دەرەكتانۋ عىلىمىنىڭ تالاپتارىنا ساي تاريحي دەرەك كوزدەرىنىڭ ماڭىزدىلىعىن انىقتاۋ،بىرىنشىدەن، زەرتتەۋشىگە ماڭىزدى دەرەك كوزدەرىمەن جۇمىس ىستەپ، ولاردان عىلىمي قۇندىلىعى جوعارى مالىمەتتەر الۋعا مۇمكىندىك بەرسە، ەكىنشىدەن، دەرەك كوزدەرىنىڭ نەمەسە ناقتى دەرەكتىڭ ەرەكشەلىگىن انىقتاۋ زەرتتەۋشىگە، سول دەرەك كوزىنىڭ نەمەسە ناقتى دەرەكتىڭ ەرەكشەلىگىنەن شىعا وتىرىپ، سوعان ساي كەلەتىن تاسىلدەر قولدانۋ ارقىلى تالداۋ جۇرگىزۋگە كومەكتەسەدى. دەگەنمەن، تاريحي دەرەكتەردىڭ دە، دەرەك كوزدەرىنىڭ دە ماڭىزى مەن ەرەكشەلىگى، ەڭ الدىمەن، سول دەرەكتەردى نەمەسە دەرەك كوزدەرىن جاساۋشى سۋبەكتتەرمەن تىعىز بايلانىستى. ەگەر، بەلگىلى ورىس دەرەكتانۋشىسى ا.س. لاپپو-دانيليەۆسكييدىڭ سوزىمەن ايتساق: “ تاريحي دەرەك دەگەنىمىز — ادام پسيحيكاسىنىڭ ىسكە اسقان جەمىسى”
ارينە، تاريحي دەرەكتىڭ پايدا بولۋىنىڭ باستى وبەكتيۆتى العىشارتى بەلگىلى ءبىر وقيعانىڭ نەمەسە قوعامدىق قۇبىلىستىڭ بولۋى ەكەندىگى بەلگىلى. ءبىراق، ونىڭ ءار ءتۇرلى دەرەك كوزدەرىندە قالايشا بەينەلەنۋى دەرەكتى جاساۋشى جەكە سۋبەكتىڭ قولىندا ەكەندىگى دە انىق. ولاي بولسا، بولىپ جاتقان نەمەسە بولىپ وتكەن وبەكتيۆتى تاريحي قۇبىلىستاردىڭ دەرەكتەردە قاي دارەجەدە بەينەلەنۋى، ياعني وبەكتيۆتى قۇبىلىستار تۋرالى سۋبەكتيۆتى مالىمەتتەردىڭ قاي دارەجەدە دەرەكتەرگە ەنۋى، سول دەرەكتى جاساۋشى سۋبەكتىڭ پسيحيكاسىنا /دۇنيەتانىمى، وي ءورىسى، ءبىلىم دارەجەسى، ءدىني نانىم-سەنىمى، قوعامدىق پوزيسياسى ت. ت./ تىكەلەي بايلانىستى. دەمەك، ن. نازاربايەۆ ەڭبەكتەرىنىڭ حح عاسىردىڭ سوڭى مەن ءححى عاسىر باسىنداعى وبەكتيۆتى قوعامدىق قۇبىلىس – كسرو-نىڭ ىدىراپ، تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتىنىڭ پايدا بولۋى جانە قالىپتاسۋى تاريحىنىڭ دەرەك كوزى رەتىندەگى ماڭىزى مەن ەرەكشەلىكتەرى، سول ەڭبەكتەردىڭ اۆتورى، ياعني تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنىڭ دەرەك كوزدەرىنىڭ ۇلكەن ءبىر توبىن جاساۋشى سۋبەكت — ن.ءا. نازاربايەۆتىڭ قوعامداعى ورنى مەن وزىندىك ادامي جانە تۇلعالىق قاسيەتتەرىمەن تىعىز بايلانىستى.
ن. نازاربايەۆ ەڭبەكتەرى، دەرەكتانۋ عىلىمى تۇرعىسىنان قاراعاندا، ءوزىنىڭ پايدا بولۋى جاعىنان جازبا دەرەك كوزدەرىنىڭ جەكە ادامدىق توبىنا جاتادى. ال، جەكە ادامدىق دەرەك كوزدەرىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى، ولاردا سۋبەكتيۆتى فاكتوردىڭ ايرىقشا ورىن الۋىندا. سوندىقتان دەرەك كوزدەرىنىڭ وسى تۇرلەرىمەن جۇمىس ىستەگەندە ولاردىڭ اۆتورلارى، ياعني دەرەكتى جاساۋشى سۋبەكت تۋرالى وبەكتيۆتى مالىمەتتەردى پايدالانا ءبىلۋدىڭ ماڭىزى ۇلكەن. دەمەك، ءبىزدىڭ زەرتتەۋ جۇمىسىمىزدا سۋبەكتيۆتى فاكتور رەتىندە، دەرەك كوزدەرىن جاساۋشى ن. ءا. نازاربايەۆ تۋرالى مالىمەتتەرگە سۇيەنۋگە ءتيىس بولامىز.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى رەتىندە ن. نازاربايەۆ تۋرالى، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، از ايتىلىپ، از جازىلىپ جۇرگەن جوق. سوڭعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋ قارساڭىندا، اسىرەسە سايلاۋدان كەيىن، ن.ءا. نازاربايەۆ تۋرالى، ونىڭ ايقىن جەڭىسىنىڭ سەبەپتەرى تۋرالى باسپا ءسوز بەتتەرىندە كوپتەگەن ماقالار جاريالاندى. ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ ءومىربايانى — ءومىرى مەن اتقارعان قىزمەتىنىڭ نەگىزگى كەزەڭدەرى جۇرتشىلىققا جاقسى تانىس. سوندىقتان ءبىز بۇل ماسەلەگە، ياعني ن. نازاربايەۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە، ادەتتەگىدەي، حرانولوگيالىق پرينسيپكە ساي ءومىرباياندىق تۇرعىدان ەمەس، دەرەك كوزدەرىن جاساۋشى سۋبەكت رەتىندە، دەرەكتانۋلىق تۇرعىدان قاراۋىمىز قاجەت بولادى.
ەگەر، وسى تۇرعىدان كەلسەك، ن. نازاربايەۆ ەڭبەكتەرىنىڭ تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنىڭ دەرەك كوزى رەتىندەگى ماڭىزى مەن ەرەكشەلىگى ەڭ الدىمەن، ونىڭ تاۋەلسىزدىك قارساڭىنداعى جانە تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى رەسمي لاۋازىمدارىنا ساي اتقارعان قىزمەتتەرىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەندىگىنە ەرەكشە كوڭىل اۋدارۋعا ءتيىس بولامىز. وبىلىس كولەمىندە ىسكەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن ن. نازاربايەۆ، وتكەن عاسىردىڭ 80ء-شى جىلدارىنان باستاپ رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى باسشىلىق قىزمەتتە بولسا، تاۋەلسىزدىكتىڭ ءدال قارساڭىندا، ياعني 80ء-شى جىلداردىڭ سوڭى مەن 90-شى جىلداردىڭ باسىندا قازاقستان سياقتى ۇلكەن رەسپۋبليكانىڭ ءبىرىنشى باسشىسى مىندەتىن اتقاردى. ول تۋرالى ق ر پرەزيدەنتىنىڭ ينتەرنەت جۇيەسىندەگى ۆەب-سايتىندا: “1979-1984 جىلدارى قازاقستان كپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى. 1984 — 1989 جىلدارى — قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى. 1989-1991 جىلدارى — قازاقستان كپ وك ءبىرىنشى حاتشىسى، 1990 جىلعى ءاقپان-ساۋىر ارالىعىندا قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى بولدى. 1990 جىلدىڭ ساۋىرىنەن — قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى”- دەپ كورسەتىلگەن[113]. دەمەك، بۇل، ن.ءا. نازاربايەۆتىڭ ءدال سول جىلدارى بولىپ وتكەن، قورىتىندىسىندا كسرو –دەپ اتالعان الىپ يمپەريانىڭ تاعدىرىن شەشكەن الاساپىران وقيعالاردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ، ەل تاعدىرى ءۇشىن جاۋاپتى ءبىرىنشى ادام رەتىندە، جاڭا تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتتىلىگىن قالىپتاستىرۋ ءىسىنىڭ قاينار كوزىندە تۇرۋىنا تۋرا كەلدى دەگەن ءسوز.
