ۋاھابيا اعىمى دەپ مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھاب ەسىمدى كىسىگە ەرگەندەردى ايتادى. ول 1703 جىلى اراب تۇبەگىندەگى ناجد ەلدىمەكەنىندە تۋعان. تولىق اتى ءجونى: مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھاب يبن سۇلەيمەن يبن ءالي يبن مۇحاممەد يبن احماد يبن روشيد. ال «سالافيا» ءسوزى – اراب ءتىلىنىڭ «سالاف» سوزىنەن شىققان. سالاف دەگەن ءسوزدى ءبىر اۋىزبەن ايتساق، وتكەن اتا-بابالار دەگەندى بىلدىرەدى. دىندە قولدانىلاتىن سالاف ساليحسوزدەرىنىڭ ءمانى ساحابالار مەن تابيعيندەر ءومىر سۇرگەن  العاشقى مۇسىلمانداردىڭ ءۇش التىن عاسىرىنا قاتىستى ايتىلادى.

بۇل توپ سول العاشقى مۇسىلماندارعا ەرۋشىلەرمىز دەپ وزدەرىن سولارعا جاتقىزادى. ارينە، ول بوس ۇران عانا. جالپى ءدىني ءبىلىمى جوق، قاراڭعى  حالىقتى وزدەرىنە تارتۋ ءۇشىن وسىنداي ۇراندار تاستاپ، بارىنشا باۋراۋعا تىرىسادى. يسلام دىنىندە جالعان ۇران، نەگىزسىز ۇندەۋگە جول جوق. اقيقاتقا جەتۋ جولى – ءبىلىم ارقىلى، ايقىن دالەلدەر ارقىلى جانە جوعارى رۋحاني جەتىستىكتەرمەن ايقىندالادى. ارينە، بۇل جولدا وتە تەرەڭ  ىزدەنىمپازدىق تانىتۋعا، بارلىق كۇش قۋاتتى جۇمساۋعا تۋرا كەلەدى. سەبەبى اقيقات اسا قىمبات نارسە، سول ءۇشىن دە اللا تاعالانىڭ  كوركەم ەسىمدەرىنىڭ ءبىرى – ءالحاق.

ءار توپ ءوزىن اقيقات جولىندامىز دەيدى (ۋاھابي، حاباشي، حيزبۋتتاحرير، يحۋان، سۇلەيمەنشى، نۇرشى، تابليعشى، كەيبىر اداسقان سوپىلار). ولاردىڭ اداسۋشىلىعىن انىقتاۋ ءۇشىن وتە تەرەڭ ءبىلىم جانە ىزدەنىس تالاپ ەتىلەدى. ۋاھابيا نەمەسە سالافيا دەپ ەكى بولەك اتالعانمەن ولار ءبىر اعىمنىڭ اتى. ءوز ىشتەرىنەن مادحاليتتەر سەكىلدى بولىنگەن اتاۋلارى دا بار. ولاردىڭ ۇستانىمدارى، سەنىمدەرى ءبىر بولعاندىقتان، ەشقانداي ايىرماشىلىعى جوق.

بۇل توپتىڭ شىعۋ تەگى يسلام الەمىنىڭ قۇلدىراۋ كەزەڭىنە تۋرا كەلدى.  سول شاقتا دامىعان ەلدەر (يمپەريالار) افريكا جانە ازيا ەلدەرىن وتارلاي باستاعان ەدى. كوپتەگەن ەلدەر باتىس مەملەكەتتەرىنىڭ وتارىنا اينالدى.

