ەۋروپا ساپارى ۋكراينا استاناسى كييەۆتەن باستالدى.  بۇگىندە كييەۆ اۋەجايى سان-تاراپقا جول باستايتىن ورتالىق بولىپ وتىر بۇگىندە. كييەۆ ارقىلى پولشا مەملەكەتىنە جول العان بىزدەر جارتى كۇنىمىزدى ۋكراينا استاناسىن ارالاپ تانىسىپ شىقتىق.

كييەۆ قالاسى دنەپر وزەنىنىڭ بويىندا ورنالاسقان. ءوز ەلتاڭباسى مەن تۋى بار قالانىڭ ورتالىق الاڭىنا باردىق.  كييەۆتەگى اتاقتى  تاۋەلسىزدىك الاڭى – مايدانعا باردىق. مۇندا ادامدار كوبىنە تاعزىم ەتۋگە كەلەدى  ەكەن.

امەريكاندىق سۋرەتشى روكۋەلل كەنت «مەن ۇلكەن دە، كىشى دە، ءتۇرلى قالالاردا بولدىم. ولاردا كەرەمەت ساياباقتار بار، ال ساياباقتاعى قالانى العاش كورۋىم» دەپ جازعان ەكەن. سول ايتقانداي، كوركىنە كوز سۇرىنەتىن كييەۆتىڭ ورتالىق جەرلەرىن ارالاپ، ۋكرايندىق استان اۋىز تيگەن سوڭ، پولشانىڭ استاناسى ۆارشاۆاعا ۇشىپ كەتتىك.

ۆارشاۆا -  پولشا رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى. وسى مەملەكەتتەگى كولەمى مەن تۇرعىندار سانى جاعىنان العاندا ەڭ ۇلكەن قالا. قالانىڭ كوركىنە قاراپ، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن قايتا قۇرىلعان تازا ءارى جاعا قالا ەكەنىن بىردەن كوزگە كورىنەدى. بۇل حالىق جايشىلىق ومىردە رەسمي تىلدەرىن (پولياك ءتىلى) قولدانادى، اراسىندا اعىلشىن ءتىلى دە جاقسى قولدانىستا كورىندى. پولياك ازاماتتارىمەن تىلدەسە قالساڭىز، ۇلتتىق مەيرامدارى  11 قاراشا تاۋەلسىزدىك كۇنى ەكەنىن ايتىپ ماقتانا جونەلەدى. بۇل حالىقتى ورتالىق ەۋروپاداعى ەڭ  پاتريوت حالىق دەۋگە بولادى.

ۆارشاۆا قالاسى ارقىلى ۆيسلا وزەنى اعىپ وتەدى. بۇل وزەننىڭ بويىندا ادام ەرەكشە رۋحتانىپ، قىزىق اسەر الادى ەكەن. ەلدەن ونشا ۇزاماي جاتىپ-اق، ەسىل مەن جايىقتى اڭساتتى بۇل وزەن.

ۆارشاۆا ارقىلى ءبىلىمىمىزدى جەتىلدىرۋ ماقساتىندا پوزنان قالاسىنا اتتاندىق.

جالپى، قازاقستان مەن پولشا اراسىنداعى قارىم-قاتىناس ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى جىلدارىندا قالىپتاسا باستاعان.

پوزنانداعى كۇنىمىز ادام ميسكيەۆيچ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ساياسي عىلىمدار جانە جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە تاجىريبە الماسۋدان باستالدى.

ەۋروپالىق ۇلگىگە ساي ءبىلىم مەن تاجىريبەگە جاقىن پولشالىقتار ۋاقىتتى ۇتىمدى پايدالانا بىلەتىن كورىنەدى. ۋنيۆەرسيتەت، ونداعى ماماندار تۋرالى بولەك اڭگىمە. ال ءبىز ەۋروپا ساپارىندا كورگەن قالالارىمىز بەن اسەرىمىز تۋرالى بولىسسەك دەيمىز.