ول تۋرالى ن. نازاربايەۆتىڭ ءوزى “ادىلەتتىڭ اق جولى” اتتى كىتابىندا: “ءوزىمنىڭ قىزمەت جاعدايىما وراي وسى جىلداردىڭ بارلىعىندا دا، ءاردايىم وقيعالاردىڭ قالىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ، ولاردى تالداۋعا جانە سالىستىرۋعا، قورىتىندىلار جاساۋعا، شەشىمدەر قابىلداۋعا تۋرا كەلگەندىكتەن دە، ءوزىمنىڭ جەكە پىكىرىمدى ايتۋعا بارىپ وتىرمىن”-دەپ، جازدى [114، 219 ب.]. ولاي بولسا، ن. نازاربايەۆ ەڭبەكتەرىنىڭ تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنىڭ دەرەك كوزى رەتىندەگى باستى ماڭىزى، ولاردىڭ باسقا دا تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنىڭ دەرەك كوزدەرىنەن نەگىزگى ەرەكشەلىگى، سول جىلدارىعى قوعامدىق قۇبىلىستار مەن تۇبەگەيلى وزگەرىستەردىڭ “قالىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ”، ەل تاعدىرىن، ۇلت تاعدىرىن شەشكەن “شەشىمدەر قابىلداعان” ادامنىڭ دۇنيەگە اكەلگەندىگىندە. ارينە، تالاي وتانداستارىمىز، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قالىپتاسۋ تاريحىنىڭ كۋاگەرى بولدى، ول تۋرالى ءوز ەستەلىكتەرىن جازدى، ياعني تاريحي دەرەكتەردى دۇنيەگە اكەلدى. ءسوز جوق، ولاردىڭ ءبارى دە قازاقستاننىڭ ەڭ جاڭا تاريحىنىڭ دەرەك كوزدەرىن قۇرايدى. جانە دە كەلەشەكتە تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىن زەرتتەۋدە پايدالانىلادى. دەگەنمەن، جوعارىدا كەلتىرىلگەن فاكتىلەر ن. نازاربايەۆ ەڭبەكتەرىنىڭ تاريحىمىزدىڭ تۇبەگەيلى وزگەرىستەر كەزەڭىنىڭ ءبىرىنىڭ ورنى بولەك دەرەك كوزدەرى ەكەندىگىن تولىعىمەن دالەلدەيدى.
دەگەنمەن، دەرەكتانۋشى رەتىندە، ءبىز ق ر پرەزيدەنتى ۆەب-سايتى سياقتى رەسمي دە، ماڭىزدى دەرەك كوزىنىڭ وزىندە دە قاراپايىم قاتەلىكتىڭ كەتكەندىگىن ايتۋعا ءماجبۇرمىز. ن. ءا. نازاربايەۆ ۆەب-سايتتا كورسەتىلگەندەي: “1990 جىلدىڭ ساۋىرىنەن — قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى”- ەمەس، كسرو-دەپ اتلاتىن الىپ يمپەريانىڭ قۇرامىنداعى قازاق كسر-نىڭ پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى. ال، قازاقساتان رەسپۋبليكاسى دەپ اتالعان مەملەكەت، سول كسرو-نىڭ كۇيرەۋى سالدارىندا كەيىن پايدا بولدى. بۇل فاكتى دەرەك قانداي دەڭگەيدە پايدا بولماسىن، ونى دەرەكتانۋلىق سىننان وتكىزۋ قاجەتتىگىن تاعى ءبىر رەت دالەلدەيدى عوي دەپ ويلايمىز.
ارينە، قازاقستاننىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگىنە يە بولۋى سياقتى تۇبەگەيلى تاريحي وزگەرىستەر كەزىندە رەسپۋبليكا باسشىلىعىندا ءدال ن.ءا. نازاربايەۆتىڭ بولۋى، ءبىر جاعىنان تاعدىردىڭ جازۋى بولعانىمەن، ەكىنشى جاعىنان، وندا بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىقتىڭ بارلىعىن دا بايقاۋعا بولادى. تۋا بىتكەن تابيعي تالانتى، ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى، ءوزىن ءوزى سىيلاي بىلۋشىلىك، كوپتىڭ ءبىرى بولىپ قارا كوبەيتىپ ورتادا ءجۇرۋدى قالاماۋى ن. نازاربايەۆتى جاستايىنان بەلسەندىلىك تانىتىپ توپ الدىندا جۇرۋگە يتەرمەلەدى. ول تۋرالى ن. نازاربايەۆ: “ەگەر ءوزىم تۋرالى ايتار بولسام، مەن ەشقاشان قاندايدا ءبىر باسشىلىق قىزمەتتەرگە ايرىقشا قۇمارتقان جان ەمەسپىن. ءبىراق، بالا كەزىمنەن “ورتاشا” بولىپ قالۋدى ۇناتپايتىنمىن، ءوز ءقادىرىمدى ءوزىم سەزەرلىكتەي الدە ءبىر ىشكى سەزىمنىڭ اسەرىندە بولدىم. ماسەلەن، مەكتەپتە ءارقاشان وقۋدا ءبىرىنشى بولۋعا تالپىندىم. مۇنداي سەزىم ءوزىن قۇرمەتتەيتىن كەز كەلگەن ادامعا ءتان دەپ ويلايمىن. ال ەگەر ادام ءوزىن سىيلاۋدان قالسا، وندا ودان ومىردە ايتارلىقتاي دايەكتى ەشنارسە شىقپايدى. ماعان ۇدايى باسشىلىق ەتۋ بۇيىرعانداي-اق، ءاردايىم ايتەۋىر ءبىر ورگاندارعا سايلانۋمەن بولدىم: جوعارعى كلاستاردا مەكتەپ وقۋشىلار كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولدىم، ءاردايىم مەكتەپ، اۋدان كومسومول اكتيۆىنىڭ قاتارىندا ءجۇردىم”- دەيدى [114، 69 ب.].
ن. نازاربايەۆتىڭ مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە-اق بەلسەندىلىك تانىتىپ، قاتارىنىڭ الدى بولىپ جۇرەتىندىگى تۋرالى ۇستازى سەيىتحان يسايەۆ اقساقال: “نۇرسۇلتان العىر، مىنەزى ورنىقتى، بىلىمگە ىنتالى بالا بولاتىن. ونەرلىلىگىمەن ەسىمى اۋدان كولەمىندە بەلگىلى بولىپ جاتاتىن. قوعامدىق جۇمىستارعا، مەكتەپ ومىرىندەگى ءار قيلى ىستەرگە بەل شەشە ارالاسىپ كەتەتىن. كومسومول ۇيىمى قات-قابات شارۋالارىنىڭ ءار كەز باسى-قاسىندا جۇرەتىن”- دەپ ەسكە الادى[11،123 ب.].
