«ەركەگىنىڭ مىسى مەن سۇسى جوق ءۇيدىڭ مىسىعى دا بەتىمەن كەتەدى»، -دەپ ۇلكەندەر ايتاتىن ەدى. ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءارۋاعىن اياق استى ەتەتىندەردىڭ اۋزىن جابا المايمىز نە تيىم سالا المايمىز. نە دەگەن نامىسسىز حالىقپىز! وكتيابر اۋدانىنىڭ اتىن ءاليحانعا بەرەمىز دەپ ايتقان وبلىس اكىمىنىڭ لەبىزىنە كۇمان كەلتىرىپ، قولدامايتىندىقتارىن بىلدىرگەن بۇلار كىمدەر؟

مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ءبىر سوزىندە: «الاش ارىستارى بىزگە مەملەكەتتىلىك يدەياسىن تۋ ەتىپ كوتەرۋدى تابىستاپ كەتتى. 1991 جىلى قۇرىلعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى اتتى مەملەكەت — سول ارىستاردىڭ اسىل ارمانىنىڭ جۇزەگە اسۋى. ءبىز وسى مەملەكەتتى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋىمىز كەرەك!» دەۋى بەكەردەن بەكەر ەمەس. مەملەكەتتىلىك مۇراتى، الاش يدەياسى، تاۋەلسىزدىك ۇعىمدارى بىر-بىرىمەن ۇيلەسىم تاپقان اجىراماس، ۇلتتىڭ ءومىر سۇرۋىنە تىرەك بولاتىن تۇسىنىكتەر ەكەنى داۋسىز.  سولاي بولا تۇرا، الاش ارىستارىنىڭ ارمانى اۋىلدان اسپاي جاتىر. كىنالى ءوزىمىز. قازاقتار. شالا قازاقتار. اۋىپ كەلگەندەر. بوسقىندار. قازاقتىڭ نانىن، ەتىن جەپ، بايلىعىن پايدالانىپ، قوڭ جيناپ، ەسىن جىيا باستاعاندار. «قاسقىردى قانشا اسىراساڭ دا، ورمانعا قاراپ ۇليدى».

كەڭەستىك يمپەريانىڭ الاش كوسەمدەرىن ءاليحاندى، تۇراردى، نىعمەتتى ت.ب. ماسكەۋدەن شىعارماي ۇستاۋىندا نە گاپ بار؟ ولار قازاقستاندا بولسا، كىم بىلەدى، تاريح كوشىنىڭ قالاي قاراي بۇرىلاتىنىن. سول تۇستا قازاقستاندى باسقارعان گولوششەكيننىڭ كوسەمسىز قالعان قازاقتاردى «كىشى وكتيابر» جاساپ اشتان قىرىپ تاستاعانىن كىم ۇمىتادى؟ «بۇركىتتىڭ كولەڭكەسىنەن كوكجال دا قورقادى» دەگەندەي الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ماسكەۋدىڭ ىشىندە ءجۇرۋىنىڭ ءوزى ءقاۋىپتى ەدى. قالتىراپ تۇرعان قان جۇتقىشتار بۇلاردى «حالىق جاۋلارى، جاپون تىڭشىلارى» دەگەن جەلەۋمەن اتىپ تاستاپ قۇتىلدى. ولاردىڭ اتتارى اتالمادى. ءاليحان 80ء-شى جىلداردىڭ سوڭىندا عانا تاريح بەتىنە شىعا باستادى. وسى اراداعى بوس كەڭىستىكتىڭ ورنىن تولتىرۋدا كوپتەگەن ءىس-شارالار اتقارىلىپ، ءالى دە اتقارىلىپ جاتقانىمەن اياقتان شالاتىن، سۇرىندىرگىسى كەلەتىن كوسەمپازدار پايدا بولىپ جاتىر. تاياۋدا عانا وبلىس اكىمى ن.ق.ابدىبەكوۆ قاتىسقان ءاليحاننىڭ 150 جىلدىعىنا ارنالعان حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنسياعا وڭتۇستىك كورەيادان، گەرمانيادان، ۋكراينادان، رەسەيدەن، تۇركيادان جانە وزىمىزدەن قاتىسقان اتاقتى عالىمدار ءاليحاننىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ عىلىمي اينالىستاعى ورنى مەن اسەرى جايلى مازمۇندى باياندامالار جاساپ، كوپ ماعلۇماتتارعا قانىقتىرعان ەدى. وسىدان-اق ءاليحاننىڭ كىم ەكەندىگىن تانۋعا بولاتىن ەدى  وسىنداي ءىس-شارالار تۋرالى وبلىستىڭ ەكى گازەتىنە دە جازىلىپ جاتتى. بۇدان بويكو، ميرزويەۆ دەگەندەر حابارسىز بولۋى مۇمكىن ەمەس.