پوزنان قالاسى – ۆارتا وزەنىنىڭ جاعالاۋىندا ورنالاسقان. حالىق سانى بويىنشا وسى مەملەكەتتەگى بەسىنشى ورىندا تۇراتىن قالا. بىلتىرعى ەسەپ بويىنشا (2015ج) پوزنان قالاسىنىڭ تۇرعىندارىنىڭ سانى 544 600-دەن ءسال عانا اسادى ەكەن. مىڭ جىلدان استام تاريحى بار پوزنان قالاسى 10 عاسىر بۇرىن پولشانىڭ استاناسى بولعان. ال بۇگىندە ءىرى ساۋدا جانە ونەركاسىپتىك يندۋستريا ورتالىعىنا اينالعان.

پوزنان اتاۋى تۋرالى حالىق اراسىندا ءتۇرلى اڭىز اڭگىمەلەر بار. پوزنان اتاۋىنىڭ ءوزى تاريحتىڭ قويناۋىندا سلاۆيانداردىڭ وسى جەرگە جينالىپ، ءبىر-بىرىن تانۋىنان (پوزنانيە) شىققان دەيدى اڭىز-اڭگىمەلەردە. ۋاقىت وتە جۇرت جان-جاققا تاراپ، كوپشىلىگى شىعىسقا قاراي جىلجىعاندا پولياكتار پوزناندا قالىپ قويىپتى. وسىدان بۇل حالىق تانىپ-بىلۋگە، ۇيرەنۋگە قۇمار كەلەدى ەكەن.

ال بۇگىندە پوزنان كوبىنە ستۋدەنتتەر قالاسى دەپ اتالادى. سەبەبى مۇنداعى 27 جوعارعى وقۋ ورىنلارىنا جىل سايىن سىرتتان 120-130 مىڭداي ءبىلىم الۋشى سىرتتان كەلەدى. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ورتا جاستان اسقان، قارت كىسىلەرى كوپ ەمەس. حالىقتىڭ ءوسۋ سانى دا بايقالمايدى ەكەن. ەۋروپالىقتاردىڭ ادەتىنشە، كوبىنە، ءبىر بالامەن شەكتەلەدى.

پوزاننىڭ قوعامدىق كولىكتەرىندە جول ءجۇرۋ بيلەتىن ايالدامالارداعى اۆتوماتتاردان الادى. ەگەر بيلەت بولماي، تەكسەرۋشىلەرگە ۇستالعان جاعدايدا ايىپپۇل سالىنادى بارلىق جەردەگىدەي. ءبىراق، تەكسەرۋشىلەر ءار ايالداما سايىن ءمىنىپ جۇرمەيدى. وقتا-تەكتە تەكسەرىلەدى. ءۇش كۇن ءجۇرىپ، ءبىر-اق رەت كوردىك تەكسەرۋشىلەردى. الايدا سيرەك تەكسەرەدى دەپ، جاسىرىن ءمىنىپ-تۇسىپ جۇرگەن ەشكىم جوق. تارتىپكە باعىنادى. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، ەلەكتر توعىمەن جۇرەتىن ترامۆايلار 1898 جىلدان بەرى جۇمىس ىستەپ كەلەدى.

جولسەرىك بولعان سۆەتلانانىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، پوزناندا ستۋدەنتتەرگە ءومىر ءسۇرۋ ىڭعايلى بولعانىمەن، ەگدە ادامدارعا قيىنداۋ ەكەن. سەبەبى، قالا قانشالىقتى ارزان بولعانىمەن، قارتتاردىڭ زەينەتاقىسى 30 دوللاردان اسپايتىن كورىنەدى.

ارزان قالا دەمەكشى، پوزناننىڭ ساۋدا ورتالىقتارىندا كيىم-كەشەك باعاسى سالىستىرمالى تۇردە وتە ارزان. ءتۇرلى برەند كيىمدەر مەن اياق كيىمدەر وزگە جەرلەردەن 3-4 ەسەگە تومەن باعادا ساتىلادى. ەسەسىنە بۇل قالادا تەحنيكا وتە قىمبات. ساياحاتشىلاردىڭ ابدەن بازارلايتىنى راس ەندى.

