شىڭعىس تورەع ۇلى ايتماتوۆ 1928 جىلدىڭ 12 جەلتوقسانىندا شەكەر اۋىلىندا (قىرعىز رەسپۋبليكاسىندا) العاشقى قىرعىز-كوممۋنيستەرىنىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. وتباسىنىڭ ارقاسىندا بولاشاق جازۋشى بالا كەزىنەن ورىس مادەنيەتىنە، ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتىنە ارالاستى.

1937 جىلى باسشىلىق قىزمەتتە بولعان ونىڭ اكەسى رەپرەسسياعا ۇشىراپ جانە شىڭعىسقا ەرتە ەسەيۋگە تۋرا كەلدى. ءوزىنىڭ ەڭبەك ءوتىلىن 10 جاستا باستاپ، ال ون ءتورت جاستا وتان سوعىسىنىڭ جىلدارى، ەرەسەك ەرلەر فرونتتا بولعان كەزدە، ۇلكەن اۋىلدىڭ اسا قيىن ومىرلىك ماسەلەلەرىن شەشە وتىرىپ، - اۋىل كەڭەسىنىڭ حاتشىسى بولدى. سەگىز سىنىپتى ءبىتىرىپ، ايتماتوۆ جامبىل زووتەحنيكۋمىنا ءتۇسىپ، ونى ۇزدىك ءبىتىرىپ جانە اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنا قابلداندى. ستۋدەنتتىك جىلدارى ول ۇلكەن ەمەس ەستەلىكتەرىن، ماقالالارىن، وچەركتارىن جازىپ جانە گازەتتە جاريالاپ وتىردى. ينستيتۋتتى اياقتاعاننان كەيىن زووتەحنيك بولىپ جۇمىس ىستەپ، جازۋدى جالعاستىردى. 1952 جىلى باسىلىمدا ورىس تىلىندەگى «گازەچيك دزيۋيدو» انگىمەسى ەڭ العاش رەت باسىلىپ شىقتى. 1956 جىلى ماسكەۋگە جوعارعى ادەبيەت كۋرسىنا وقۋعا كەلدى. قىرعىزستان ورالعان سوڭ، «ليتەراتۋرنىي كيرگيزستان» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى بولدى، بەس جىل قىرعىزستانداعى «پراۆدا» گازەتىنىڭ مەنشىكتى ءتىلشىسى بولدى.

جازىشۋعا كەڭىنەن تانىمالدىلىقتى كەيىنىرەك «تاۋ مەن دالا جىرشىسى» كىتابىنا ەنگەن، بارلىق سىناقتان وتكەن، بۇرىن قامالعان قىرعىز ايەلىنىڭ جەكە باقىتى مەن قوعامدىق قىزمەتى قاتىستى قۇقىعى، ماحابباتى تۋرالى «جاميليا» (1958) پوۆەستى الىپ كەلدى. 1961 جىلى «قىزىل ورامالدى شىنارىم» پوۆەستى، سودان سوڭ «العاشقى ۇستاز» (1962)، «جەر انا» (1965)، «قوش بول، گۇلسارى» (1966)، «اق كەمە» (1970) جانە ت.ب پوۆەستەرى جارىق كوردى. ايتماتوۆپەن جازىلعان العاشقى رومانى «عاسىردان دا ۇزاق كۇن» («بوراندى بەكەت» 1980). 1988 جىلى تانىمال «جان پيدا» رومانى جاريالاندى. جازۋشىنىڭ باس نازارىندا – «ادام جانە قوعام» ماسەلەسى. ايتماتوۆتىڭ قاھارماندارى – رۋحاني باي، ادامگەرشىلىگى بار قازىرگى زاماننىڭ بەلسەندى ادامدارى. ايتماتوۆ جازۋشى – جاڭاشىلى، پسيحولوگيالىق پورترەتتىڭ شەبەرى رەتىندە العا شىقتى. ءبىراق ايتماتوۆ تالانتى جازۋشىلىقپەن شەكتەلمەدى: ول الدىمەن كسرو ليۋكسەمبۋرگتاعى ەلشىسى، سودان سوڭ قىرعىزستاننىڭ بەلگياداعى ەلشىسى بولىپ، ءوزىن ديپلومات جانە ساياساتكەر رەتىندە كورسەتتى. كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى دا بولدى، «يسسىككۋلسكيي فورۋم» حالىقارالىق زياتكەرلىك قوزعالىسىنىڭ باستاماشىسى بولدى. شىڭعىس ايتماتوۆ 2008 جىلدىڭ 10 ماۋسىمىندا نيۋرنبەرگ (المانيا) اۋرۋحاناسىندا ەم قابىلداۋ كەزىندە قايتىس بولدى. اسا كورنەكتى جازۋشىنىڭ قۇرمەتىنە رەسپۋبليكادا 12 جەلتوقساندا اتاپ وتىلەتىن قىزعىزستاننىڭ ۇلتتىق ادەبيەت كۇنى مەرەكەسى بەكىتىلگەن. 

شىڭعىس ايتماتوۆ پەن مۇحتار شاحانوۆ بىرلەسىپ جازعان "قۇز باسىنداعى اڭشىنىڭ زارى" كىتابى — ەكى بولەك الەمنىڭ، ياعني قازاقتىڭ قايسار اقىنى — مۇحتار شاحانوۆ پەن قىرعىز اعايىننىڭ ارداقتىسى، بۇكىل الەم باس يگەن شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ ديالوگىنان تۇرادى. حالقىمىزدىڭ وتكەن ومىرىندەگى كولەڭكە تۇستاردى اشكەرەلەپ، تاريحي وقيعالارعا دا اناليز جاساپ وتىرادى قوس ناركەسكەن. سول ارقىلى اڭگىمەدەن اڭگىمە ءوربىتىپ، تۋعان حالىقتارىنىڭ كۇيىن كۇيتتەيدى. اتالعان شىعارما جۇڭگو تىلىنە اۋدارىلىپ، ميلليونداعان وقىرمانداردىڭ قىزىعۋشىلىعىنا يە بولعان ەدى.