بۇگىنگى قازاق بالاسى اعىلشىن نەمەسە باسقا دا شەت تىلىندە سويلەسە سونى ماقتان تۇتادى. دۇرىس قوي. تەك قانا قازاق، ورىس تىلدەرىمەن شەكتەلىپ قالۋعا بولماس. دەگەنمەن، بوتەن ەلدىڭ ءتىلىن مەڭگەردىم دەپ تۋعان ءتىلىن ۇمىتۋعا، ءوز ۇلتىڭنىڭ سالت-داستۇرىنەن جەرىنۋگە بولا ما؟ ءتىپتى شەت ەلگە كوشىپ كەتكەن قازاق وتباسىلارىنىڭ قايسىسى ءوزارا تازا قازاقشا سويلەسەدى ەكەن؟ قازاقتىڭ ءسوزى ولار ءۇشىن الماتى، شىمكەنت نەمەسە قىزىلوردانىڭ ءبىر كوشەسىندە قالىپ قويعان شىعار. شەت ەلدە تۇراقتاپ، بىرنەشە ءتىلدى مەڭگەرۋمەن قاتار تۋعان ءتىلىن ساقتاپ وتىرعان قازاق وتباسى كوپ پە؟ كوپ پە دەيمىز-اۋ، جالپى بار ما دەسەڭشى!
بەس تىلدە سويلەۋ قيىن ەمەس
امەريكان كىتاپحاناسىندا وتىرعانمىن. مالاي تىلىندە شۇلدىرلەسكەن ەكى-ۇش ءبۇلدىرشىن كىرىپ، بالالارعا ارنالعان كىتاپتار تۇراتىن سورەگە بەتتەدى. قاجەتتى كىتابىن العان سوڭ اراسىنداعى ەڭ ۇلكەنى ماعان جاقىنداپ اعىلشىنشا امانداستى. سول ساتتە كىتاپحانا بولمەسىنە بالالاردىڭ اناسى كىرىپ، مەن بىلمەيتىن ءبىر تىلدە سويلەي باستادى. بالالار كىتاپحاناشىعا الاتىن كىتاپتارىن تىركەتكەندە ورىس تىلىندە جاۋاپ الىستى. اينالدىرعان بەس مينۋتتىڭ ىشىندە ءۇش-تورت تىلدە سويلەپ ۇلگەرگەن بالالاردىڭ اناسىنان مەن قايدان كەلگەندەرىن سۇرادىم.
ءوزىن شينشين دەپ تانىستىرعان ورتا بويلى قاراتورى ايەل الماتىعا ءۇش جىل بۇرىن كەلگەنىن، وتانى مالايزيا ەكەنىن ايتتى. جەتى جاسار رۋي يىڭ مەن كۋي يە الماتىداعى ورىس مەكتەبىندە وقيدى ەكەن. ال وتباسىنىڭ كەنجەسى رۋي شەن ءتورت جاستا. ءالى مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاماسا دا ورىس، اعىلشىن، مالاي جانە ماندارين تىلدەرىندە اعىپ تۇر. ماندارين — رەسمي جۇڭگو تىلىنە نەگىز بولعان سولتۇستىك جۇڭگو ديالەكتىسى، ءشينشيننىڭ اتا-باباسى ەجەلگى زامانداردا وسى وڭىردەن شىققان كورىنەدى. ال مالايزياعا قاي زاماندا كوشىپ كەتكەنى بەلگىسىز.
ءشينشيننىڭ ءوزىنىڭ جانە جولداسىنىڭ اتا-باباسى مالايزيانى بۇرىنعى زاماننان قونىستانىپ كەلەدى. كۇيەۋى ەكەۋىنىڭ ۇلتى مالاي بولماسا دا بۇل ءتىلدى جەتىك مەڭگەرگەن. ماندارين ءتىلىن انا ءتىلى رەتىندە قاستەر تۇتادى. مالايزيادا ماندارين (بەيفانحۋا) تىلىندە سويلەيتىن 7 ميلليونعا جۋىق حالىق (ەل تۇرعىندارىنىڭ 25 پايىزى)بار. ءشينشيننىڭ وتباسى قىزمەت بابىمەن ۇلىبريتانيا، اقش، سينگاپۋر، ت.ب. مەملەكەتتەردە بولعان. بالالارى دا ءۇش بولەك ەلدە دۇنيەگە كەلگەن. شينشين كيمەپ-تە وقىتۋشى بوپ جۇمىس ىستەيتىن جولداسى ەكەۋى ماندارين تىلىنەن باسقا اعىلشىن، مالاي تىلدەرىن مەڭگەرسە، ءۇش بالاسى وسى تىلدەرمەن قوسا ورىس تىلىنە جەتىك، قازاق ءتىلىن دە ۇيرەنىپ ءجۇر.