پوزنانداعى ەڭ ادەمى، ەڭ جىلى، ەڭ اسەرلى كورىنەتىن جەر «ەسكى رىنوك» الاڭى. ءدال وسىلاي اتالاتىن جەردە بىرنەشە كوشە بار. كونە، ەرتەرەكتەن كەلە جاتقان كوشەلەر. عيماراتتار دا كوزىن جاۋىن الاتىنداي. مۇندا سىرتتان كەلگەندەرگە ىڭعايلى ەستەلىك زاتتار ساتىلادى.

پولياك حالقى ءۇشىن ادام ميسكيەۆيچ ۇلى اقىن. قازاقتىڭ ابايى سياقتى. ول الەم ادەبيەتىنىڭ ويىپ تۇرىپ ورىن العان، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ وكىلى. پولياك ۇلتىنىڭ باسقا تۇسككەن قيىندىققا توزە بىلۋگە، ازاتتىقتىڭ اق تاڭىنا سەندىرىپ، تەڭدىك پەن تۋىستىقتى تۋ ەتكەن اقىننىڭ «پوياك ۇلتىنىڭ كىتاپتارى» جانە «پولياك پيليگريمدەرىنىڭ  كىتاپتارى» اتتى ەڭبەكتەرىندە ەرەكشە وي قوزعاعان.

پوزناننىڭ مادەنيەتى دە ءوز الدىنا تاريح بولىپ قالىپتاسىپ، بۇگىندە قالا مادەنيەتى بايلىققا تۇنعان. بۇل ءسوزىمىزدىڭ دالەلى قالا تاريحىنا ارنالعان مۇراجاي، پولشا اسكەري مۇراجايى، ۇلتتىق مۇراجاي، ت.ب. سونداي-اق قالادا  مۋزىكالىق اسپاپتار مۇراجايى، ەڭ ۇلكەن كوركەمسۋرەت گالەرەياسى، ەۋروپانىڭ قايتا جاڭعىرۋ ءداۋىرى – رەننەسانس كەزەڭىندە سالىنعان ساۋلەتتى راتۋشا قالانىڭ مادەنيەتىن عانا ەمەس، كوركىن دە كەلتىرىپ، كەلۋشىلەر سانىن ارتتىرۋعا ۇلەس قوسىپ وتىرعان ورىندار بولىپ تابىلادى.

ەرەكشە نازارعا ىلىنەتىن مۋزىكالىق اسپاپتار مۇراجايىندا پولياكتىڭ ۇلتتىق اسپاپتارىمەن عانا ەمەس، الەم ەلدەرىنىڭ ۇلتتىق ساز اسپاپاتارىمەن تولىقتىرىلعان مۇراجاي ەۋروپاداعى كولەمى جاعىنان ءۇشىنشى ورىندا تۇر.

ءبىز باس سۇعا الماعان وپەرا تەاترى، جوعارعى مۋزىكا مەكتەبى، فيلارمونيالاردىڭ تامىرى تەرەڭدە ەكەنىن سىرتتاي عانا باقىلاپ، سەزىنىپ وتتىك. ءبارىن كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاعىڭ كەلسە دە، جىلدامدىق جاعىنان شاڭىنا دا ىلەستىرمەيتىن ۋاقىت دەيتىن جۇيرىككە ىلەسە الماي، العا جىلجىدىق.

ەندى توقتايتىن قالامىز – بەرلين. نەمىستەردىڭ قالاسىنا كەلگەندە ازداپ سالقىندىق سەزىندىك. تاريحقا قاتىسى جوق سالقىندىق. ادامدارى دا سۋىقتاۋ سياقتى ما، قالاي ءوزى؟!

بۇل قالادا شەتەلدىكتەر، بوسقىندار كوپ ەكەنى بەلگىلى. ءتۇرلى-تۇستى ادامدار كەزىكتى. جاتاتىن جەرىمىزگە جايعاسىپ بولعان سوڭ، ەڭ ءبىرىنشى وسىندا جەرلەنگەن قازاقتىڭ ءبىرتۋار ازاماتى مۇستافا شوقايدىڭ باسىنا بارۋدى پارىز سانادىق.

