتاپ ايتقاندا، ەاەو مۇشەلەرىنىڭ ەركىن تاۋار ءترانزيتى تۋرالى قۇقىقتارىنا قايشى كەلەدى.

قازاقستاننىڭ ەو ەلدەرى، ۋكراينامەن ساۋدا-ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستارى دا وسىنداي شەكتەۋلەر مەن بيۋروكراتيالىق قيىندىقتارعا ۇشىراۋدا.  رەسەيدىڭ ءبىرجاقتى قابىلدانعان شەشىمدەرىنىڭ سالدارىنان وداققا مۇشە ەلدەر ءوز ەلدەرىنە باتىستان تاۋار اكەلۋدە تىعىرىققا تىرەلدى.

وسى سياقتى بىرنەشە جاعدايلارعا بايلانىستى ەاەو فورماتى قازىرگى تاڭدا ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن پەرسپەكتيۆالىق دامۋ مۇمكىندىگىنەن گورى، ءبىزدىڭ ەۋرووداق ەلدەرىمەن، ۋكراينامەن، تۇركيامەن ساۋدا-ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستارىمىزعا جاساندى شەكتەۋ بولىپ وتىر جانە قىتايمەن ساۋدا-ساتتىقتى كەڭەيتۋگە كەرى ىقپال ەتۋدە.

جۇڭگو تۋرالى دا وسى تۇستا ارنايى توقتالىپ وتكەن ءجون. كەدەندىك وداق كەلىسىمى كۇشىندە بولعان ۋاقىتتا قىتايلىق تاۋارلار ەلىمىزگە قىرعىزستان ارقىلى ەركىن جەتكىزىلىپ كەلدى. ەندى، قىرعىزستاننىڭ ەاەو-عا مۇشە بولۋى بۇل مۇمكىندىكتى دە شەكتەپ وتىر. ەندى ءبىز ءتيىستى كولىكتىك دالىزدەرىمىز، شەكارادا «قورعاس-شىعىس قاقپاسى» سىندى ەركىن ساۋدا ايماعى بولا تۇرا، ەاەو كەسىرىنەن جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىمەن تاۋار اينالىمىنىڭ كەمىگەنىن كورىپ وتىرمىز. ەاەو-نىڭ رەسەي دەڭگەيىنە بەيىمدەلگەن كەدەن سالىعى ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ حالىقارالىق ساۋدا-ساتتىقتى جانداندىرۋىنا ايتارلىقتاي كەدەرگى كەلتىرۋدە. وسىلايشا، پوستكەڭەستىك ەۋرازيالىق كەڭىستىك، رەسەي مەن قازاقستاننىڭ دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا مۇشە ەكەندىگىنە قاراماستان ماڭىزدى حالىقارالىق ساۋدا-ساتتىق سالاسىنان تىسقارى قالۋدا.

بۇل جاعداي ءبىزدىڭ ەكونوميكاداعى داعدارىس قۇبىلىستارىن ودان سايىن كۇردەلەندىرۋدە. وتاندىق ەكونوميكانى شيكىزاتتىق ەمەس سەكتور ەسەبىنەن دامىتۋ ەكونوميكالىق قۇرىلىمدى ءارتاراپتاندىرۋدى، ترانسشەكارالىق ساۋدا-ساتتىق جولىنداعى بارلىق كەدەرگىلەردى جويۋدى كوزدەيدى. بۇل – ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزدى ساۋىقتىرۋدىڭ نەگىزگى شارتى. سوندىقتان، قازاقستاننىڭ گەوساياسي ناقتىلىقتار جاعدايىندا ءبىزدىڭ دەربەس ەكونوميكالىق دامۋىمىزدى شەكتەيتىن جوبالارعا قاتىسۋىن توقتاتا تۇرۋ ماسەلەسى اقىلعا قونىمدى بولار ەدى. اڭگىمە ەڭ الدىمەن، ەاەو-عا مۇشەلىكتى كەم دەگەندە رەسەيدىڭ باتىسپەن جانە ءبىزدىڭ ستراتەگيالىق ارىپتەسىمىز تۇركيامەن قارىم-قاتىناسى تۇراقتالعانعا دەيىن توقتاتا تۇرۋ تۋرالى بولىپ وتىر.

ەۋرازيالىق وداققا مۇشەلىك توقتاتىلسا، قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ ەكىنشى تىنىسى اشىلار ەدى. 2013 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە استاناعا كەلگەن ساپارىندا جۇڭگو باسشىسى مالىمدەگەن جىبەك جولى بەلدەۋىن دامىتۋ بۇگىندە الەمدىك قىسپاققا ۇشىراعان رەسەيلىك باعىتتارعا بالاماعا ءزارۋ. مىسالى، يراننان ەكونوميكالىق سانكسيالاردىڭ الىنىپ تاستالۋىنا بايلانىستى قازاقستان ءۇشىن «قىتاي-قازاقستان-تۇركىمەنستان-يران-پارسى شىعاناعى» تەمىرجول ءدالىزى جاڭا مۇمكىندىك بولماق. ونىڭ ۇستىنە جاقىندا عانا يران، تۇركىمەنيا مەن قازاقستان باسشىلارى ءتيىستى تەمىرجول باعىتىن ىسكە قوسقان بولاتىن.

سونىمەن قاتار، باتىسقا تاۋار شىعارۋعا مۇددەلى جۇڭگو ءۇشىن «ەو-ۋكراينا-گرۋزيا-ازىربايجان-قازاقستان-قىتاي» كولىك ءدالىزىن جۇزەگە اسىرۋ دا ءتيىمدى بولار ەدى. مۇنى قازاقستاننىڭ وداقتاسى رەسەيدەن سىرت بەرۋى دەپ ەمەس، داعدارىس كەزەڭىندەگى حالىقارالىق باسەكەلەستىك تالاپتارىنا ساي ەكونوميكانى قورعاۋدىڭ جاڭا مۇمكىندىكتەر ىزدەۋى دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. ياعني، «جەكە باقتالاستىق جوق، تەك قانا بيزنەس» دەگەن قاعيداعا سۇيەنۋ قاجەت.

بۇگىندە ءبىزدىڭ ەل تاپ بولىپ وتىرعان وبەكتيۆتى ءارى كۇردەلى شىندىق وسىلار...

ورىسشادان اۋدارعان دارحان مۇقان.