ەلباسىنىڭ جاڭا باعىتى

بۇكىلالەمدىك قوعامداستىقتىڭ نازارى تاعى دا ءبىزدىڭ ەلىمىزگە اۋدى. قازاقستان جاڭا 2017 جىلدى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى ءقاۋىپسىز­دىك كەڭەسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە باستادى. بۇل ەلباسىمىز­دىڭ ەۋرازياداي الىپ قۇرلىق­تىڭ باستى بەيبىتشىل تۇلعاسى رەتىن­دەگى بيىك بەدەلىنىڭ حالىقار­ا­لىق دەڭگەيدە باعالانۋىنىڭ ناق­تى كورىنىسى رەتىندە قابىلداندى. قازاقستان باسشىسىنىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن وتكەن جىلى بۇكىل الەمدى الاڭداتقان يراننىڭ يادرو­لىق پروبلەماسى ويداعى­داي شەشىلدى. ەلباسىمىز ۋكراينا­داعى قانتوگىستى توقتاتۋعا دا ءوزىنىڭ ۇلكەن ۇلەسىن قوستى. رەسەي مەن تۇركيا پرەزيدەنتتەرى ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ وسى ەكى ەلدىڭ ۋشى­عىپ بارا جات­قان قارىم-قاتى­ناسىن قالپىنا كەلتىرۋدەگى ارا­اعايىندىعى ءۇشىن اسا زور العىستارىن ءبىلدىردى.

كەشە ەلباسىمىز ءوزىنىڭ تاريحي ۇندەۋىمەن تاعى دا بۇكىل الەمنىڭ نازارىن قازاقستانعا اۋداردى. ەلىمىزدە پرەزيدەنتىمىزدىڭ 2005 جىلعى «قازاقستان ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە ساياسي جەدەل جاڭارۋ جولىندا» اتتى جولداۋىنان كەيىن مەملەكەتتى رەفورمالاۋدىڭ كەزەڭ-كەزەڭگە نەگىزدەلگەن جاڭا ۇدەرىسى باستالدى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ بۇگىنگى ۇندەۋىن قازاق قوعامىن جاڭارتىپ، جاڭعىرتۋدىڭ زاڭدى جالعاسى دەپ بىلەمىن. ەلباسىمىز وسى ۇندەۋى ارقىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاريحىنداعى جاڭا كەزەڭدى باستاپ بەردى.

نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ ىرگەتاسىن ءوز قولىمەن قالاپ قانا قويماي، ونى وسى جىلدار ىشىندە ورىن العان بىرنەشە بۇكىلالەمدىك داعدارىستاردان امان الىپ شىعىپ، الەم تانىعان ابىرويلى مەملەكەتكە اينالدىردى. ءبىز تاۋەلسىزدىكتىڭ شيرەك عاسىرى ىشىندە ەشبىر اسىرەلەۋسىز عاسىرلارعا بەرگىسىز دامۋ مەن وسىپ-وركەندەۋدىڭ جولىنان وتتىك.

تاۋەلسىزدىك العان كەزدە كوم­مۋنيستىك جۇيەدەن ەنشىمىزگە بار بولعانى مەشەۋ شارۋاشىلىق، قاراۋسىز قالعان زاۋىتتار، قاڭى­راعان اۋىلدار، جابىلعان دۇكەن­دەر، جاپپاي جۇمىسسىزدىق جانە تۇرالاعان ەكونوميكا ءتيدى.

ال بۇگىندە بۇكىل الەم قازاق­ستاندى ەكونوميكالىق دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا ءتۇسىپ، الەۋمەت­تىك تۇراقتىلىقتى تۋ ەتكەن قۋاتتى مەم­لەكەت رەتىندە تانيدى. ەڭ باس­تىسى، قازاقستان شيرەك عاسىردا بەي­بىتشىلىك پەن كەلىسىم سالتانات قۇرعان كوپ ۇلتتى حالىقتىڭ التىن بەسىگىنە اينالدى. سونىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدىڭ الەمدىك ارەناداعى ابىروي-بەدەلى ارتىپ، رەس­پۋبليكامىزعا ميللياردتاعان ينۆەستيسيالار تارتىلۋدا. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە مۇشە بولۋىمىز بەن استانانىڭ ەكسپو-2017 كورمەسىن وتكىزۋ مارتەبەسىن جەڭىپ الۋى دا سونىڭ ايقىن دالەلى.