بەرلينگە تابانى تيگەن ءار قازاق بارا بەرمەيتىن جەر بۇل. ءبىراق جۇرەك كەۋدەگە سىيماي مۇستافانىڭ باسىنا جەتەلەي بەردى. بەرلين اۋەجايىنا جاقىن ورنالاسقان مۇسىلمان زيراتى بار. زيرات ورتاسىندا مەشىت ورنالاسقان. بۇل زيراتتان تۇرىك ازاماتتارىن كوپ كەزىكتىردىك. ءجون-جول سىلتەگەن دە سول كىسىلەر. وسىلايشا تۋرا مەشىتتىڭ الدىنا جەرلەنگەن مۇستافا شوقايدىڭ جاتقان جەرىن تەز تاپتىق. ءارۋاعىنا قۇران باعىشتاپ، باسىنا ەلىمىزدىڭ كوك تۋىن قويىپ كەتتىك. يىعىمىزدان اۋىر جۇك تۇسكەندەي، ەندى بەرليندى اسىقپاي ارالاۋعا كوشتىك.

ايگىلى براندەنبۋرگ قاقپاسىنا كەلدىك. مۇندا راقىمجان قوشقاربايەۆ تۋ تىككەن دەپ، ەندى بەرليندى وزىمىزدىكىندەي سەزىنىپ، ەركىنسي باستاعانداي بولدىق. بەرليننىڭ قاق ورتاسىنا ورنالاسقان براندەنبۋرگ قاقپاسىنىڭ 225 جىلدىق تاريحى بار. ال ايۋ -  بەرلين قالاسىنىڭ سيمۆولى. نەمىسشە بەر – ايۋ سوزىگنەن شىقسا كەرەك.

مۇندا كوبىنە تاريحي ورىنداردى ارالاۋ بۇيىردى. بەرليندە كەزىندە كسرو قۇرامىندا بولعان ەلدەردە، ءتىپتى رەسەيدىڭ وزىندە جوق پارك بار. ەڭ اسەرلىسى سول. ترەپتوۆ-پارك. بۇل ساياباقتى كەزىندە كەڭەس وكىمەتىنىڭ كوسەمدەرى سالدىرعان. بەلگىلى سكۋلپتور ۆۋچەتيچ جاساعان داڭقتى «قۇتقارۋشى اسكەر» ەسكەرتكىشى انادايدان مەندۇندالاپ اسەرلى كورىنەدى. سالماعى 70 تونناعا جاقىن، بيىكتىگى 12 مەتر بولاتىن بۇل ەسكەرتكىش 1949 جىلى سالىنعان. قولىنا نەمىس قىزىن كوتەرىپ تۇرعان كەڭەس سولداتى ەسكەرتكىشى ورنالاسقان بۇل ساياباقتا كىرە بەرىسىندە ەكى جاقتا ەكى نەمىس سولداتىنىڭ تىزە بۇككەن كورىنىسى بار. ادامدى ەرەكشە جىگەرلەندىرىپ جىبەرەتىن بۇل ساياباقتا بەرليندى ازات ەتۋگە قاتىسقان 22 مىڭ سولداتتىڭ 7 مىڭى وسىندا جەرلەنگەن دەيدى. ورالماي قالعان قازاقتىڭ بوزداقتارى دا وسىندا جاتۋى مۇمكىن عوي دەگەن وي، ازداپ كوڭىلدى قۇلازىتادى ەكەن.

وسىدان كەيىن بەرليننىڭ كورىكتى جەرلەرىن ارالاپ، تۇندە ۇيقىعا جاتقانىمىزبەن، بەرلين تاڭى ۇيقىسىز اتتى. ءبىر جاعىنان العان اسەر ويعا باتىرسا، ەكىنشى جاعىنان ءدال سول كۇنى ەۋرو-2016-دا گەرمانيا فۋتبولشىلارى جەڭىسكە جەتىپ، بەرلين حالقى تۇگەل حالدا توي جاساعانداي شۋلادى.