وسىلاي، بالا كەزىنەن قالىپتاسا باستاعان بەلسەندىلىك، ىسكەرلىك قاسيەتتەرىن ن. نازاربايەۆ ومىرگە ەندى ارالاسا باستاعان جاستىق جىلدارىندا ودان ءارى دامىتا ءبىلدى. كەلەشەك ەلباسىنىڭ ءوزىنىڭ ىسكەرلىك قاسيەتتەرىن، ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتىن جاس كەزىندە-اق كورسەتە باستاعاندىعى تۋرالى جاستىق شاقتارىن بىرگە وتكىزگەن دوسى، قاراعاندى مەتالۋرگيا كومبيناتىنىڭ سەح باستىعى قۋانىش وماشيەۆ جاقىندا “ەگەمەن قازاقستان” گازەتىندە جاريالاعان ماقالاسىندا جاس جىگىت نۇرسۇلتان تۋرالى ايتا كەلە: “ءيا، ادام ىسىنەن، تالابىنان تانىلادى. ورتامىزدان توپ جارىپ شىققان بۇل جىگىتتىڭ تەگىن ازامات ەمەستىگى سول كەزدىڭ وزىندە سەزىلەتىن”-دەپ [10، 12 ب.]، وعان دالەل رەتىندە ءبىر مىسال كەلتىرەدى.
“مەن نۇرەكەڭمەن قاراعاندى پوليتەحنيكالىق ينيستيتۋتىنىڭ تەمىرتاۋداعى فيليالىندا وقىپ جۇرگەنىمدە تانىستىم”-دەيدى ق. وماشيەۆ. “كىسىنى باۋراپ الاتىن قاسيەتىمەن كۋرستاستارىمىزدى ءۇيىرىپ اكەتتى. وندىرىستەن قول ۇزبەي وقىدىق. كۇندىز جۇمىستان مويىن بۇرىلمايتىنىنا، كەشكىسىن ساباقتان باس كوتەرىلمەيتىنىنە قاراماستان، ءبىر ۋاق كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەسىنە قاتىسۋعا دا ۇلگەرتىنبىز. ارالاس-قۇرالاستىعىمىز ستۋدەنتتىك قۇرىلىس وتريادىندا بىرگە بولعانىمىزدا ءتىپتى بەكي ءتۇستى. بۇل دا كىمنىڭ كىم ەكەنىن كورسەتەتىن ورتا عوي. سونىڭ ءبىر جارقىن كورىنىسى جاس نۇرسۇلتاننىڭ بويىنان مۇندا دا تانىلىپ ەدى.
ول ۋاقىتتا، ياعني الپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا نۇرا اۋدانىنداعى “بالىقتىكول” كەڭشارى جاڭادان شاڭىراق كوتەرىپ جاتقان ەدى. وسىندا بىرنشە تۇرعىن ءۇي سالۋعا كىرىسكەن وتريادىمىزدىڭ جۇمىسى كوپكە ۇزاماي توقتادى دا، قول قۋسىرىپ وتىرىپ قالۋعا ءماجبۇر بولدىق. وترياد جەتەكشىسى كنيازيەۆ بولسا، بۇعان ونشالىقتى قام جەمەي، جايباراقات ۋاقىت وتكىزۋمەن ءجۇردى. كۇزگە دەيىن ءبىرقاتار وتباسىنى باسپانالى ەتۋگە بىزگە ءۇمىت ارتقان جەرگىلىكتى باسشىلاردىڭ: “جىگىتتەر، قاپىدا قالدىراتىن بولدىڭدار-اۋ”،-دەپ رەنىش ءبىلدىرۋى جانىمىزعا باتىپ، تىعىرىقتان شىعۋدىڭ امالىن قاراستىردىق”-دەي كەلە، سول تىعىرىقتان نۇرسۇلتاننىڭ بەلسەندىلىك تانىتۋ ارقاسىندا عانا شىققاندىعىن ايتادى.
ەكى اپتاداي جوق بولىپ كەتىپ، قاجەتتى قۇرىلىس ماتەريالدارىن تاۋىپ كەلگەن ن. نازاربايەۆ تۋرالى: “ول وبلىستىق مەكەمەلەردەن باستاپ، ءىرىلى-ۇساقتى كاسىپورىن باسشىلارىنىڭ ەسىكتەرىن توزدىرىپ، اقىرى ماقساتىنا جەتىپتى. ىلە جۇمىسىمىز دا قىزىپ سالا بەردى. تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسى تىنىم بولماي، ۇيلەردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن قاز-قاتار سالىپ شىقتىق. ولار پايدالانۋعا بەرىلىپ، جۇرت قۋانىشقا بولەنگەن ساتتە ستۋدەنت قۇرلىسشىلارعا، سونىڭ ىشىندە اسىرەسە، كومانديرىمىز نازاربايەۆقا اق العىستارىن جاۋدىردى…وسىندا بوي تۇزەگەن العاشقى كوشەدەگى ءۇي قابىرعاسىندا “بۇل ۇيلەردى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ جەتەكشىلىك ەتكەن ستۋدەنتتىك قۇرىلىس وتريادى سالدى” دەپ جازىلعان ەسكەرتكىش تاقتا تۇر”-دەيدى [10، 19 ب.].
مىنە، وسىلاي، سانالى ءومىرىن ءوز ىسكەرلىگىنىڭ ارقاسىندا قاتارلارىنىڭ الدى بولىپ، كوپشىلىكتىڭ العىسىن الۋدان باستاعان ن.ءا. نازاربايەۆتى جاستايىنان رەسپۋبليكا، تىپتەن وداق دەڭگەيىندە دە تانىمال بولۋىنا اسەر ەتكەن دە، سول بەلسەندىلىگى، تابيعات بەرگەن بويىنداعى تالابى مەن تالانتى دەپ ايتۋعا بولادى. ونىڭ ايقىن دالەلى 1962 جىلى اقپان ايىندا، ياعني 21 جاسىندا رەسپۋبليكا كومسومولىنىڭ ونىنشى سەزىندە سويلەگەن ءسوزى. ق ر پرەزيدەنتى مۇراعاتىندا ساقتاۋلى تۇرعان سول سەزدە سويلەگەن سوزىنە، ن. نازاربايەۆتىڭ ساياساتكەر رەتىندە قالىپتاسۋ تاريحىنىڭ ماڭىزدى دەرەك كوزدەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە دەرەكتانۋلىق تالداۋ جاساۋ، بويىندا ۇلتتىق سەزىمى بار، جالىنداعان جاس ساياساتكەردىڭ قالىپتاسا باستاعاندىعىن كورسەتەدى.
سەزد دەلەگاتى رەتىندە ءوز ءسوزىن: “مىڭداعان جىلدار بويى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز ماڭىراتىپ قوي، كىسىنەتىپ جىلقى باققان شەكسىز-شەتسىز دالادا كەڭەس حالقىنىڭ قولىمەن جاسالعان الىپ زاۆود بوي كوتەردى – ول ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ءتورتىنشى مەتاللۋرگيالىق بازاسى – ول قازاقستان ماگنيتكاسى”- دەپ باستاعان ن. نازاربايەۆ: “مەن ءبىزدىڭ زاۆودتاعى قازاق جىگىتتەرىنە ەرەكشە توقتالىپ، ولاردىڭ ءومىرى مەن جۇمىستارى تۋرالى ايتقىم كەلەدى. ولار ءوز كاسىپتەرىن جەتە مەڭگەرىپ، ءقازىر جاقسى جانە ۇيلەسىمدى جۇمىس ىستەپ ءجۇر. ولار: سۇلەيمەنوۆ، سارسەكەنوۆ، مىرزاحمەتوۆ، ساليموۆ ت.ب.”- دەپ ءبىراز قازاق جىگىتتەرىنىڭ اتتارىن اتاپ، ولارعا مەتاللۋرگ ماماندىعىن ۇيرەنۋگە كومەكتەسكەن، ەلىمىزدىڭ باسقا مەتاللۋرگيالىق زاۆودتارىنان كەلگەن وزگە ۇلتتاردىڭ تاجەريبەلى اعا بۋىن وكىلدەرىنە العىس ايتۋدى دا ۇمىتپاعان [115].
