مۇناي ەكسپورتتاۋشى ەلدەردىڭ سوڭعى جىلدارداعى، اسىرەسە 2016 جىلى العان ساباعى – ولار يننوۆاسيانى ىنتالاندىرۋ ارقىلى ساياساتىن بەيىمدەپ، ەكونوميكاسىن ءارتاراپتاندىرىپ وتىرۋى كەرەك. ولاردىڭ قاراشانىڭ سوڭىنداعى ءوندىرىستى قىسقارۋ تۋرالى كەلىسىمى (سەگىز جىلداعى العاشقى ۋاعدالاستىق) باعانى قىسقا ۋاقىتقا وسىرگەنىمەن، بۇعان وزگەرىس ەنگىزە المايدى.
راسىن ايتقاندا، سوڭعى شيرەك عاسىردا مۇنايدان تۇسكەن تابىس اسىرەسە پارسى شىعاناعىنداعى مۇناي ەكسپورتتاۋشى ەلدەردىڭ جالپى ىشكى ونىمدەرىن (ءجىو) ەسەلەپ جىبەردى. ءسويتىپ، بۇل ەلدەردىڭ كوبىندە ساۋلە شاشىپ جارقىراعان، الەمدىك دەڭگەيدەگى ينفراقۇرىلىمى بار، ءومىر ءسۇرۋ ستاندارتتارى ورتادان جوعارى، شۋلى دا كوسموپوليت قالالار پايدا بولدى.
الايدا، 2017 جانە ودان كەيىنگى جىلدارى الەم وزگەشە بولادى. مۇناي باعاسى تەك باياۋ ەكونوميكالىق وسىمنەن بولعان عالامدىق ەنەرگەتيكالىق سۇرانىستىڭ تومەندەۋىنەن عانا ارزانداپ وتىرعان جوق. وعان، سونداي-اق، كومىرسۋتەگىن وندىرۋدەگى تەحنولوگيالىق وزگەرىستەردىڭ، قالپىنا كەلەتىن ەنەرگەتيكا رەسۋرستارى ۇلعايۋىنىڭ جانە كليماتتىڭ وزگەرۋىمەن عالامدىق كۇرەستىڭ اسەرى بولىپ جاتىر. مۇندا 2015 جىلعى جەلتوقسانداعى كليماتقا بايلانىستى پاريج كەلىسىمىنىڭ دە ۇلەسى بار.
سونىڭ كەسىرىنەن، كومىرسۋتەگىن ساتۋ ارقىلى عانا دامىپ كەلگەن مۇناي ءوندىرۋشى ەلدەردىڭ كوبى ءجۇرىسىن باياۋلاتىپ قالدى، ال بۇل ۇزاققا سوزىلۋى، ءتىپتى قالىپتى جاعدايعا اينالۋى مۇمكىن. جاقىندا جاسالعان ءونىم ءوندىرۋدى شەكتەۋ تۋرالى كەلىسىمنىڭ ءوزى كورسەتكەنىندەي، مۇناي ەكسپورتتاۋشى ەكونوميكالار سول مۇنايعا تىم تاۋەلدى بولىپ وتىر.
1980، 1990-جىلدارى مۇناي باعاسى ارزان بولعاندا ونى ەكسپورتتاۋشى ەلدەردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ستاندارتتارى تومەندەپ، جۇمىسسىزدىق ارتتى، ال مەملەكەتتەردىڭ قارىزدارى شارىقتاپ كەتتى. 2014 جىلدان بەرى ءدال سول جاعداي قايتالانىپ، مۇنداي ەلدەر قارجى قورلارىن سارقىپ، شىعىنداردى قىسقارتىپ جاتىر. بۇل جولى مۇناي ەكسپورتتاۋشى ەلدەر باعانىڭ قۇلدىراۋىنا توتەپ بەرۋ ءۇشىن قوماقتى قارجىلاي قور جيناپ الدى. دەسە دە، ولار ءالى مۇنايدىڭ ارباۋىندا وتىر.
حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى جاقىندا شىعارعان «مۇنايدىڭ ارباۋىنان شىعۋ: پارسى شىعاناعى قارشىعالارىنىڭ ءارتاراپتاندىرۋعا بارار جولى» (Breaking the Oil Spell: The Gulf Falcons’ Path to Diversification) دەگەن كىتاپ (رەداكتورلارىنىڭ ءبىرى مەن بولدىم) ەل ۇكىمەتتەرى ءوز ەكونوميكالارىن قالاي باسقا جاققا بۇرسا بولادى دەگەنگە جاۋاپ بەرەدى. بۇل كىتاپ برازيليا، وڭتۇستىك كورەيا، مالايزيا جانە سينگاپۋر سياقتى ەكونوميكالارىن ءساتتى تۇردە ءارتاراپتاندىرا العان ەلدەردىڭ مىسالدارىن پايدالانادى.
بۇل ەلدەر – مۇناي ەكسپورتتايتىن باستى ەلدەر بولماعانىمەن، بىزگە وتە ۇلكەن ساباق بەرە الادى. ولاردىڭ ءارقايسىسىندا ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ حالىقارالىق نارىقتا باسەكەگە تۇسە الاتىن جوعارى تابىستى ونەركاسىپكە باعىتتالدى. ءسويتىپ، بۇل ونەركاسىپ ونىمدىلىكتى ارتتىرىپ، ەكونوميكانىڭ باسقا سەكتورلارىنا دا سەرپىن بەرە باستايدى. ماسەلەن، 1980 جىل مەن 2012 جىل ارالىعىندا مالايزيانىڭ جالپى ەكسپورتىنداعى شيكىزات ونىمدەرىنىڭ ۇلەسى 80 پايىزدان 20 پايىزعا دەيىن تۇسكەن، ال ەلەكترونيكا ەكسپورتى 10 پايىزدان 30 پايىزعا وسكەن.