ال ءبىز ەرتەڭىنە زاتتارىمىزدى جيناپ العا جىلجىدىق.

ەندى يسپانيا ەلىنە «باسىپ» كىرىپ، بارسەلوناعا جايعاستىق. 

بارسەلونا – كاتالونيانىڭ استاناسى. يسپانياداعى حالىق سانى بويىنشا ەكىنشى ۇلكەن قالا بولىپ تابىلادى. الەمنىڭ ەڭ باي قالالاردىڭ وندىعىنا كىرەتىن بارسەلونا تۋريستەر ءۇشىن دە سۇرانىسقا وتە يە قالا. بارسەلونانىڭ شىعىسىن جەرورتا تەڭىزى شايىپ جاتىر. تۋريستەر ءۇشىن دە وسى تەڭىز ماڭىزدى بولسا كەرەك. تەڭىز سۋى وتە تۇزدى. تولقىنى كەرەمەت.

مونتجۋيك بوكتەرىندەگى سايراۋىق سۋ بۇرقاقى اۋەن مەن سۋ اعىمىنا ۇندەسىپ، كەشكىسىن سياقىرلى شوۋعا ۇلاسادى. كەشكى ۋاقىتتا سۋبۇرقاقتىڭ ءتۇسى ءارتۇرلى تۇسكە ەنىپ، قالاعا كورىك بەرە تۇسەدى.

قالا بيلىگىندە تيبيدابو تاۋى ورنالاسقان. تاۋ اتاۋى «ساعان بەرەمىن» دەگەن ماعىنا بەرەدى. ەۆانگەليا ءدال وسى سوزبەن ءىبىلىس حريستوستى ارباعان دەيدى. بەلگىلى ساۋلەتشى انتونيو گاۋدي ءوزى سالىپ اياقتاماعان ساگرالا فاميليا شىركەۋىنىڭ استىنداعى كىشى شىركەۋدە جەرلەنگەن.

بارسەلونا ورتالىعىنداعى رامبلاس الاڭى الماتىنىڭ ارباتى سياقتى. مۇندا ادام اياعى وتە كوپ بولادى. دالا ارتىستەرى مەن مۋزىكانتتارى قويىلىمدار مەن كىشىگىرىم كونسەرتتەر قويىپ تۇرادى. ارباتتاعىداي سۋرەتشىلەر دە وسىندا كەزدەسەدى. بازارلىق ساتاتىن دۇڭگىرشەكتەر مەن مەيرامحانا-دامحانالار ورنالاسقان. بۇل جەر الماتىنى ساعىندىرا تۇسەدى ەكەن.

بارسەلوناعا سەزىمىمىز اسقاقتاماي تۇرعاندا ماحاببات مەكەنى پاريجگە اتتاندىق. 

پاريج. بۇل قالانى ەۋروپالىقتار ماحاببات مەكەنى دەپ اتايدى. بايقاساق، ءبىز كوبىنە ەۋروپا ەلدەرىنىڭ استانالارىنا توقتاپپىز. سەنا وزەنىنىڭ جاعاسىندا ورنالاسقان پاريج قالاسى ارماندار مەن سەزىمدەر مەكەنى. پاريجگە كەلگەن ادام ەڭ ءبىرىنشى ەيفەل مۇناراسىنا اسىعارى ءسوزسىز.

و، ەيفەل! بۇل مۇنارا تەك پاريجدىڭ ەمەس، كۇللى فرانسيانىڭ ءتولقۇجاتىنا اينالعانى بەلگىلى. مۇنارا 1889 جىلى ريەۆوليۋسيا كۇنىنە وراي تۇرعىزىلعان، اننتەناسىمەن قوسا ەسەپتەگەندە بيىكتىگى 322 مەتر. مۇناراعا باسپالداقپەن كوتەرىلۋگە دە، ليفتىمەن كوتەرىلۋگە دە بولادى. كەزىندە 1792 باسپالداقپەن ءۇشىنشى بولىكتەگى 274 مەتر بيىكتىككە گيتلەر جاياۋ كوتەرىلگەن دەگەن اڭگىمە بار ەل اراسىندا. جالپى مۇنارانى ءبىر ۋاقىتتا 10 400 ادام ارالاي الادى.