اعىلشىن مەملەكەتىنىڭ باسشىلارى مۇسىلماندار اراسىنداعى بيلىكتى السىرەتۋ ءۇشىن ساۋىد تايپاسى مەن مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھابتى قولدادى، وعان ساياسي جانە قارجىلاي كومەك بەردى، قارۋ جاراقپەن دە كومەكتەستى. سول ۋاقىتتان بەرى ول جەر ساۋىت  تايپاسىنىڭ اتىمەن – ساۋديا (ساۋد ارابيا كورولدىگى) دەپ  اتالادى. ال ءدىن سالاسىن وسى كۇنگە دەيىن مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھابتىڭ  ۇرپاقتارى باسقارادى. مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھاب ءوزىنىڭ راديكالدى كوزقاراستارىن  احماد يبن تايميا (ھيجري جىل ساناۋى بويىنشا 661، ميلادي 1263 جىلى شام ولكەسىندەگى حيران دەيتىن ەلدىمەكەنىندە تۋعان) دەگەن كىسىنىڭ جانە ونىڭ شاكىرتتەرىنىڭ ەڭبەكتەرىنەن الادى. ۋاھابيا اعىمىنىڭ مۇسىلمانداردىڭ 95 پايىزى (ءاھلى سۋننا ۋا جاماعا) ۇستاناتىن  اقيدا، سەنىم،  فيقھ، زاڭ جاعىنان كوپتەگەن ايىرماشىلىقتارى بار.

 اقيداعا بايلانىستى ايىرماشىلىقتارى

ايتىپ كەتەتىن ماڭىزدى ماسەلە، ءبىزدىڭ بۇل ماسەلەلەردى دايەك ەتكەن كەزدەگى ماقساتىمىز – ولاردى كۇپىرلىكە شىعارىپ،  حاباشيتتەر سەكىلدى مۇسىلمانداردى بىر-بىرىنە ايداپ سالىپ، جەك كورگىزىپ، ىبىلىسكە جاردەم بولۋ ەمەس، كەرىسىنشە ءار مۇسىلمان وسى توپتاردىڭ شىعۋ تەگى قانداي، ولاردىڭ ۇستانىمدىرى نە ەكەندىگىن تانىتۋ جانە بۇل ءدىني ۇستانىمداردىڭ يسلام دىنىنە قانشالىقتى قايشى كەلەتىندىگىن كورسەتۋ عانا. ءسالافي اعىمى ىشتەي بىرنەشە جىككە ءبولىنىپ كەتكەنىمەن، تاۋحيد (سەنىم) تۇرعىسىنداعى ۇستانىمدارى ورتاق. ولار ونى دارىپتەۋدە بار مۇمكىندىكتەرىن پايدالانادى.

 ۋاھابيلەر تاۋحيدتى ۇشكە بولەدى:

1. رۋبۋبيا ءتاۋحيدى.

2. ۋلۋھيا تاۋحيدى.  

3. ەسىم سيپاتتار ءتاۋحيدى.     

1.     رۋبۋبيا ءتاۋحيدى

ماعىناسى: اللا تاعالا جالعىز، بارلىق نارسەنىڭ راببىسى، پاتشاسى، ونىڭ سەرىگى جوق، الەمنىڭ  جاراتۋشىسى، بارلىق الەمدى  باسقارۋشى دەپ سەنۋ.

ولار ايتادى: بۇل تاۋحيدتى بارلىق قۇرايىش مۇشرىكتەرى مويىندادى جانە بۇدان دا باسقا ءدىن وكىلدەرى: ياھۋدي، حريستيان، بۋدديستتەر دە مويىندادى دەيدى. سول ءۇشىن دە كىم رۋبۋبيا تاۋحيدىن مويىنداسا، ول يسلام دىنىندە بولىپ ەسەپتەلمەيدى. ءتىپتى ۋلۋھيا تاۋحيدىن مويىنداعانشا  دەيدى. ولاردىن دالەلى:                                                                                                                                   «لۇقمان» سۇرەسىنىڭ 25-اياتى: «ەي، مۇحاممەد! ەگەر ولاردان اسپانداردى جانە جەردى كىم جاراتتى؟» دەپ سۇراساڭ، ولار مىندەتتى تۇردە: اللاھ، دەيدى. ايت: «بارلىق ماقتاۋ اللاھقا!» دەپ. ءبىراق ولاردىڭ كوبى بىلمەيدى».  وسى سەكىلدى اياتتاردى كەلتىرەدى.

1.     ۋلۋھيا تاۋحيدى.

ماعىناسى: اللا تاعالانى عيبادات ىستەرىندە جالعىز دەپ ساناۋ. وعان دالەل «فاتيحا» سۇرەسىنىڭ 5-اياتى. «ساعان عانا قۇلشىلىق جاسايمىز، ءارى سەنەن عانا جاردەم تىلەيمىز!» وسى سەكىلدى اياتتاردى كەلتىرەدى.