سونىمەن قاتار ن. نازاربايەۆ ءوز سوزىندە كەمشىلىكتەرگە دە توقتالعان. ول: “وندىرىستىك تاجىريبەدەن وتكەن 800 ادامنىڭ 300 زاۆودتتان كەتىپ قالعان. كەيبىرەۋلەرى قيىندىققا شىداماي قاشىپ كەتكەن. اسىرەسە، ول، سەمەي، الماتى، وڭتۇستىك-قازاقستان وبلىستارىنان كەلگەن جاستارعا ءتان”-دەپ، قازاق جاستارىمەن دۇرىس جۇمىس جۇرگىزە الماعانى ءۇشىن سول وبلىستاردىڭ كومسومول ۇيىمدارىنىڭ جەتەكشىلەرىن سىنعا العان [116].
باياندامادا: “1960 جىلدىڭ 3 شىلدەسىندە (دەمەك، ءدال 20 جاسىندا – س. س.) ماعان ءوز قولىممەن ءبىرىنشى قازاقستاندىق شويىندى قۇيۋىما تۋرا كەلدى. باسقا دا كوپتەگەن جولداستارىم سياقتى، مەن دە پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتتا وقيمىن. وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا مەنى كوكپ-عا مۇشەلىككە كانديدات ەتىپ قابىلدادى. 1961 جىلدىڭ سوڭىندا ماعان كوممۋنيستىك ەڭبەكتىڭ ەكپىندىسى دەگەن اتاق بەرىلدى”- دەپ، ن. نازاربايەۆ ءوزى تۋرالى دا ايتۋدى ۇمىتپاعان[117].
ودان ءارى بايانداماشى، سەزدە رەسپۋبليكا باسشىلارىنىڭ دا قاتىسىپ وتىرعاندارىن پايدالانىپ، قالا مەن كومبيناتتىڭ شەشىلمەي جاتقان پروبلەمالارى تۋرالى ايتا كەلە: “بۇلاردىڭ ءبىرازىن ءوز كۇشىمىزبەن شەشە الامىز، ءبىراق باسقالارىن ءبىز ءوزىمىز شەشە المايمىز. ولار: جاستاردىڭ دۇرىس دەمالۋلارىنا قاجەتتى مادەنيەت سارايىنىڭ جوقتىعى، سپورتپەن اينالىسۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ستاديوننىڭ جوقتىعى. ءبىزدىڭ قالانىڭ كومسومال جاستارىنىڭ اتىنان وسى ءبىر ءبىز ءۇشىن قيىن ماسەلەنى شەشۋگە كومەكتەسۋلەرىڭىزدى سۇرايمىن”- دەپ قالا جاستارىنىڭ ءوتىنىشىن دە جەتكىزگەن [118].
قالا جاستارىنىڭ، اسىرەسە، قازاق جاستارىنىڭ تاعى ءبىر ءوتىنىشىن ن. نازاربايەۆ ءوز بايانداماسىندا شەبەر جەتكىزە بىلگەن. ول: “تاعى ءبىر ءوتىنىش. ءبىراق ءبىزدى دۇرىس تۇسىنىڭىزدەر، بىزدە قازاق جىگىتتەرىنىڭ سانى وتە كوپ، ال قازاق قىزدارى تىپتەن جوق. سوندىقتان ءوز دوستارىمنىڭ اتىنان دارىگەر، ءمۇعالىم، قۇرلىسشى قىزدارعا ايتامىن – بىزگە، قازاقستان ماگنيتكاسىنا كەلىڭىزدەر، مۇندا بارىڭە دە ناعىز جۇمىس تابىلادى”- دەپ، سەزگە قاتىسۋشىلاردى دۋ كۇلدىرەدى[118]. جالپى، جاتتاندى باياندامالاردان جالىعا باستاعان سەزگە قاتىسۋشىلاردى نازاربايەۆتىڭ بايانداماسى ءبىر سەرپىلتىپ تاستاعان سياقتى. ولاي دەيتىنىمىز بايانداما بارىسىندا “دۋ قولشاپالاقتاۋدىڭ” ءجيى ەستىلىپ تۇرعاندىعى مۇراعات قۇجاتىندا ايتىلعان.
شەشەن ءوز ءسوزىن: “ءبىزدىڭ ۇرپاق كوممۋنيزمدە ءومىر سۇرەتىن بولادى، ءبىز ونى ءوز قولىمىزبەن ورناتامىز، ءبىز وعان سەنىمدىمىز”-دەگەن جالىندى سوزدەرمەن اياقتاعان[119]. بۇل، جاس جىگىتتىڭ ادال سەنىمىنەن تۋعان سوزدەر ەكەندىگىنە ەش كۇمان جوق. ولاي دەيتىنىمىز، وتكەن عاسىردىڭ 60-شى جىلدارىنىڭ ءوز قاتارلى ميلليونداعان جاستارى سياقتى، ن. نازاربايەۆتا پارتياعا شەكسىز سەندى، ءوز قولدارىمەن ادامزاتتىڭ جارقىن بولاشاعى – كوممۋنيستىك قوعام ورناتىپ جاتقاندىعىنا سەنىمدى بولدى.
جالپى العاندا، بايانداما شەشەندىك ونەردىڭ بارلىق تالاپتارىنا ساي دايىندالعان جانە بايانداماشى ءوز ويىن شەبەرلىكپەن جەتكىزە بىلگەن دەپ ايتۋعا بولادى. وسى باياندامادان كەيىن ونى قازاقستان لكجو وك مۇشەسى ەتىپ سايلاسا، سول جىلى وتكەن بلكجو 14 سەزىندە بلكجو وك مۇشەلىككە كانديدات بولىپ ءوتتى. ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ ۇلكەن ساياساتقا كەلۋى وسىلاي باستالدى دەپ ايتۋعا بولادى.
ن. نازاربايەۆ ەڭبەكتەرىنىڭ تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنىڭ دەرەك كوزى رەتىندەگى ماڭىزى مەن ەرەكشەلىگىن ايقىندايتىن باستى فاكتورلاردىڭ ءبىرى – قانداي قىزمەت اتقارماسىن، قانداي بيىك لاۋازىمعا يە بولماسىن، بارلىق ۋاقىتتا ونىڭ وبەكتيۆتى قالىپتاسقان رەالدى جاعدايدى تولىعىمەن انىقتاپ الۋى جانە سودان شىعا وتىرىپ ناقتى شەشىمدەر قابىلداۋى. مىسالى، ول ءوزىنىڭ قاراعاندى مەتاللۋرگيا كومبيناتىنىڭ پارتكوم حاتشىسى رەتىندە سوكپ ورتالىق كوميتەتى سەكرەتارياتىندا، ونىڭ الدىندا سول كەزدەگى كسرو-داعى ەكىنشى ادام رەتىندە بەلگىلى بولعان م.ا. سۋسلوۆپەن بولعان اڭگىمەسى تۋرالى: “… ءبارىن قاز-قالپىندا تۇگەل ايتتىم. ادامدارعا ەشقانداي جاعداي جاسالماسا دا كومبيناتتى قالاي سالىپ شىققانىمىزدى ايتتىم. الىپ قۇرىلىستىڭ جۇزدەگەن ءىرى-ىرى كەم-كەتىكتەرىن، كومبيناتتىڭ ءالى قورشالماعانىن، بولات تاباقشالاردى كىم كورىنگەننىڭ قالاي بولسا سولاي ۇيدى-ۇيىنە ماشينامەن تاسىپ الىپ كەتۋىنە بولاتىنىن دا ايتتىم. تۇرعىن ءۇيدىڭ، بالاباقشانىڭ سالىنباعانىن، كۇندەلىكتى قاجەتتى ازىق-تۇلىك ونىمدەرى مەن بۇيىمداردىڭ جەتىسپەيتىنىن دە ءسوز ەتتىم. اۋا رايىنىڭ اسا قولايسىزدىعىن، بوراندى-شاشىندى كۇندەرى جۇمىسشىلاردىڭ كومبيناتقا جەتە الماي قالاتىنى جونىندە دە ايتتىم. ايەلدەرگە جۇمىس تابىلا بەرمەيتىنىن دە جاسىرعان جوقپىن…
ول مەنىڭ ءسوزىمدى بولمەستەن ىقىلاس قويا تىڭدادى. ال سونان كەيىن سۇراق بەرە باستادى، ءتىپتى ۇساق-تۇيەك جايلارعا دا كوڭىل اۋدارىپ، قويىن داپتەرىنە ءتۇرتىپ الدى”-دەيدى [114، 103-104 بب.].