«مۇنايدىڭ ارباۋىنان شىعۋ» كىتابىنداعى كوزقاراسقا سايكەس، ەكونوميكالارىن ءارتاراپتاندىرعان ەلدەر «ۆەنچۋرلىق قورلار، دامۋ بانكتەرى جانە ەكسپورتتى ىنتالاندىراتىن مەكەمەلەردىڭ كومەگىن بيزنەستى قولداۋ جانە قارجى الۋ؛ ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتار، ونەركاسىپ كلاستەرلەرىن، زەرتتەۋ جانە دامۋ ورتالىقتارىن، ستارتاپ ينكۋباتورلارىن قۇرۋ» ارقىلى جەتىستىككە جەتكەن.
ماسەلەن، سينگاپۋر زەرتتەۋ مەن دامۋدى ىنتالاندىرۋ، يندۋستريا كلاستەرىن قالىپتاستىرۋ ماقساتىندا ونەركاسىپ، عىلىم جانە جوعارى تەحنولوگيا پاركتەرىن قۇردى؛ ال برازيليا دامۋ بانكىنىڭ كومەگىنە سۇيەنگەن برازيليا فارماسيەۆتيكا، قانت قۇراعى جانە كومپيۋتەرلىك باعدارلاما ونەركاسىپتەرىنە كۇش سالۋ ارقىلى كوپ ىلگەرى جىلجىدى. مالايزيا بولسا تابيعي رەسۋرستارىن، سونىڭ ىشىندە پالما مايى مەن كاۋچۋكتى جيناپ، وڭدەپ، ەكسپورتتايتىن ونەركاسىپتى دامىتۋعا، ەلەكتروندىق نارىققا كوبىرەك باعىت تۇزەدى.
ەكونوميكالارىن ءساتتى تۇردە ءارتاراپتاندىرعان ەلدەردىڭ بارلىعىندا ۇكىمەت يننوۆاسيانى ىنتالاندىرۋدا، ەكسپورتقا باعىت تۇزەگەن فيرمالاردى، ادام كاپيتالىن دامىتۋ جولىندا قوعامدىق سەكتور مەن جەكە سەكتوردى ينتەگراسيالاۋدا شەشۋشى ءرول وينادى.
مۇناي ەكسپورتتاۋشى ەلدەردىڭ ۇكىمەتتەرى بەلسەندىلىك تانىتىپ، جەكە سەكتورعا، اسىرەسە جوعارى تابىستى ەكسپورت ونەركاسىبىنە قاجەتتى ماماندار دايارلاۋعا كوپ كوڭىل ءبولۋى ءتيىس. ولار الەۋمەتتىك دامۋ باعدارلامالارىن قۇرۋ ارقىلى، سونداي-اق جەكە فيرمالار ەڭبەك نارىعىنان ىعىستىرىلماۋى ءۇشىن قوعامدىق سەكتورداعى جالاقى كولەمىن جانە جۇمىس ورىندارىنىڭ سانىن رەتتەۋ ارقىلى باسقارۋدى، اشىقتىقتى، باسەكەنى جانە اسىرەسە ءبىلىمدى دامىتۋعا كۇش سالۋى كەرەك. مۇنىمەن قوسا ولار، ارينە ماكروەكونوميكالىق جانە قارجىلىق تۇراقتىلىقتى قاداعالاۋى ءتيىس.
مۇناي باعاسى ۇنەمى ارزان بولادى دەگەن وي ونى ەكسپورتتاۋشى ەلدەردى ۇيقىسىنان وياتۋى كەرەك. ولاردىڭ ۇكىمەتتەرى ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ شاراسىن كۇن تارتىبىندەگى باستى ماسەلە ەتىپ قويۋى ءتيىس. كەيبىرەۋلەرى مۇنى باستاپ تا كەتتى. ماسەلەن، ساۋد ارابياسى جاقىندا ۇسىنعان Vision 2030 جوسپارىندا ەلدىڭ مۇنايعا تاۋەلدىلىگىن ازايتىپ، جەكە سەكتوردىڭ ءرولىن كۇشەيتۋدى، ەل ازاماتتارىنا كوبىرەك جۇمىس ورىندارىن اشۋ ارقىلى ەكونوميكانى ترانسفورماسيالاۋدى ويلاستىرعان.
Vision 2030 – جاقسى جاسالعان العاشقى قادام، دەگەنمەن بۇل ماقساتتاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ۇكىمەت الداعى جىلدارى ءبىراز ينتەرۆەنسيا جاساپ، باسىمدىقتاردى انىقتاپ، رەتىمەن ارەكەت ەتۋى كەرەك. بۇل تەك ساۋد ارابياسىنا ەمەس، مۇناي ەكسپورتتايتىن ەلدەردىڭ بارلىعىنا قاتىستى نارسە، ال جاڭا جىل – ەكونوميكانى جىلدار بويى قۇرساۋىندا ۇستاپ كەلگەن مۇنايدىڭ ارباۋىنان قۇتىلۋدىڭ ەڭ جاقسى مۇمكىندىگى.
اۆتور تۋرالى: چجۋ مين – حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى اتقارۋشى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، جۇڭگو حالىق بانكى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى.