ولار اللا تاعالا ادامزات پەن جىندى ۋلۋھيا تاۋحيدى ءۇشىن جاراتتى جانە ەلشىلەر مەن كىتاپتار وسى ءۇشىن جىبەرىلگەن دەيدى.ۋلۋھيا تاۋحيدىن مويىندامايتىن مۇشرىكتەر جانە وزگە ءدىن وكىلدەرى اداسقان دەيدى. ءتىپتى وزدەرىن قولدامايتىن 95 پايىز مۇسىلمانداردى ۋلۋھيا تاۋحيدىن مويىندامادى دەپ كۇپىرلىك نەمەسە بيدعاتتا ايىپتايدى. سول ءۇشىن ۋاھابي نەمەسە سالافي جاماعاتى يسلامنىڭ وزگە توپتارىن مويىنداماي، جەك كورىپ، اياماي اجالعا قياتىنى دا سودان. بۇل وتە قاتەرلى نارسە سەبەبى الەمنىڭ 95 پايىز مۇسىلماندارى ماترۋدي نەمەسە اشعاري مەكتەبىن ۇستانادى. ولاردىڭ ۇستازدارى يبن تايميا ءوزىنىڭ «مينھاجۋسۋننا» دەگەن كىتابىندا مۇسىلمانداردىڭ 95 پايىزى ۇستاناتىن ماترۋدي جانە اشعاري اقيداسى جايلى بىلاي دەيدى: «ولار تاۋحيدتان تەك رۋبۋبيا تاۋحيدىن ءبىلدى؛ ول – اللا  ءاربىر نارسەنىڭ جاراتۋشىسى جانە ونىڭ راببىسى دەپ مويىنداۋ؛ ال ۋلۋھيا تاۋحيدى مەن ەسىم سيپاتتار تاۋحيدىن ودان شىعارىپ تاستادى: بۇل رۋبۋبيا تاۋحيدىن مۇشرىكتەر دە مويىندايتىن ەدى،»دەپ جالپى مۇسىلماندارعا ءتىلىن تيگىزدى. سونداي-اق «ريسالاتۋ اھلۋ سوففا» دەگەن كىتابىنىڭ 34-بەتىندە بىلاي دەيدى: «رۋبۋبيا تاۋحيدى كۇپىرلىكتى قايتارمايدى جانە وعان جەتەرلىك بولمايدى،» دەدى. مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھھاب «قوۋاعيد ارباعا» اتتى كىتابىندا بىلاي دەيدى: «ءبىزدىڭ زامانىمىزداعى مۇشرىكتەر الدىڭعى مۇشرىكتەردەن دە شيرك جاعىنان اسىپ ءتۇستى. ويتكەنى الدىڭعىلار كەڭشىلىكتە اللاعا سەرىك قوسىپ، قيىنشىلىقتا اللاعا ىقىلاستى بولاتىن، ال ءبىزدىڭ زامانىمىزداعى مۇشرىكتەر كەڭشىلىكتە دە قيىنشىلىقتا دا ءاردايىم شيرك قىلادى» دەپ وزىمەن زامانداس مۇسىلمانداردى شيركتە ايىپتادى. مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاھھاب ءوزىنىڭ ۇستازى سەكىلدى 95 پايىز مۇسىلمانداردى كۇپىرلىك جاسادى دەپ ايىپتادى. بۇل وتە قاتەرلى ماسەلە، سەبەبى قازىرگى راديكالدىق تەرروريستىك توپتار وسى كوزقاراستا. سوندىقتان بۇل ماسەلەنىڭ قاتە ەكەنىن باياندايمىز.