«بالالارىڭىز بەس ءتىلدىڭ سوزدەرىن بىر-بىرىمەن شاتاستىرماي قالاي قولدانادى؟» دەگەن سۇراعىمىزعا شينشين بىلاي دەپ جاۋاپ بەردى: «ءبىز وتباسىندا نەگىزىنەن ماندارين تىلىندە سويلەيمىز. ارعى شىققان تەگىمىز سولتۇستىك جۇڭگو ولكەسى بولعانمەن، ءبىز قىتايدا تۇرعان ەمەسپىز. انا ءتىلىمىز بولعاندىقتان ماندارينشە سويلەسىپ، تۋىستارىمىزبەن دە وسى تىلدە حات-حابار الىسامىز. بالالارىمىز دا وتباسىندا نەگىزگى ءتىل ماندارين ەكەنىن بىلەدى. مالاي ءتىلى مالايزيادا تۋىپ-وسكەندىكتەن ءبىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى. اعىلشىن ءتىلى جاھاندانۋ زامانىندا ەڭ قاجەتتى ءتىل دەسەك بولادى. قازاقستانعا كەلگەن سوڭ بالالارىمىزدى ورىس مەكتەبىنە بەردىك. ۇلكەن ەكى قىزىم رۋي يىڭ مەن كۋي يە ساۋاتىن ورىسشا اشسا دا قازاق ءتىلىن قوسىمشا ۇيرەنىپ ءجۇر».
«بەس ءتىلدى قاتارىنان قولدانۋ بالالارعا قيىن ەمەس پە؟» دەدىم مەن، اعىلشىنشا كىتاپ وقىپ وتىرعان بۇلدىرشىندەرگە قاراپ. «مەنىڭ بالالارىما كوپ ءتىلدى مەڭگەرۋ ەش قيىندىق تۋدىرمادى. بەس تىلدە سويلەپ قانا قويماي، جازۋ جازىپ، كىتاپ وقيدى. ءسىز مەنىڭ بالالارىمنىڭ قابىلەتىنە تاڭدانىپ تۇرسىز با؟ مەن سىزگە ءبىر قىزىق ايتايىن. ماروككودا وتباسىلىق دوستارىمىز بار. كۇيەۋى ماروككولىق، ايەلى امەريكان. ەكەۋىنىڭ پيتەر جانە سۋحايلا ەسىمدى بالالارى بار. ءبىرى ونجاستا، ەكىنشىسى ون بىردە. پيتەر مەن سۋحايلا سەگىز تىلدە ەركىن سويلەيدى. جەتى شەت تىلىندە اعىپ تۇرعان بۇل بالالار انا ءتىلى — اراپ ءتىلى ەكەنىن ءاردايىم ەستە ۇستايدى. ولار وتباسىندا اراپ تىلىندە تازا سويلەيدى، ماروككو ەلىنىڭ ءداستۇر-سالتىن دا بەرىك ۇستانادى».
"بالالارىمنىڭ مەنەن دە كوپ ءتىل بىلەتىنىنە قۋانامىن"
«وتباسىندا قاي ەلدىڭ مەرەكەسىن اتاپ وتەسىزدەر؟ ءداستۇر-سالتقا قانشالىقتى ءمان بەرەسىزدەر؟» دەدىم مەن پوليگلوت بالالاردىڭ اناسىنا. شينشين جىميىپ، «ءداستۇرى جوق ەل بولمايدى. ءبىز مالايزيادا تۇرساق تا، اي كۇنتىزبەسىنە سايكەس مەيرامداردى، قىتايدىڭ قاڭتار، اقپان ايلارىنا سايكەس كەلەتىن جاڭا جىل مەرەكەسىن تۇراقتى اتاپ وتەمىز. سولتۇستىك جۇڭگو وڭىرىندەگى حالىقتىڭ بارلىق عۇرىپتىق مەرەكەلەرىن اتاۋسىز قالدىرمايمىز.