پرەزيدەنت ەلىمىزدەگى ەڭ باس­تى ماسەلەلەردى شەشۋمەن قاتار، مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ زاماناۋي، تۇراقتى، ۇتىمدى ۇلگىسىن قالىپتاستىرۋ ساياساتىن دا قارقىندى جۇرگىزدى. سونىڭ ناتيجەسىندە قازاقستاندا كاسىبي ۇكىمەت، قۋاتتى پارلامەنت جانە تاۋەلسىز سوت بيلىگى قالىپتاستى. ولار ءقازىردىڭ وزىندە سەنىمدىلىگى مەن تيىمدىلىگىن دالەلدەپ ۇلگەرگەن مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ «تەجەمەلىك جانە تەڭگەرمەلىك» جۇيەسىنىڭ نەگىزىن قۇرايدى. سوندىقتان ەلبا­سىمىز اتاپ وتكەندەي، مەملە­كەتتىك بيلىك تارماقتارى اراسىندا وكىلەتتىلىكتەردى قايتا ءبولۋ ماسە­لەسى ەل دامۋىنىڭ زاڭدى جانە جۇيە­ءلى كەزەڭى بولىپ تابىلادى.

بۇل باتىل قادام پارلامەنت پەن ۇكىمەتتىڭ وكىلەتتىلىكتەرىن ارتتىرىپ قانا قويماي، ولارعا قابىلداعان شەشىمدەرىنە سايكەس جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيتىنىن دە ەرەكشە اتاپ وتكەن ءجون. سوعان قارا­ماستان، قازاقستاندا حالىقتىڭ بىرلىگى مەن تۇراقتىلىعىنا، مەم­لەكەتتىك بيلىك تارماقتارىنىڭ رەت­تىلىگى مەن ۇيلەسىمدى جۇمىسىنا، ازاماتتار قۇقىعىنىڭ ساقتالۋىنا، مەملەكەتتىك شەكارامىزدىڭ بەرىك­تىگى مەن ەلىمىزدىڭ قورعانىس ءقابى­لەتىنىڭ كونستيتۋسيالىق قورعالۋىنا كەپىلدىك بەرەتىن كۇشتى پرەزيدەنتتىك بيلىك ساقتالادى.

قاشاندا ۇرپاق قامىن ويلايتىن مەملەكەت باسشىسى­نىڭ كونستيتۋسيا كەپىلى رەتىندە قابىل­داعان جاڭا تاريحي شەشىمى قازاق قوعامىنداعى ساياسي تۇراقتىلىق پەن ەكونوميكالىق قارقىندى دامۋ­دىڭ ناقتى دالەلى دەپ بىلەمىن. بۇل – ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنت ايقىن­دا­عان «قازاقستان-2050» باعدارلاما­لىق قۇجاتىندا بەلگىلەنگەن سترا­تەگيالىق ماقساتتارعا ادال­دىقتىڭ ايقىن كورىنىسى. مەن ەلباسىنىڭ جاڭا باعىتىن: كۇشتى پرەزيدەنتتىك بيلىك – كاسىبي ۇكىمەت – جاۋاپتى پارلامەنت – تاۋەلسىز سوت جۇيەسى – اشىق قوعام دەپ قاراپايىم تۇردە تۇسىندىرەر ەدىم. وسىنىڭ ءبارىن قازاقستان مەن ونىڭ الەم تانىعان ەلباسىنىڭ وزىنە جانە بولاشاققا نىق سەنىمىنىڭ كورىنىسى دەپ باعالاعان ءجون.

ەرلان سايروۆ: ساياسي عىلىمدار كانديداتى، ساياساتتانۋشى:

«ءبىز مەملەكەت باس­شىسىنىڭ حالىققا ار­ناعان ۇندەۋىن مۇقيات تىڭ­داپ شىقتىق. بۇل بۇگىن­گىدەي جاڭارىپ، جاھان­دان­عان الەمگە قاتىس­تى جاڭا كوزقاراستى ءبىل­دىرەد­ءى. ءبىز شى­نايى ساياسي رەفور­مالار­دىڭ قار­ساڭىن­دا تۇر­مىز. مۇنى ۇكىمەت پەن پار­لا­مەنتتىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ باعىتىندا جاسالعان ناقتى قادام دەپ بىلەمىز».

بەرىك ءابدىعالي ۇلى، قازاقستان ساياسي عىلىمدار قاۋىمداستىعىنىڭ باسقارما مۇشەسى:

ءقازىر وزگەرىپ جاتقان الەمدە قازاقستان دا زامان تالابىنا ساي جاڭا­رىپ كەلەدى. اسىرەسە، اسقان نازىكتىكتى قاجەت ەتەتىن مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسى مەيلىنشە تەڭەستىرىلگەن جۇيەگە اۋىسۋ ماسەلەسىن ەلباسىمىز وتە ورىندى ءارى دەر كەزىندە كوتەرىپ وتىر. بۇل – وسى زامانعى، قازىرگى كۇن­ءنىڭ شىنايى كەلبەتىنە ساي جاسالعان قادام. سونىمەن قاتار، مۇنداي شەشىم قازاقستان حالقىنىڭ الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى كۇشەيتە وتىرىپ، ۇكىمەتتىڭ ەل الدىنداعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سالالارعا دەگەن جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرادى. ال پارلامەنت كەڭ اۋقىمدى جۇيەدە باقىلاۋ مەن قاداعالاۋ قۇزىرەتىنە يەلىك ەتكەنى ءجون.