ءبىزدىڭ ماترۋدي جانە اشعاري عالىمدارى، جالپى الەم مۇسىلماندارى ولاردىڭ تاۋحيدتى بۇلاي ۇشكە ءبولۋىن قاتە دەپ ەسەپتەيدى. ويتكەنى بۇل – يسلام نەگىزدەرىنە قۇران جانە سۇننەتكە قايشى. قۇران جانە سۇننەتكە سۇيەنەتىن بولساق رۋبۋبيا مەن ۋلۋھيا ءبىر ماعىنادا كەلەدى. وعان دالەل «يۋسۋف» سۇرەسى 39-ايات «ءاي، مەنىڭ اباقتى جولداستارىم! بولەك-بولەك راببىلار جاقسى ما؟ نەمەسە ارنارسەگە وكتەم جالعىز اللاھ جاقسى ما؟» دەپ كەلەدى. مىنە مىنا ايات ارقىلى ادامدار كوپقۇدايلىققا سەنىپ، ولارعا تابىنعانىن كورەمىز. ۋاھابيلەر ايتقانىنداي ادامزات بالاسىنىڭ بارلىعى راببىسىن ءبىر دەپ سانادى. تەك ۋلۋھيادا قاتەلەستى دەۋى قاتە بولىپ شىقتى. كەھف سۇرەسىنىڭ 38-اياتى: «ءبىراق، مەنىڭ راببىم، ول - اللاھ؛ راببىما ەشبىرەۋدى سەرىك قوسپايمىن» دەپ كەلەدى. بۇل ايات تا جوعارىداعى ايتىلعان سوزدەردى راستايدى، ياعني يلاھ پەن راب ءبىر ماعىنادا كەلگەن. ويتكەنى اللاھ ءسوزى– «يلاھ» دەگەن سوزدەن شىعادى. «نازيعات» سۇرەسىنىڭ 24-اياتىندا «مەن سەندەردىڭ ۇلى راببىلارىڭمىن» دەپ كەلتىرىلگەن پەرعاۋىن سوزدەرىندەگى «راب» جانە «يلاھ» ءسوزى ماندەس. اليمام الحاكيم ءوزىنىڭ (مۋستادروك) كىتابىنىڭ 5901 ساحيح حاديس ۇزىندىسىندە مۋعيرا ايتتى: «اللاھقا قاسام ءبىزدى ول نارسە الىپ كەلگەن جوق، ءبىراق ءبىز سونداي تاستارعا (بۇتتارعا) تابىناتىن ءبىر قاۋىم ەدىك، ەگەر دە ءبىز ادەمىرەك تاستى كورسەك، الدىڭعى تاستى تاستاپ باسقاسىن الار ەدىك جانە بىزگە اللاھ ءوز ىشىمىزدەن ەلشى جىبەرمەيىنشە راببىمىزدى تانىمادىق سوسىن ول كىسى ءبىزدى يسلامعا شاقىرعاندا ءبىز وعان ەردىك». ءبىز بۇل  حاديستە ارابتاردىڭ اللاھقا سەرىك قوسىپ، رۋبۋبيا جانە ۋلۋھيادا كاپىر بولعانىن كورەمىز. ساحيح حاديستەردە كەلگەن حاباردا ادام قابىرگە قويىلعان كەزدە ( راببىن كىم؟ ) سۇرالادى، ەگەر ادامزاتتىڭ بارلىعى راببىسىن جالعىز دەپ ساناعاندا بۇلاي سۇراق قويىلماس ەدى. كەرىسىنشە (يلاھ) «قۇدايىڭ كىم؟» دەپ كەلەر ەدى. ولاردىڭ«ادامزاتتىڭ بارلىعى اللاھ تاعالانى جالعىز جاراتۋشى ەكەنىن مويىندايدى» دەۋلەرى قۇران جانە سۇننەتكە قايشى كەلەدى. پايعامبار (س.ع.س) زامانىندا قۇدايعا سەنبەيتىن (داھريلەر) بولدى. «جاسيا» سۇرەسىنىڭ 24-اياتى «ولار: تىرشىلىگىمىز دۇنيەدەگى عانا. ولەمىز، ءومىر سۇرەمىز. ءبىزدى زامان عانا ولتىرەدى» دەيدى» .بۇلار قۇدايدى مويىنداماق تۇگىلى، ءتىپتى، سەنبەيتىن. جانە پارسى ەلىندەگى (ساناۋيلەر) ياعني، ەكى قۇدايعا تابىنۋشىلار جاقسىلىق قۇدايى مەن جاماندىق قۇدايىنا بۇلار دا ءبىر قۇداي دەپ مويىنداپ تۇرعان جوق. «ءمايدا» سۇرەسى 73-ايات «راسىندا: اللاھ، ءۇشتىڭ ءۇشىنشىسى دەگەندەر كاپىر بولدى» دەپ ناسارالاردى كۇپىرلىكتە ايىپتادى، بۇل جەردە ولار ۋاھابيلەر ايتقانىنداي جاراتۋشىنى ءبىر دەپ مويىنداپ تۇرعان جوق، كەرىسىنشە ءۇش قۇدايدى بەكىتىپ تۇر. سول ءۇشىن بۇل قاۋىمداردىڭ بارلىعى اللاھتى ءبىر دەمەك تۇگىلى، ءتىپتى، راببىلارىن دا تانىمايدى. پايعامبار (س.ع.س) كەزىندەگى مۇشرىكتەر دە اللاھپەن بىرگە باسقا تاڭىرلەرگە تابىندى . ولاردى قۇداي سانادى. ولار رۋبۋبياعا دا ۋلۋھياعا دا قارسى كەلدى. سەبەبى، ول ەكەۋى دە ءبىر ماعىنادا مۇشرىكتەر پايعامبارعا (س.ع.س.) كەلىپ:«يا، مۇحاممەد، سەنىڭ راببىڭ مىنا شىرىگەن سۇيەكتى تىرىلتە الا ما؟» دەپ مازاق قىلاتىن. ەگەر ولار رۋبۋبيانى مويىنداعاندا بۇلاي ايتپاس ەدى. ۋحۋد سوعىسىندا مۇسىلماندار جەڭىلگەن كەزدە مۇشرىكتەر جانە ابۋ سۋفيان مۇسىلماندارعا قاراپ: «ۋعلۋ ھۋبال» دەدى، ياعني، بۇگىن ۇلىقتىق پەن قۇرمەت ھۋبالعا بولسىن دەدى. «ھۋبال» دەگەن ءسوز ارىقىلى وزدەرىنىڭ قۇدايىن ۇلىقتاپ جاتىر. مۇشرىكتەر وزدەرىنىڭ قۇدايلارىن ۇلىقتاپ، ولارعا تابىنىپ پايدا جانە زيان بەرەدى دەپ سەنەتىن. اللاھ تاعالا ءالميساق كەزىندە رۋبۋبيامەن شەكتەلدى. «اعراف» سۇرەسىنىڭ 172-اياتىندا «مەن، سەندەردىڭ راببىلارىڭ ەمەسپىن بە؟» دەگەندە، ولار :ارينە كۋامىز» دەگەن».