سالتانات (Arc de Triomphe) اركاسى. پاريج قالاسىنىڭ نىشانى بولعان بۇل اركانىڭ توبەسىنە شىعۋ ءۇشىن 284 ساتىمەن كوتەرىلۋ كەرەك. اركا بيىكتىگى 50 مەتر، ەنى 45 مەتر. 1836 جىلى اشىلعان سالتانات اركاسىن ناپولەون بوناپارت پاريجدە ءوزىنىڭ ۇلى اسكەرىنە ءۇمىت پەن سەنىم قۇرمەتىنە ەسكەرتكىش رەتىندە ورناتقان.

20 عاسىرعا دەيىن جاسالعان مۇسىندەر مەن جادىگەرلەر، سۋرەتتەر مەن كارتينالار ساقتالعان اتاقتى لۋۆر مۇراجايىن تولىق ارالاپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس دەيدى.  بۇل لۋۆردا اتاقتى مونا ليزانىڭ سۋرەتىنىڭ ءتۇپنۇسقاسى ساقتالعان. ۋاقىتتىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن بۇل مۇراجايدى كورۋ الداعى ۋاقىتىڭ ەنشىسىنە قالدى. 

ەندى تابان تىرەگەن جەرىمىز يتاليا استاناسى ريم قالاسى. مۇندا كەلگەن ادام ەڭ ءبىرىنشى كوليزەيگە بارارى انىق. كوليزەي اتاۋى «الاپات اۋقامدى» دەگەن ماعىنانى بەرەدى.  ۇزىندىعى 188 مەتر، ەنى 156 مەتر، سىرتقى قابىرعاسىنىڭ بيىكتىگى – 48 مەتر، ىرگەتاسىنىڭ تەرەڭدىگى 13 مەتر. ادامدار 80 جەردەن كىرىپ شىعا الاتىن ەسىكتەر بار. كوليزەيدى جۇگىرە اينالىپ، فوتوعا ءتۇسىپ، ەنتىگە ارالاعانىمىز ماڭگىلىك جادىمىزدا ساقتالىپ قالاتىن شىعار...

بۇل قالاداعى ۋاقىتىمىز وتە از بولعاندىقتان تۋريستەرگە ارنالعان اۆتوبۋسقا وتىردىق. ەرتەگى الەمىندەگىدەي عاجايىپ شاھارداعى اۋليە پەتر سوبورى، ۆەنەسيا سارايى، سيكست كاپەللاسى، اپيي جولى، تريەۆي سۋبۇرقاعى، يسپانيا الاڭى سياقتى قالانىڭ كورىكتى جەرلەرىن اۆتوبۋسپەن ارالاپ شىقتىق.

ريمگە كەلگەن سوڭ، ۆاتيكان مەملەكەتىن كورمەي كەتۋ ارينە مۇمكىن ەمەس. سەبەبى جوعارىدا ايتقان اۋليە پەتر سوبورى وسىندا ورنالاسقان. تۋريستەرگە ارنالعان اۆتوبۋستا ريم مەن ۆاتيكان تاريحىن ايتىپ، تۇسىندىرۋمەن بولدى.

وسىلايشا ەۋروپاعا ساپارىمىز اياقتالىپ، قايتادان كييەۆ ارقىلى الماتىعا ورالدىق. ەستەلىك بولىپ فوتولار مەن ۆيدەولار قالدى.

ايتپاقشى، ەۋروپاعا قايتا اينالىپ كەلىپ الامىز دەپ «تيىن لاقتىرىپ كەتۋ» ءداستۇرىن جاساۋدى دا ۇمىتپادىق.

كورىسكەنشە، ەۋروپا!   

اقبوتا مۇسابەك قىزى