ەرلان قارين، ساياساتتانۋشى:

پرەزيدەنتتىڭ ءوز مالىمدەمەلەرىن حالىققا ۇندەۋ جاساۋ ارقىلى جاريا ەتۋ سيرەك قولدانادى. ادەتتە باعدارلامالىق مالىمدەمەلەر ساياسي ءىس-شارالاردىڭ مىنبەرىنەن جاسالىنادى. ماسەلەن، پارلامەنت، ۇكىمەت  وتىرىسى، باسقارۋشى پارتيانىڭ سەزدىندە جانە ت.ب. تەليەۆيزيالىق ۇندەۋ كوبىنە ەۋروپالىق جانە امەريكالىق تاجىريبيەدە كوشباسشىنىڭ ەل ازاماتتارىنا وزەكتى ماسەلەلەر تۋراسىندا ۇندەۋىن جاريالاۋ ءۇشىن پايدالانىلادى. سوندىقتان، جەكە باسىم پرەزيدەنتتىڭ جاڭا ساياسي تاسىلدەرگە جاڭاشىلدىق ەنگىزگەنى ۇنايدى.

سوڭعى جاڭاشىلدىقتىڭ ءبىرى  - وتكەن جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا پرەزيدەنت  راقىمشىلىق جونىندە زاڭعا قول قويۋدى كوپشىلىكتىڭ الدىندا وتكىزىپ، كامەراعا تۇسىنىكتەمە بەرۋى.   

مەنىڭ ويىمشا ءقازىر دە پرەزيدەنت ساياسي باستامالارىنىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتۋى ءۇشىن  ءدال وسىنداي فورماتتى تاڭدادى. ارينە، ەڭ باستىسى ۇندەۋدىڭ مازمۇنى. پرەزيدەنت جۇمىس توبىنىڭ ۇسىنىپ وتىرعان كونستيتۋسيالىق رەفورما جوباسىن ەگجەي-تەگجەيلى سيپاتتاپ بەردى.  بۇل جۇزەگە اساتىن ساياسي رەفورمالار. سەبەبى بيلىك تارماقتارىنىڭ نەگىزگى ءوزارا ارەكەتتەسۋ پرينسيپتەرىن قوزعاپ وتىر. ماسەلەن، ەندى ۇكىمەت  پرەزيدەنتتىڭ  ەمەس، جاڭا سايلانعان ءماجىلىستىڭ الدىندا ءوز وكىلەتتىلىگىن تاپسىرادى نەمەسە زاڭدى كۇشى بار پرەزيدەنتتىك بۇيرىقتاردى قابىلداۋ قاعيداسىن جويۋ. سونىمەن قاتار، ۇكىمەت پەن پرەمەر-مينيستردىڭ اتقارۋشى اكتىن توقتاتۋ قۇقىعىنان باس تارتۋ. بۇل پارلامەنتتىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ جانە ۇكىمەتتىڭ ءوز بەتىنشە جۇمىس ىستەۋ داعدىسىن كۇشەيتۋ  عانا ەمەس، پرەزيدەنت ءارقاشان ساياسي ورتالىق بولىپ تابىلاتىن قازاقستانداعى بيلىك قارىم-قاتىناسىنىڭ قايتا جاڭارۋى. سوعان قاراماستان، قازاقستان پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكا بولىپ قالا بەرەدى. قايتكەندە دە ءبىز ەسكى جۇيەدەن ارىلىپ، جاڭا جاعدايلارعا بەيىمدەلىپ كەلەمىز. بۇنىڭ وڭ وزگەرىس الىپ كەلەتىنى ءسوزسىز.

دارحان مۇقانتەگى، "سارىارقا" گازەتىنىڭ باس رەداكتورى

ەلباسىنىڭ كەشەگى مالىمدەمەسىنەن ءبىرازىمىز حاباردارمىز. قىزىعۋشىلىق تانىتقاندار تىكەلەيي ەفيردەن كورىپ، ارتىنان پرەزيدەنت ءسوزىنىڭ جازباشا نۇسقاسىن بىرنەشە قايتارا وقىپ شىقتىق.