راب پەن يلاھ ءسوزى ءبىر ماعىنادا قولدانىلعان. «فۇسسيلات» سۇرەسى 9-اياتتا (مۇحاممەد ع.س.) «ولارعا: سەندەر جەردى ەكى كۇندە جاراتقانعا قارسى كەلەسىڭدەر مە؟ سونداي-اق  وعان تەڭەۋلەر جاسايسىڭدار ما؟ بۇل بۇكىل الەمنىڭ راببى دە».) دەپ ولاردىڭ رۋبۋبياعا قارسى كەلگەنىن كورەمىز جانە بۇدان دا باسقا قۇران جانە حاديستەردە كەلگەن كوپتەگەن دالەلدەر بار.تاۋحيدتى ۇشكە بولەتىندەر مۇشرىكتەرگە باعىتتالا تۇسكەن اياتتاردى مۇسىلماندارعا جابىستىرىپ، شيركپەن ايىپتاۋدا، ولاردىڭ مالدارى مەن قاندارىن ادال ەتۋدە ۇلكەن قاتەرگە ۇرىنۋدا. ءسوزدىڭ توقەتەرى تاۋحيد رۋبۋبيا مەن ۋلۋھياعا بولىنبەيدى . ەكەۋى دە ءبىر ماعىنا بەرەدى. كىم «راب» دەپ سەنسە ول «يلاھ» دەپ سەنگەنى ،  ال كىم «يلاھ» دەپ سەنسە ول «راب» دەپ  سەنگەنى بولادى.