ال، ونداي، سول كەزدەگى ولشەم بويىنشا ەڭ جوعارى دەڭگەيدە وتكەن بۇكپەسىز، بوياماسىز اشىق اڭگىمەنىڭ نە بەرگەندىگى تۋرالى: “قالامىز بوي تۇزەي باستادى. جاقسى جابدىقتالعان تۇرعىن ءۇي ورامدارى، سەگىز بالاباقشا، 15 مىڭ ورىندىق ستاديون، ەلۋ مەتىرلىك ءجۇزۋ جولاقشاسى بار سۋ باسسەيىنى سالىندى. سۋ قويماسىنىڭ وڭ جاعالاۋىندا دەمالىس ءۇيى، ساۋىقتىرۋ-ەمدەۋ مەكەنجايى پايدا بولدى. ەڭ باستىسى، ارينە، پاتەرگە دەگەن كەزەكتى جويدىق. مامانداردىڭ تۇراقتاماۋى بۇرىن 32 پروسەنت بولسا، ەندى ول 9 – 10 پروسەنتكە ءتۇستى”-دەيدى [114، 106 ب].
وسىلاي، كەزىندە كوركەيۋىنە ن. نازاربايەۆ ۇلەس قوسقان تەمىرتاۋ قالاسىنىڭ بۇگىنى تۋرالى قۋانىش وماشيەۆ: “بىلتىر كۇزدە تەمىرتاۋ قالاسىنىڭ ورناعانىنا 60 جىل تولعانى اتاپ ءوتىلدى. بۇل كۇندە ول جايناپ-جارقىراعان، كوز قىزىعارلىق كۇيگە ەنىپ، كەرەمەت قۇلپىرىپ باردى. اسىرەسە، قونىس تويىن جاساۋشىلار كوپ. پاتەر باعاسىنىڭ قالتاعا قولايلىعىن پايدالانىپ، باسپاناعا قولى جەتىپ جاتقاندار جەتكىلىكتى. سولاردىڭ دەنى جاستار. شۋاقتى ءومىر قۇشاعى اشىلعانىنا شاتتانادى ءبارى. بىرىنەن سوڭ ءبىرى بوي تۇزەگەن الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق نىساندار قالانىڭ وسىپ-وركەندەۋگە بەت تۇزەگەنىن كورسەتەدى. تەمىرتاۋلىقتار مۇنى ءوز ورتالارىنان شىققان پرەزيدەنتتەرىنىڭ ەلى ءۇشىن ەرەن ەڭبەگىنىڭ ءبىر شاپاعاتىنداي كورەدى”-دەيدى [10، 25 ب.].
سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ سەكرەتارياتىندا سويلەگەن ءسوزى، تەك تەمىرتاۋ قالاسىنىڭ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ ءوز تاعدىرىنا دا اسەر ەتكەن سياقتى. ول تۋرالى ن. نازاربايەۆ: “ارادا بىرنەشە جىل وتكەننەن كەيىن د.ا. قونايەۆ كوڭىلدەنىپ وتىرعان ءبىر ساتىندە مەنىڭ سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ سەكرەتارياتىندا سويلەگەن ءسوزىمنىڭ اسەرى كۇشتى بولعانىن، ونداعىلاردىڭ ماعان نازار اۋدارىپ، ەستەرىندە ساقتاپ قالعانىن وزىمە ايتقان بولاتىن. ءتورت جىلدان كەيىن مەنىڭ قاراعاندى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ونەركاسىپ جونىندەگى حاتشىلىعىنا ۇسىنىلۋىما شاماسى، وسى جاعداي كوبىرەك ىقپال ەتسە كەرەك”-دەپ، ەسكە الادى دەيدى [114، 107 ب.].
ال، ونىڭ ماسكەۋدەگى سوكپ وك سەكراتارياتىنا قالاي بارىپ، سوكپ باسشىلارىنىڭ كوزدەرىنە قالاي تۇسكەندىگى تۋرالى ازيانىڭ بەس بىردەي اسقار تۇلعالارىنا ارنالعان “ازيا اسقارلارى” اتتى كىتاپتىڭ ن. نازاربايەۆقا ارنالعان بولىتىندە: “ونىڭ ءومىرى ءتىپتى دە جاي ەمەس جاعدايدا قالىپتاستى. ءبىراق تۇپكىردەگى اۋىلدان شىعىپ، ءوز ەڭبەك جولىن زاۋىتتا ءتۇرلى جۇمىستار اتقارۋدان باستاعان بالاڭ جىگىت ءوز قابىلەتىنە سەنىمدى بولىپ، كەز كەلگەن ورتادا ايقىن كوشباسشىلىق قاسيەتتەرىمەن تانىلادى، ال ول ونىڭ، سول كەزدەر ءۇشىن ءوسۋدىڭ بىردەن-بىر جولى بولىپ تابىلاتىن، الدىمەن جوعارى كومسومولدىق، ونان كەيىن پارتيالىق قىزمەتتەردە جوعارىلاۋىنا جاعداي جاسادى.
دەگەنمەن نازاربايەۆتى قاراپايىم پارتيالىق فۋنكسيونەر دەپ اتاۋ قيىن بولاتىن. جوعارى ورلەگەن العاشقى ساتىنەن باستاپ ول ءوزىن مەملەكەتشىل ادام جانە قاتاڭ پراگماتيك رەتىندە تانىتا ءبىلدى.
…37 مىڭداي ادام جۇمىس ىستەگەن الىپ مەتاللۋرگيا كومبيناتىنىڭ پارتيالىق باسشىسى بولا ءجۇرىپ، ول سوسياليستىك ەكونوميكانىڭ ولقىلىقتارىن ءوز تاجەريبەسىندە كورە ءبىلدى.
ەلدىڭ باسقا دا كاسىپورىندارىنداعى سياقتى كومبيناتتىڭ وندىرىستىك جوسپارى جوعارى جاقتىڭ كۇشتەپ تاڭۋىمەن بەلگىلەندى. ونى كەز-كەلگەن جولمەن ورىنداۋ كەرەك بولاتىن. سوندىقتان ءونىم كولەمىن ءوسىرىپ كورسەتۋ، قويماداعى قورلار جانە قوسىپ جازا سالۋ سياقتى ايلا-امالداردىڭ ءبارى پايدالانىلدى.
ول وسىلاردىڭ ءبارى تۋرالى ماقالا جازىپ، ول كومپارتيانىڭ باستى گازەتى – “پراۆدادا” جاريالاندى. ودان جانجال تۋىندادى. نازاربايەۆتى ەسەپ بەرۋگە ماسكەۋگە شاقىردى. جۇرتتىڭ ءبارى ونىڭ مانساپ جولى اياقتالدى دەپ سانادى. كەيىن ءوزى: “قىزمەتتەن الىپ، جازالايتىنىنا سەنىمدى بولىپ باردىم”، دەپ ەسكە تۇسىرەدى. ەگەر بىربەتكەي پارتورگ زاۋىتتى داعدارىستان شىعارۋداعى ءوز جوسپارىن بايانداپ، قاجەتتى شارالاردى ۇسىنباعاندا ول سولاي بولاتىن دا ەدى. وعان سەندى – ول سەندىرە بىلەتىن. كومبيناتقا بولىنگەن قارجى جاعدايدى تۇزەدى، ال نازاربايەۆ قازاقستاندا ىرىلەردىڭ قاتارىنداعى قاراعاندى وبلىسىنىڭ ەكىنشى باسشىسى بولدى”-دەپ جازىلعان [102، 14 ب.].