«سارىارقا» پىكىر تالاس كلۋبىن اتىن قازاقشا قويعانعا قاراپ، ۇلتتىڭ مۇددەسىن قولدايتىن قوعامدىق ۇيىم با دەپ ويلاۋشى ەم. بۇل استىرتىن ۇلتقا قارسى ۇيىم ەكەنىن ەندى وزدەرى كورسەتە باستادى. بۇل ۇيىمنىڭ قۇرامىندا عالىمدار جوق، تاريحشىلار جوق.  تاۋەلسىزدىك العان العاشقى قيىن كۇندەرى بۇلار باسىن بۇعىپ، ىنىنەن شىقپاي، ۇرلاعانىن تىعىپ جەپ، ەشكىمگە كورىنبەۋشى ەدى. ەندى قازاقتىڭ مۇددەسىن قورعايدى دەگەنگە قالاي سەنۋگە بولادى؟. تاۋەلسىزدىكتىڭ تاريحي باستاۋىندا ءاليحان جانە ول قۇرعان «الاش» ۇكىمەتى تۇرعانىن بويكو، ميرزويەۆ دەگەندەر بىلە مە ەكەن؟ بۇگىنگى مەملەكەتىمىزدىڭ جاسامپاز باعدارلاماسى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ جاساعان باعدارلاماسىنىڭ جالعاسى، جاڭارتىلعان، الەمدىك ۇلگىلەرىمەن تولىقتىرىلعان بىردەن-بىر قۇجات ەكەنىن بىلە مە ەكەن؟ قازاقتىڭ تاريحىن، ءسالت-داستۇرىن، ءتىلىن بىلمەيتىن بۇلار جەر، ەلدى-مەكەن اتاۋلارىنا، ولاردى قازاقي قالىپقا كەلتىرۋگە قالاي قارسى شىعادى؟ قازاقتىڭ اراسىندا تۇرىپ، قارسى شىعادى. باسىنعاندىق ەمەي، نەمەنە؟ «كۇشىك اسىراپ يت ەتتىم، ول تىزەمدى قاناتتى...»(اباي). بۇكىل ءومىرى قاراعاندىدا ءوتىپ كەلە جاتقان بويكو مىرزانىڭ ساۋدا-اسپازشى(تورگوۆو-كۋلينارنىي) وقۋ ورنىن باسقارعانى بولماسا، ءوڭىردىڭ ءبىلىم، الەۋمەتتىك سالالارىندا قانداي جاڭالىقتار ەنگىزگەنى، نەسىمەن قوعامدىق قايراتكەر اتانىپ جۇرگەنى ەشكىمگە بەلگىسىز تۇلعا. نە ءبىر اۋىز قازاقشا امانداسۋدى بىلمەيدى. نەمىستىڭ اتاقتى فيلوسوفى: «بارلىق جەكسۇرىن پەندە، وكىنىشكە وراي، ءتىل تاپقىش، كوپشىل كەلەدى» دەگەن ەكەن. بويكونىڭ وسىنداي قابىلەتى بار. قۇرعاق سوزبەن، تولعان فاكتىلەر جيناپ، وزىنە جولاتپاي، كوپشىلىك جيىنداردا جىمىسقى ارام ويلارىمەن تريبۋنادان بۇرقىراتىپ سويلەپ، جىلجىپ كەتەتىنىن كورىپ ءجۇرمىز. ماراپاتتاردان دا، قوماقتى اقشالاي سىي اقىلاردان دا قۇر قالىپ جۇرگەن جوق. ءبىراق ونى اقتاپ جۇرگەن ول جوق. وسىنى كوبىمىز، اڭقاۋ قازاق، بايقاماي قالامىز. سوندىقتان دا ولاردىڭ نازارىنا ۇلت بولاشاعىنا، مەملەكەتكە بايلانىستى ماسەلەلەر تاپسىرىلاتىن بولسا، ولاردىڭ بۇل سالادا قانشالىقتى ساۋاتتى ەكەندىگىن تەكسەرۋ قاجەت. پىكىر تالاس كلۋبىنا ءبىلىمدى قازاق ماماندارى قاتىسپاسا، ونداي كلۋبتىڭ قاجەتى قانشا، تاراتىپ جىبەرۋ كەرەك. ولار قازىرگى قازاقستاننىڭ تەرريتورياسىنىڭ بەكىتىلۋى الاش پارتياسىنىڭ ارقاسىندا ەكەنىن دە تەرىسكە شىعارعىسى كەلەدى. قازاقتاردىڭ جەرى شىڭعىس حاننان بەرى قوزعاساڭ تالاي تاريح. ءاليحان باستاعان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ قازىرگى قازاقتىڭ جەرىن ەشكىمگە كەسكىلەسپەي اۋمالى كەزەڭدە بەكىتىپ الۋى بۇلاردىڭ ميىنا كىرمەيتىن وقۋ. ولار ءاليحاندى بىلاي قويىپ، كەشەگى حرۋششيەۆپەن ايقاسقا شىققان تاشەنوۆتى دە بىلمەيدى، بىلگىسى دە كەلمەيدى. ال وسىنداي ارداگەر جالعان پاتريوتتار تۇرعاندا ورىس ءتىلدى، قازاقتان باسقا ۇلت وكىلدەرىنە جانە ورىس مەكتەبىندە ءبىلىم الىپ جاتقان شاكىرتتەرگە قازاق مەملەكەتىنىڭ تاريحىن، تىلسىم زاماننان بەرى ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسىپ كەلگەن، جانىن قيعان ۇلت قايراتكەرلەرىن دارىپتەۋدى ۇيرەتىپ كور. ورىس مەكتەپتەرىندە ساياسي تاقىرىپتارعا ءوتىپ جاتقان تاربيەلىك ءمانى بار ءىس-شارالاردىڭ ىشىنەن ءاليحان بوكەيحان، ج.