1.     ەسىم سيپاتتار ءتاۋحيدى.

ماعىناسى: اللا تاعالا ەسىم سيپاتتاردى بەكىتۋ.

ۋاھابيلەر اشعاري مەن ماترۋديلەردى (مۋاتتيلا)، ياعني اللا تاعالانىڭ ەسىم سيپاتتارىن جوققا شىعارۋشىلار دەپ ايىپتايدى جانە ولاردى مۋعتازيلا، جاھميا، فيلوسوفتار قاتارىنا كىرگىزەدى.

ارينە، بۇل بوس ءسوز. ماترۋدي جانە اشعاري مەكتەبىن تەرەڭ وقىعان كىسى بۇل ءسوزدى جوققا شىعارادى. ماترۋدي جانە اشعاري مەكتەبى اللا تاعالانىڭ قۇران نەمەسە حاديستە كەلگەن بارلىق سيپاتتارى مەن كوركەم ەسىمدەرىن بەكىتەدى. ەش بىرەۋىن دە جوققا شىعارمايدى. سەبەبى، ماترۋدي جانە اشعاري مەكتەبىندە اللا تاعالاعا ءبىر سيپات نەمەسە ەسىم بەكىتۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە قۇران نەمەسە حاديستە كەلۋ كەرەك. ەگەر قۇران نەمەسە حاديستە كەلمەسە بەكىتپەيدى. ءبىراق سونىڭ ىشىندە 14 سيپاتقا ەرەكشە ءمان بەرەدى، ويتكەنى كوپتەگەن توپتار، جاماعاتتار وسى 14 سيپاتتا اداسادى، قاتەلەسەدى؛ سونىمەن قوسا قاراپايىم حالىققا وڭاي بولسىن، ولار اداسپاسىن دەپ 14 سيپاتتى ولارعا قىسقاشا كەلتىرىپ تۇسىندىرەدى. بۇل دەگەنىمىز باسقا سيپاتتاردى جوققا شىعارادى دەگەن ءسوز ەمەس. كەرىسىنشە ۋاھابيلەر قۇران جانە سۇننەتتە كەلمەگەن نارسەلەردى اللاعا بەكىتتى. يبن تايميا «بايان تالبيس جاھميا» دەگەن كىتابىندا: «ەگەر اللاھ قالاسا ماسانىڭ ۇستىنە ورنىعادى» دەپ اللاعا مەكەن مەن شەكتى بەكىتەدى. «ماجمۋعۋل فاتاۆا» دەگەن كىتابىندا قۇران جانە سۇننەتتە كەلمەگەندى دايەك ەتىپ: «راسىندا اللاھ ەلشىسى مۇحاممەدتى (س.ع.س.) راببىسى وزىمەن بىرگە ارشىعا وتىرعىزادى» دەيدى. ارينە، بۇل اللا تاعالاعا لايىقتى سيپاتتار ەمەس. اللا تاعالا بۇل نارسەلەردەن پاك جانە ۇلىق. ۋاھابيلەر وزدەرىن سالافيمىز دەپ ايتقانمەن، اقيقاتىندا ولاردان ەمەس. ماقساتتارى تەك جالپى نادان، ءبىلىمسىز مۇسىلمانداردى الداۋ عانا. ەگەر ادام ءبىلىم الىپ، يسلام ءدىنىن تەرەڭدەي زەرتتەپ، ىزدەنەتىن بولسا وندا ول مىندەتتى تۇردە بۇل اقيقاتقا جەتەدى. ءبىراق بۇل ۇلكەن سابىرلىلىق پەن توزىمدىلىكتى تالاپ ەتەدى.

شىرك، كۇپىرلىك، عيبادات دەگەن سوزدەردىڭ ماعىناسى.