وسىلاي، سانالى ءومىر جولىنىڭ باسىندا-اق ءوزىن اقتاعان جۇمىس ىستەۋ ءتاسىلى، بىرتىندەپ ن.ءا. نازاربايەۆتىڭ ومىرلىك پوزيسياسىنا اينالدى. قاي جەردە بولماسىن قالىپتاسقان رەالدى شىندىقتى ايتۋى، وعان تالاي جاۋاپتى ساتتەردە، تالاي كۇردەلى كەزەڭدەردە دۇرىس جول تابا بىلۋگە جانە كوپشىلىكتىڭ سەنىمىنە يە بولۋىنا كومەكتەستى. مىسالى، 1986 جىلدىڭ اقپانىندا مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى رەتىندە قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ءحۇى سەزىندە جاساعان بايانداماسىندا: “جەرگىلىكتى جەرلەردە قالىپتاسقان، جەكەلەگەن تابىستاردى بادىرايتىپ كورسەتۋدىڭ جانە قايداعى ءبىر ەڭبەگى ءۇشىن اۋداندىق جانە وبلىستىق باستىقتاردى ماداقتاۋدىڭ ءالى جويىلماعان ءستيلى ءوزىنىڭ تەرىس زارداپتارىن تيگىزۋدە. وسىنىڭ ءبارىنىڭ مۇمكىن بولۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى – رەسپۋبليكا باسشىلىعىنىڭ مۇنداي جارامسىز جۇمىس ادىستەرىن دەر كەزىندە جانە پارتيالىق پرينسيپتىلىكپەن تيىپ وتىرماۋى… جەپ قويۋ مەن تالان-تاراجعا سالۋدىڭ سالدارىنان رەسپۋبليكا سوۆحوزدارىندا 5 جىلدىڭ ىشىندە 120 مىڭعا جۋىق ءىرى قارا، 1،7 ميلليون قوي، 42 مىڭداي جىلقى مەن شوشقا كەم بولىپ شىقتى”- دەپ، رەسپۋبليكا كولەمىندە جىبەرىلگەن كەمشىلىكتەر تۋرالى اشىق ايتسا [114، 172-181 بب.]، سوكپ ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە سوكپ ءححۇىىى سەزىندە سويلەگەن سوزىندە: “قايتا قۇرۋ باستالعالى بەس جىل وتكەن كەزدە ەلەۋلى كەمشىلىكتەرسىز ءجۇرىپ جاتقان سالا بىزدە جوق ەكەنىن ادال مويىنداۋىمىز كەرەك… مەنىڭ وزىمە جوسپارلى شارۋاشىلىقتان رىنوك ستيحياسىنا كوشۋ جولىنداعى وسىنداي دۇرلىكپە، اسىعىس ازىرلىك تۋ سىرتىندا كۇنى بۇرىن ازىرلەنگەن ايقىندامالارى جوق ارميانىڭ جانتالاسا شەگىنۋىن ەسكە سالادى… قايتا قۇرۋدىڭ ناقتى ايقىنداماسىنىڭ جوقتىعى ۇلتارالىق قاتىناستارعا ەرەكشە كۇيزەلتە سالقىنىن تيگىزدى. كوپ ۇلتتى مەملەكەت جاعدايىندا ناق وسى نەعۇرلىم ماڭىزدى اسپەكتىنىڭ قايتا قۇرۋ ينيسياتورلارىنىڭ نازارىنان مۇلدەم تىس قالعانىنا تەك قانا تاڭدانۋعا بالادى…”-دەسە [114، 259-267 بب.]، سسرو حالىق دەپۋداتتارىنىڭ ءىۇ سەزىندە جاساعان بايانداماسىندا: “مۇلدەم اشىق ايتاتىن مەزگىل جەتتى: ەكونوميكالىق رەفورمانى جۇزەگە اسىرۋداعى قاتەلىكتەر ەلدى ونىڭ تاريحىندا بولىپ كورمەگەن، كوپ ۇزاماي-اق باستالاتىن داعدارىس شەگىنە جەتكىزدى…ۇكىمەتتىڭ نارىققا كوشۋ جونىندەگى ءولى تۋعان باعدارلاماسىنا ۇكىمەتتىڭ بەدەلىن ساقتاۋ ءۇشىن جاساندى تۇردە جان ءبىتىرۋ – ءتىپتى دە ءماز بولارلىق ماملە ەمەس. “جابى ات پەن سۇلۋ قۇرالايدى ءبىر ارباعا جەگۋگە بولمايتىنى” بەلگىلى عوي! ال ءبىز بولساق بۇكىل بولمىسى بىر-بىرىنە قاراما-قايشى ەكى جاقتى تابىستىرىپ، ەندى تابيعاتقا قايشى نەكەنىڭ ناتيجەسىندە، بىلايشا ايتقاندا، قانداي قۇبىجىقتىڭ پايدا بولاتىنىن كۇتىپ وتىرمىز”-دەيدى [114، 260 ب.].
بۇل كەلتىرىلگەن مىسالدار، بىرىنشىدەن، ن. نازاربايەۆتىڭ بارلىق دەڭگەيدە دە شىندىقتى تايسالماي ايتا بىلگەندىگىن دالەلدەسە، ەكىنشىدەن، سوكپ باسشىلىعىندا ونداعان جىلدار بويى قالىپتاسىپ، ابدەن قاتىپ-سەمگەن ەلدى باسقارۋدىڭ “ءداستۇرلى” تاسىلدەرىنەن باس تارتىپ، باستى ماقسات ەتىپ قايتسە دە “ۇكىمەتتىڭ بەدەلىن ساقتاپ قالۋ” ەمەس، قالىپتاسقان رەالدى جاعدايدان شىعا وتىرىپ، قانشالىقتى اششى بولماسىن شىندىقتى مويىنداي وتىرىپ، شەشىم قابىلداۋعا ۇمتىلعان جاڭا ءتيپتى باسشى ەكەندىگىن كورسەتەدى.ۇشىنشىدەن، مۇنداي ءپرينسيپتى پوزيسيا ونىڭ ەڭبەكتەرىندەگى مالىمەتتەردىڭ شىنايىلىق دەڭگەيىنىڭ جوعارى ەكەندىگىن دالەلدەيدى.
ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ جاستىق جىگەرى، قانداي ىستە بولماسىن العىرلىق تانىتۋى جانە بويىنداعى قۇداي بەرگەن كۇش-قۋاتى مەملەكەت قايراتكەرى رەتىندە تەز وسۋىنە اسەر ەتتى. ونىڭ نەبارى 44 جاسىندا قازاق كسر-ى سياقتى ۇلكەن رەسپۋبليكانىڭ مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ تاعايىندالۋىنا دا سول جەكە باسىنىڭ تابيعي قاسيەتتەرى نەگىز بولعان. ول تۋرالى سول كەزدەگى رەسپۋبليكانىڭ ءبىرىنشى باسشىسى د. ا. قانايەۆ “اقيقاتتان اتتاۋعا بولمايدى” دەگەن اتپەن جارىق كورگەن زامانحاتىندا: “نازاربايەۆتىڭ ەڭ باستى ارتىقشىلىعى ونىڭ قىلشىلداعان جاستىعى، العىرلىعى مەن لاپىلداعان قايرات-جىگەرى ەدى. ءوزىمىزدىڭ ورنىمىزدى باساتىندىردىڭ قامىن ءبىز ويلاماساق، كىم ويلاۋعا ءتيىس. سوندىقتان دا قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى ب. ءاشىم ۇلى قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ پريزيدۋمىنىڭ ءتوراعالىعىنا سايلانعان كەزدە مەن نازاربايەۆتى ۇكىمەت باسشىلىعىنا ۇسىندىم” دەپ جازدى[12، 385 ب.].