بالالارىم ۇلتتىق قاعيدالاردى بويىنا ءسىڭىرىپ ءوسىپ كەلە جاتقانىنا قۋانامىن. ءوزىم سينگاپۋردە ەسەپشى ماماندىعى بويىنشا ءبىلىم الدىم. شەت ەلدە وقىپ جۇرگەندە سول ەلدىڭ ۇلتتىق تاعامى كۇرىش قوسىلعان سينگاپۋر تاۋىعىن ازىرلەۋدىڭ ءادىسىن ۇيرەنىپ الدىم. بۇگىندە كۇندەلىكتى داستارحانىمىزدا مالاي، جۇڭگو، سينگاپۋر تاعامدارى ۇزىلمەيدى. ال سولتۇستىك جۇڭگو ءوڭىرىنىڭ ۇلتتىق تاعامى سانالاتىن سيىر ەتىنەن پىسىرىلەتىن كيڭسوڭچاونيۋروۋ، قولدان كەسىلگەن چەنميان كەسپەسى سياقتى اس مازىرلەرىن ازىرلەۋدى ۇلكەن قىزىم رۋي يىڭعا ۇيرەتىپ ءجۇرمىن. بۇل تاعامدار شىعىس مەيرامدارى كەزىندە داستارحانعا مىندەتتى تۇردە قويىلادى. مەرەكە كەزىندە بالالارىم ۇلتتىق كيىم كيەدى. بالالارىمنىڭ مەنەن دە كوپ ءتىل بىلەتىنىنە قۋانامىن. ءبىراق ون ءتىلدى مەڭگەرسەڭ دە ءوز ۇلتىڭنىڭ ورنى بولەك. ءار ادام جەر شارىنىڭ قاي مەملەكەتىندە تىرشىلىك ەتسە دە ءوزىنىڭ تەگى مەن ۇلتتىق ءتىلىن ۇمىتپاعانى ءجون. جاھاندانۋ داۋىرىندە بۇل وتە ماڭىزدى ماسەلە» دەپ، ءسوزىن تۇيىندەدى شينشين.
P.S. «ءتىلى جوعالعاننىڭ ءوزى جوعالادى» دەگەن ءسوز بار. اتا-باباسىنىڭ تۋعان جەرىنەن جىراقتا، ءتىلى دە، ءومىر سالتى دا بوتەن ەلدە تۇرىپ جاتقان ءشينشيننىڭ بالالارىنا كوپ ءتىل مەڭگەرۋگە جاعداي جاساۋمەن قاتار تۋعان ءتىلىن بويىنا مىقتاپ سىڭىرگەنىنە تاڭداندىق تا، تامساندىق. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا شەت ەلدەرگە اسىرەسە باتىس مەملەكەتتەرىنە قونىس اۋدارعان بارلىق قازاق اعايىنداردىڭ بالالارى قازاق ءتىلىن جاقسى بىلەدى دەپ باتىل ايتا الامىز با؟ ءتىپتى سينگاپۋرگە ەكى-ۇش جىلعا جۇمىس ىستەۋگە كەتكەن ۇلىنىڭ ارتىنان بارعان ءبىر اجەمىز «نەمەرەلەرىم ۇيدە اعىلشىنشا سويلەپ وتىرعانىن كوردىم، ەندى قايتەيىن» دەگەنىن ەستىدىك.
قازىرگى تاڭدا ءبىزدىڭ قازاققا قازاق ءتىلىن ساقتاپ قالۋدان گورى قالتانى كوك قاعازبەن قامپايتۋ الدەقايدا ماڭىزدىراق پا دەيمىز. شەت ەلدە جۇرگەن قازاقتاردىڭ اراسىندا بالالارىن انا تىلىندە سويلەتپەك تۇگىلى وزدەرى قازاق ءتىلىن بىلمەيتىندەرى كوپ. ولار ءۇشىن ماڭىزدىسى قازاق ءتىلى ەمەس، اعىلشىن، فرانسۋز، نەمىس، ت.ب. شەت تىلدەرىن مەڭگەرۋ. ماقالامىزعا وزەك بولعان ءشينشيننىڭ وتباسىنا قاراساق، ولاردىڭ سولتۇستىك قىتايمەن، جالپى قىتايمەن ەشقانداي بايلانىسى جوق. ءىس بارىسىندا جولداسىنا دا، وزىنە دە جۇڭگو ءتىلى قاجەت ەمەس. ءبىراق ۇلتىن سۇيەتىن بۇل ايەل اناسى بويىنا سىڭىرگەن ماندارين ءتىلىن شەت ەلدە دۇنيەگە كەلگەن بالالارىنا جاقسىلاپ ۇيرەتكەن. قازاقستاندا تۋىپ، شەت ەلدە تاربيەلەنگەن ءبىزدىڭ بالالار شە؟ ولار بىرنەشە شەت ءتىلىن مەڭگەرسە، قازاق ءتىلى جادىنان مۇلدەم وشەتىن شىعار؟ ونىڭ وزىندە انا ءتىلىن مەڭگەرگەن بولسا دەڭىز...
شارافات جىلقىبايەۆا