شىرك اراب تىلىندە سەرىك قوسۋ دەگەن ماعىنادا قولدانىلادى. سەرىك قوسۋ زات، سيپات، ءىس جاعىنان بولادى. ءبىرىنشى زات جاعىنان اللاھ تاعالا سەكىلدى باسقا قۇدايدى بەكىتۋ، سيپات جاعىنان اللا تاعالاعا ءتان قۇدىرەت، ءبىلىم، ەستۋ، كورۋ سەكىلدى سيپاتتاردى باسقا نارسەلەرگە بەرۋ، ءىس جاعىنان جاراتۋ، ءولتىرۋ، زيان ىستەۋ، ءومىر بەرۋ سەكىلدى اللا تاعالانىڭ ءىسىن باسقا نارسەلەرگە بەكىتۋ، بۇلاردىڭ بارلىعى – سەرىك قوسۋ بولىپ ەسەپتەلەدى. بۇلاردىڭ بارلىعى ۇلكەن شىرك دەپ اتالادى، ال كىشى شىرككە (ريا) جاتادى. ياعني، امالداردى اللا ءۇشىن ەمەس كەرىسىنشە ادامدار كورسىن دەپ ىستەۋ. ۇلكەن شىركتى ىستەگەن ادام دىننەن شىعادى، ال كىشى شىركتى ىستەگەن ادام دىننەن شىقپايدى، الايدا، كۇناھار بولادى.

كۇپىرلىك اراب تىلىندە – قارسى كەلۋ، مويىنداماۋ دەگەن ماعىنادا. ال شاريعاتتاعى ماعىناسى پايعامبار (س.ع.س.) الىپ كەلگەن دىندەگى بەلگىلى نارسەلەردى مويىنداماۋ. مىسالى: قۇران جانە حاديس سەكىلدى.

عيبادات دەگەنىمىز نە؟ اراب تىلىندە عيبادات ءسوزى بويۇسىنۋ، ءوزىن تومەن ۇستاۋ دەگەن ماعىنادا. ال شاريعاتتاعى ماعىناسى: بويۇسىنعان زاتتى راببى دەپ سەنىپ، وعان جۇرەكپەن يلانۋ نەمەسە سول سەنىممەن بىرگە فورمامەن (ياعني ساجدە، رۋكۋھ سەكىلدى نارسەلەرمەن) بويۇسىنۋ نەمەسە ەكەۋىن دە كەلتىرۋ.

وسى ءۇش ءسوز وتە ماڭىزدى. سەبەبى ۋاھابيلەر مۇسىلمانداردى سەن شىرك قىلدىڭ نەمەسە كۇپىرلىك ەتتىڭ،  اللادان وزگەگە عيبادات ەتىپ تابىندىڭ دەپ جالا جابادى. بۇل وتە قاتەرلى. سول ءۇشىن ءاربىر مۇسىلمان شىرك، كۇپىرلىك، عيبادات  دەگەن سوزدەردىڭ ماعىناسىن ءبىلۋى كەرەك .

ءاربىر مۇسىلمان، ءتىپتى، وقىماعان بولسىن، اللانى ءبىر، ونىڭ سەرىگى جوق، ءار نارسەگە قۇدىرەتتى  جانە ءبىلۋشى، ەستۋشى، كورۋشى دەپ بىلەدى. پايدا، زيان تەك اللادان ەكەنىن بىلەدى؛ سول ءۇشىن ونى كۇپىرلىكتە ايىپتاۋعا بولمايدى. وكىنىشكە وراي اراب ەلدەرىندە ءارتۇرلى راديكالدى اعىمدار (ۋاھابيا، حيزبۋتتاحرير، حاباشيتتەر، يحۋان مۋسليم،) پايدا بولعان جانە ودان دا باسقا توپتار. وزدەرىنىڭ ۇستانىمدارىنا كىم قارسى كەلسە، مەيلى ول مۇسىلمان بولسىن دا ولاردى شىركتە، كۇپىرلىكتە ايىپتاپ، قاندارىن جۇكتەپ، مالدارىن تالاپ الۋدى حالال ەتۋ دە (الكايدا، تاليبان، يگيل نەمەسە دايش) وسى راديكالدى توپتاردىڭ جەمىسى.

بايدۋللايەۆ دانيار يبراحيم ۇلى

«ءماشھۇر ءجۇسىپ» مەشىتىنىڭ نايب يمامى

دەرەككوز: mazhab.kz