سوكپ باسشىلارىنىڭ وزدەرى ەش ۋاقىتتا سەنبەگەن ۋتوپيالىق ءتاتتى قيالي نارسەلەر تۋرالى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ايتۋلارىنىڭ، ءوز ويلارىن ءومىر شىندىعى رەتىندە حالىققا ۇسىنۋلارىنىڭ ءىس جۇزىندە نە بەرگەندىگى بۇرىنعى “كەڭەس حالقىنا” جاقسى بەلگىلى. ول تۋرالى ن. نازاربايەۆ “ادىلەتتىڭ اق جولىندا”: “سوڭعى جەتپىس جىلداعى ءوز تاريحىمىزعا كوز جۇگىرتەر بولساق، اسا كۇردەلى مەملەكەتتىك، الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق پروبلەمالاردى شەشۋگە ۋتوپيالىق تۇرعىدان كەلۋدىڭ قانشاما مىسالىن تابار ەدىك دەسەڭىزشى!”-دەيدى [114،41ب.]. بولشيەۆيكتىك-كوممۋنيستىك پارتيانىڭ “دانا باسشىلىعىنىڭ” ارقاسىندا، الدىمەن “سوسياليستىك” قوعام، كەيىننەن “كەمەلدەنگەن سوسياليزم” ورناتقان كەڭەس حالقى وتىرىككە، جالعان ۋادەگە ابدەن تويىپ بولعان. وعان اششى دا بولسا شىندىق قاجەت ەدى. مىنە، وسىنداي جاعدايدا ن.ءا. نازاربايەۆتىڭ شىندىقتى ايتا بىلەتىن جاڭا بۋىن باسشىلارىنىڭ وكىلى رەتىندە تاريح ساحناسىنا شىعۋى، بۇرىنعى وداق كولەمىندە وعان دەگەن ەل سەنىمىن تۋدىردى. ونىڭ تيبيليسي، تاۋلى قاراباق وقيعالارىنا ارالاسىپ، ارا اعايىندىق مىندەتىن ابرويمەن اتقارىپ شىعۋى، وداق كولەمىندەگى ەڭ جوعارى ورىنداردىڭ بىرىنە ۇسىنىلۋى سونىڭ دالەلى.
ن. نازاربايەۆتىڭ بۇكىل كسرو كولەمىندە ەلدى اۋزىنا قاراتقان ساياساتكەر رەتىندە تانىمال بولعاندىعى تۋرالى “ازيا اسقارلارىندا”: “نازاربايەۆ كسرو حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ 1989 جىلعى 1 سەزىندە، ءوزى بىردەن جانە ءسوزسىز قابىلداعان گورباچيەۆتىك قايتا قۇرۋدىڭ ءتورتىنشى جىلىندا، جاڭا ۇلگىدەگى رەفورماتور ءارى ساياساتكەر رەتىندە شىنايى تانىلدى. دەگەنمەن، بۇكىل ەل كۇتكەن رەفورما ءبىر ورىندا مالتىعىپ قالعان بولاتىن.
قايتا قۇرۋ جىلدارىندا ەل حالقى پارتيا باسشىلارىنىڭ سوزدەرىنەن تىڭ لەپ ەستيمىز بە دەگەن ۇمىتپەن سەزدەردەن بەرىلگەن تەلەحابارلاردى جىبەرمەۋگە تىرىساتىن. سول كەزدە رەفورمانىڭ كەمشىلىكتەرى مەن وسال تۇستارى تۋرالى باتىل ايتىپ، وداقتىق ەكونوميكانى باسقارۋعا قاتىستى ءوز كوزقاراستارىن بۇكىل ەلگە مالىمدەگەن نازاربايەۆتىڭ ءسوزى كوپتەگەن ادامداردى تاڭىرقاتتى. قازاقستانداعى بەس جىلدىق پرەمەرلىك تاجەريبە نازاربايەۆ ءۇشىن جاقسى مەكتەپ بولدى. ونىڭ ايقىن دايەكتەلگەن، سەندىرەتىن دە سەنىمدى سوزدەرى سول كەزدە بۇكىل ەل نازارىن وزىنە تارتىپ، گارباچيەۆتىڭ وزىنەن دە كەم تۇسپەيتىن كۇشتى، حاريزمالىق ساياساتكەردىڭ پايدا بولعانىن بۇكىل ەلگە پاش ەتتى”- دەپ ايتىلعان [102، 15 ب.].
ن.ءا. نازاربايەۆتىڭ حح عاسىردىڭ سوڭعى ونجىلدىعىندا كسرو سياقتى الىپ دەرجاۆا باسشىلارى اراسىندا وسىنداي ۇلكەن بەدەلگە يە بولۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى، ونىڭ ءوز سوزىنە، ءوز ىسىنە اسا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋى، ءسوزى مەن ءىسىنىڭ ۇنەمى ساي كەلۋى، ياعني ەل الدىنداعى، حالىق الدىنداعى ءوز جاۋاپكەرشىلىگىنە دەگەن تەرەڭ سەزىمى. ول تۋرالى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى 1991 جىلدىڭ كوكتەمىندە، ياعني ەل تاعدىرى تۇبەگەيلى شەشىلەر تاريحي ءساتتىڭ قارساڭىندا: “ءيا، ءبىر كەزدە مەن بولاشاقتاعى ءوز تاعدىرىمدى قارا مەتاللۋرگياسىز ەلەستەتە الماۋشى ەدىم. ءبىراق، ءومىر وزىنشە وكتەمدىك جۇرگىزدى.ءقازىر مەن ۇلكەن ساياسي جولدان ءوتىپ ۇلگەردىم. ءسويتىپ، ساياسي جۇمىس ماعان ءوزىمدى ءوزىمنىڭ كورسەتۋىمە، ءوزىمنىڭ بويىمداعى الدە ءبىر جاڭا مۇمكىندىكتەردى اشۋىما سەپتىگىن تيگىزدى. ءبىراق، ناعىز قاناعاتتانعاندىق سەزىمى ءتىپتى دە ءقازىر رەسپۋبليكا مەن بۇكىل ەلىمىزدە بولىپ جاتقان قۇبلىستارعا ىقپال ەتۋگە مۇمكىندىگىمنىڭ بار ەكەندىگىنەن كەلمەيدى. ساياسي جانە مەملەكەتتىك قايراتكەردىڭ ەنشىسى – بۇل ەڭ الدىمەن ونىڭ يىعىنا تۇسكەن وراسان زور اۋىر ەڭبەك جانە ، بۇعان سەنىڭىز، جايباراقات ءومىر سۇرۋگە مۇرشا بەرمەيتىن عالامات كۇشتى جاۋاپكەرشىلىك سەزىمى. بۇل جەردە مورالدىق قاناعاتتانعاندىق سەزىمىنە بولەنەتىن ءبىر-اق نارسە بار، ول ءوز حالقىڭنىڭ مۇڭ-مۇقتاجى مەن تالاپ-تىلەگىن تۇسىنەتىنىڭدى، ونى ايتا الاتىنىڭدى، ادامداردىڭ تاراپىنان قولداۋ تاباتىنىڭدى سەزىنۋ عانا. الىبەتتە، بۇل رەتتە ەشقاشان دا ماساتتىنىپ، ءماز بولۋدىڭ قاجەتى جوق — ءوزىڭدى ءوزىڭ اسىرا باعالاۋدىڭ نەگە الىپ بارىپ سوقتىراتىنىن ءبىزدىڭ ءبارىمىز دە جاقسى بىلەمىز. ال، ەڭبەگىڭنىڭ ەش كەتپەگەنىن سەزىنگەندە، وتكەن جولداردىڭ قيىندىعىنا وكىنبەۋ كەرەك”-دەگەن [114، 100 ب.].