كونستيتۋسيالىق، ساياسي رەفورما تۋرالى بۇعان دەيىن دە ايتىلىپ، ناقتى جوسپار قۇرىلماسا دا بيلىك تارماقتارىنىڭ وكىلەتتىگىن قايتا قاراۋعا نيەت تانىتىلعان. بۇل جولعىسى - ناقتى ارەكەتتى كوزدەيتىن باستاما. ءوزىم سولاي ويلايمىن. وعان سەبەپ تە جوق ەمەس.

پرەزيدەنت بىلتىرلارى جاريالاعان ينستيتۋسيونالدى رەفورمانىڭ كونستيتۋسيالىق وزگەرىستەرگە ۇلاسۋى – زاڭدىلىق. وعان بىرىنشىدەن قازىرگى ەلدەگى، اينالامىزداعى ساياسي، ەكونوميكالىق جاعدايمەن قاتار قازاقستاندىق بيلىك جۇيەسىندەگى ناقتى احۋال تۇرتكى بولىپ وتىر. قانداي ناقتى احۋال ەكەنىن اس ۇيدە ءبارىمىز دەمەي-اق قويايىن، ءبىرازىمىز ايتىپ ءجۇرمىز.

بۇل جولعى باستامانىڭ ناقتى ماقساتتار مەن وزگەرىستەردى كوزدەيتىنىن پرەزيدەنتتىڭ تەلەەفير ارقىلى مالىمدەمە جاساۋىنان دا تۇسىنۋگە بولادى. شىنى كەرەك، ءبىرازىمىز (مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر، ازاماتتىق سەكتور وكىلدەرى، ت.ب.) پرەزيدەنتتەن ءداستۇرلى جولداۋ كۇتتىك. بيلىك تارماقتارىن قايتا ءبولۋ تۋرالى كوميسسيانى 24 قاڭتار كۇنى قابىلداعان ن. نازاربايەۆ بۇل تاقىرىپقا ءازىر قايتا ورالادى دەپ ويلامادىق. راس قوي؟ تەك، ارنايى مالىمدەمە جاسالاتىنى حابارلانعاندا عانا جورامال جاساي باستادىق. وندا دا، سيريا تۋرالى ايتاتىن شىعار دەدىك، باسقا دەدىك. دەمەك، بيلىكتىڭ جوعارعى ساتىلارىندا بۇل رەفورماعا ۇلكەن ءمان بەرىلىپ وتىر. بىلايشا ايتقاندا، بۇعان ساياسي ەليتانىڭ ءوزى مۇددەلى. پرەزيدەنت ءبىز كۇتكەننەن دە اسىپ تۇسكەن قادامعا باردى. ىلە-شالا كونستيتۋسيالىق رەفورماعا قاتىستى زاڭنامالاردى بۇگىننەن باستاپ ءبىر اي ىشىندە حالىق بولىپ تالقىلاۋ كەرەكتىگىن مىندەتتەپ، جارلىق شىعاردى. كەيبىر قيامپۇرىس ساياساتكەرلەردىڭ سىلتاۋراتىپ جۇرگەنىندەي، رەفورما شاعىن، مۇقيات ىرىكتەلگەن جۇمىس توبىنىڭ قۇزىرىندا قالىپ، بيلىك تابالدىرىعىنان سىرتقا شىقپاي جۇرگىزىلمەيتىنىنە بۇل دا ءبىر سەنىم ۇيالاتادى.

قىسقاسى، بۇل جولعى رەفورما ەشقانداي دا "كوزبوياۋشىلىق" (كوسمەتيكالىق) ەمەس، ەلباسىنىڭ ءوزى ايتقانداي "ەلدىڭ مۇددەسى مەن زاماننىڭ تالابىن، ۇرپاقتىڭ بولاشاعىن ويلاي وتىرىپ" جاسالعان بايلام. سولاي دەپ سەنەيىك. سولاي بولۋى دا وزىمىزگە بايلانىستى. ساياسي كۇشتەر، ازاماتتىق سەكتور بەلسەندىلەرى، بارشا قازاقستاندىقتار ساياسي رەفورمانىڭ شىنايى ەل مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋىنە ات سالىسۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. سايلاۋعا نە بويكوت جاريالاۋعا شاماسى جوق، نە لايىقتى باعدارلاما ۇسىنا المايتىن كەشەگى كەرىتارتپا "بەلسەندىلىكتەن" باس تارتاتىن كەز كەلگەن سياقتى. نە بولسا دا، تاياق جەرگە تاستالدى. ارى قارايعىسى قوعام بەلسەندىلىگىنە بايلانىستى. سۇراماعانعا ساياسي رەفورما جوق.

دايىنداعان: اسەم المۇحانبەت