تاشەنوۆ تۋرالى سايتتارىنان بىرەن-سارانىن عانا كەزدەستىرەسىز. سوندىقتان بۇلاردىڭ ءوزىن وقىتۋ كەرەك. كەڭەستىك جۇيەنىڭ كەزىندە ساياسي-اعارتۋ ۋنيۆەرسيتەتتەرى جۇمىس ىستەپ، كادرلاردى سول جۇيەنىڭ يدەولوگياسىنا بايلاپ قوياتىن. ەرىكسىز پوليتينفورماتور بولىپ جۇرەتىنبىز. بۇلارعا دا وسى ءادىستى قولدانعان دۇرىس شىعار. جانە ايتاتىن ءبىر ماسەلە  قازاق عالىمى باسقاراتىن وسىنداي پىكىر-تالاس كلۋبىن اشۋ كەرەك تە، اناۋ بىلگىشتەردى وسى كلۋبقا شاقىرىپ ساۋاتتاندىرىپ وتىرسا دەيمىن. قازاقتىڭ بارىن ءوزىمىز كورسەتىپ، العا قاراي جىلجىتىپ، نىعايتا بەرمەسەك، ۇرانداپ جۇرگەنىمىزدىڭ ءبارى بوس ايعاي. ونىڭ ىشىندە ءتىل ءبىرىنشى ورىندا. «ورتالىق قازاقستاننىڭ» كەيىنگى سانىندا ميراس اساننىڭ «ءاليحان ءالى تاسادا» اتتى ماقالاسىندا ايتىلعان ۇسىنىستاردى قولداۋىمىز قاجەت. وكتيابر اۋدانىن قازىردەن باستاپ ءاليحان بوكەيحان اتىنا بەرە بەرۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. كىدىرتىپ، سوزىلىپ كەتكەنى بىرەۋلەرگە ءتيىمدى. ال الاشتىڭ 100 جىلدىعىنا وراي «الاش الاڭى» نەمەسە «الاش داڭعىلى» دەگەن اتاۋلار پايدا بولسا. ەندى ءبىر جانعا باتاتىن شارۋا «جەلتوقساندىقتاردى» مۇلدەم ۇمىتىپ كەتكەنىمىز. الاڭعا قارۋسىز شىققان جاستاردىڭ قانىن سۋداي شاشىپ، ار-نامىستارىن تاپتاپ كەتكەن كەڭەستىك سودىرلاردىڭ كەيبىر باسشىلارى مەملەكەتتىك سىي-سىياپاتتارىن الىپ، قايراتكەر بولىپ جۇرگەنىن ەسىپ ءجۇرمىز. جەلتوقساندىقتار كەڭەستىك جۇيەنىڭ ىرگەسىن سوگىپ، باسقالارعا جول اشىپ بەرگەنىن بالتىق ەلدەرى جازعان سياقتى ەدى. جەلتوقساندىقتارعا ءتاۋ ەتەتىن بەلگى دە جوق. كەشەگى تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەيتىن ەل باسقارعان ەل اعالارى بۇگىنگى كۇندەرى تىپ-تىنىش. ۇلت مۇددەسىن قورعاۋدا نە باستاماشى بولمايدى نە قازىرگى جاستاردىڭ باستامالارىن قولداپ، ءۇن قوسپايدى. ومىراۋعا تاعاتىن ناۋقان كەزىندە قۇر قالعىسى كەلمەيدى.  

جيىرماسىنشى عاسىر سوڭىندا قازاقستاندا «عاسىر ادامى» اتاعىنىڭ تىزبەسىنە ەنگەن الاش ارداقتىلارى مەن قوعام جونە مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ العاشقى وندىعىنىڭ باسىندا ءاليحان بوكەيحانوۆ تۇر. تاريحشى سۇلتان حان اققۇل ۇلى بوكەيحانوۆتى «الەمگە بەلگىلى ماحاتما گاندي، اتاتۇرىك، نەلسون ماندەلا سياقتى جالپى ادامزاتتىق بيىككە كوتەرىلگەن ساياساتكەر»،-دەيدى. يۋنەسكو اياسىندا «بۇكىلالەمدىك شىنايى داڭقتى قايراتكەر» دەپ تانىلعان ءاليحان بوكەيحانوۆتى قورلاۋعا جول بەرمەيىك!