ول كەزدە ەلدىڭ دە، ەردىڭ دە، اسىرەسە ەل باسشىسىنىڭ دا “ يىعىنا تۇسكەن وراسان زور اۋىر ەڭبەكتىڭ”، جۇرت بولىپ بىرىگىپ كوتەرەر قيىندىقتاردىڭ، سىنالار ءساتتىڭ ءالى الدا ەكەندىگىن، ارينە ەشكىم دە بىلگەن جوق. كسرو سياقتى الىپ يمپەريانىڭ كوپ ۇزاماي-اق تۇبىنەن شىرىگەن كارى ەمەندەي قۇلاۋى، ءبارىن دە جاڭا جاعدايدا، جاڭا مىندەتتەر شەشۋگە ءماجبۇر ەتتى. دەگەنمەن، بۇل جاعدايدا رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى رەتىندە ن.ءا. نازاربايەۆتىڭ “يىعىنا تۇسكەن وراسان اۋىر ەڭبەكتىڭ” بىرنەشە ەسە ارتقاندىعى تۇسىنىكتى.
كسرو-نىڭ ىدىراۋىنان بىرنەشە اي بۇرىن عانا: “مەندە ادەتتەن تىس اتاققۇمارلىق نيەت اتىمەن بولعان ەمەس، ونى ويلاۋعا مۇرشا دا جوق ەدى – ءومىر ماعان قاشاندا ءوزىنىڭ، كوبنەسە كادىمگى قاراپايىم، كەيدە تىم قاتال زاڭدارىنا سايكەس تالاپتارىن ۇستەمدىكپەن ۇسىنىپ كەلدى. نەگىزىنەن العاندا قاشان دا دەرلىك ءبىر پروبلەمانى: قايتكەندە دە شىداۋ، توتەپ بەرۋ پروبلەماسىن شەشۋگە تۋرا كەلىپ وتىردى” — دەپ، ايتقان [114، 48-49 بب.]. ن. نازاربايەۆقا، ءومىر تاعى دا شىدامدىلىق تانىتىپ، تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتتىگىن قايتا قالىپتاستىرۋ مىندەتىن جۇكتەدى. ونىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتى تاريحىنىڭ دەرەك كوزى رەتىندەگى ماڭىزى مەن ەرەكشەلىگى دە وسى فاكتورلەردەن تۋىندايدى.
ن. نازاربايەۆ ەڭبەكتەرىنىڭ دەرەكتىك ماڭىزى مەن ەرەكشەلىگىن ايقىندايتىن كەلەسى فاكتورلار توبىن ونىڭ جەكە ادامي جانە تۇلعالىق قاسيەتتەرى قۇرايدى. بەلگىلى زيالى قاۋىم وكىلدەرى م. جولداسبەكوۆ، ق. سالعارين جانە ا. سەيدىنبەكتەر “ەلباسى قانداي بولۋ كەرەك؟-دەگەن سۇراققا:
“ — ۇلتى قازاق، ۇلتتىق ءداستۇردىڭ ۋىزىنا جارىعان، حالقىنىڭ بار قادىر-قاسيەتىن بويىنا جيناعان؛ ءتىلىن، تاريحىن، مادەنيەتىن، ادەت-عۇرپىن، ءسالت-داستۇرىن جەتىك بىلەتىن؛ ۇلتىن جان-تانىمەن سۇيەتىن، ونىڭ مارتەبەسىن وسىرەتىن ۇلتجاندى؛ دەنى تازا، ارى اپپاق، جۇرتشىلىقتى الاقانىنا سالىپ ايالايتىن، سەنىمىن ءۇمىتىن اقتاي الاتىن، ەل تاعدىرىنا جاۋاپ بەرە الاتىن ازاماتى؛ كەك ساقتامايتىن، وشتەسپەيتىن، بار قازاقتى باۋىر تۇتىپ، باسىنان سيپاي الاتىن مەيىرىمدى جاناشىرى؛ قار جاۋسا – كۇرەك، جەل تۇرسا تىرەك بولا الاتىن حالاقتىڭ قامقورشى قىزمەتشىسى؛ اعانى اعاداي، ءىنىنى ىنىدەي سىيلايتىن، ادەپتەن اتتامايتىن، ەشكىمدى ءبولىپ-جارمايتىن، حالقىنىڭ مۇڭداسى، تاعدىرلاسى؛ قورىققاندا – قورعان، تارىققاندا – پانا، زارىققاندا سانا بولا بىلەتىن، ەل تانىعان، كوپشىلىك مويىنداعان، مىنەزگە باي، انتقا ادال، سەرتكە بەرىك، پەيىلى كەڭ، بايلىققا قۇنىقپايتىن قازاق حالقىنىڭ شىن پەرزەنتى بولۋى كەرەك؛
— ەل باسىنا كۇن تۋسا اۋىزدىقپەن سۋ ىشەتىن، ەتىكپەن سۋ كەشەتىن؛ تۋعان جەرىن، وتانىن قىزعىشتاي قورعايتىن، كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتايتىن؛ ىسكە الىمدى، سوزگە شالىمدى، بۇگىنگىسىن وزا ويلايتىن، ەرتەڭىن دۇرىس بولجايتىن كورەگەن كوسەم بولۋى كەرەك؛
— ادامزات تاريحىن، ءدىن تاريحىن، قوعامنىڭ، مەملەكەتتىڭ دامۋ زاڭدىلىقتارىن، الەمدىك ۇدەرىستى جەتىك بىلەتىن، ونى جۇزەگە اسىرا الاتىن ىسكەر؛ قازاقستاننىڭ بايلىعىن توگىپ-شاشپاي حالىقتىڭ يگىلىگىنە اينالدىراتىن، قازاقستاندى وزىق ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسا الاتىن، ناردىڭ جۇگىن كوتەرەتىن قايراتكەر بولۋى كەرەك؛
— حالىقارالىق قاۋىمداستىققا كەڭىنەن تانىلعان، وركەنيەتتى ەلدەردىڭ باسشىلارىمەن تەرەزەسى تەڭ، سويلەسكەندە ءسوزى اساتىن، ەگەسكەندە ەڭسەسى باساتىن، ەلدەسكەندە مەيرىمىن شاشاتىن اۋزى ءۋالى، ءسوزى دۋالى ساياساتكەر بولۋى كەرەك.
مۇنداي ەردىڭ ايتقانى ەم، ءىسى بەرەكەلى، ەلى ىنتىماقتى بولادى؛ جۇرتشىلىق زامانىنا ساي تۋعان وسىنداي ەرگە عانا سەنىپ، سوڭىنان ەرەدى”-دەپ جاۋاپ بەرگەن [73، 11 ب.].
بۇل ايتىلعان ولشەمدەردىڭ ن. نازاربايەۆ بويىنان تابىلاتىندىعى جانە ولاردىڭ ونىڭ جازعان ەڭبەكتەرىنىڭ شىنايىلىق، تولىقتىق دەڭگەيلەرىنىڭ جوعارى بولۋىنا اسەر ەتەتىندىگى انىق. بىرىنشىدەن، ن. نازاربايەۆ قازاق حالقىنىڭ قالىڭ ورتاسىنان شىققان قاراپايىم كوپشىلىكتىڭ وكىلى. سوندىقتان ول ءوز حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن، بولمىسىن، ءتىلى مەن ءدىنىن، ءسالت-داستۇرىن انا سۇتىمەن بويىنا سىڭىرگەن، ەڭبەكە ەرتە ارالاسىپ، سوعىستان كەيىنگى اۋىل تاۋقىمەتىن جاستايىنان كورىپ وسكەن جان. ول ءوزىنىڭ جاستىق شاعى، ياعني ادامي قالىپتاسۋىنىڭ نەگىزى تۋرالى “ادىلەتتىڭ اق جولىندا” جانە 1997 جىلى “ەگەمەن قازاقستان” گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ءۋاليحان قاليجان مەن باسپاگەر مۇحتار قۇل- مۇحامەدكە بەرگەن جانە “حالىقتان جاسىراتىن ەشتەڭە جوق”-دەگەن اتپەن جاريالانعان سۇحباتىندا جان-جاقتى ايتقان. سوندىقتان ول ەڭبەكتەر ءتۇپنۇسقالىق دەرەك كوزى رەتىندە كەلەشەك ەلباسىنىڭ جاستىق شاعىنان مول مالىمەتتەر بەرۋلەرىمەن قۇندى.
