جاۋگەرشىلىك زاماندا دا قولىنا قارۋ الىپ جاۋدى جايپادىڭ، وتارشىل ەل بولعان كەزدە دە زيالى ەردىڭ جارى بولعانىڭ ءۇشىن ازاپتى عۇمىر كەشتىڭ... سوندا دا بەرىلمەدىڭ، كۇرەستىڭ. ۇرپاعىڭنىڭ ەرتەڭىنە الاڭدادىڭ. تالاي تاسجۇرەكتەر تەپكىنىڭ استىنا السا دا بەرىلمەدىڭ، ارقا سۇيەر قورعانىشىڭنان ايرىلساڭ دا جاسىمادىڭ، جۇرەگىڭنىڭ جارتىسى باۋىر ەتىڭ بالاڭنان ايرىلساڭ دا كاپىرلەردىڭ الدىندا ءبىر تامشى جاسىڭدى كورسەتۋدى ار سانادىڭ... قازاقتىڭ اياۋلى قىزدارىنىڭ اتىنا «باتىر، ەرجۇرەك، رۋحتى»، ― دەگەن تىركەس سوزدەردى قوسىپ، قاتار ايتۋىمىز بەكەردەن-بەكەر ەمەس شىعار. رەسەيدىڭ وتارشىل ساياساتى كەزىندە، 70 جىلدا قانشاما قازاق قىزدارى اششى ازاپتىڭ ۋىن ءىشتى. قىز دەپ ايامادى، انا دەپ سىيلامادى، قاريا دەپ تىڭدامادى، ولار. جۇرەكتەرى ەت ەمەس تاس بولعانداردىڭ، ەر ەمەس ەز بولعانداردىڭ كەسىرىنەن تالاي قايسار قىزدارىمىزدىڭ ارى دا، نامىسى دا اياققا تاپتالدى.
ارداقتى انالارىمىزدى سول زاماندا «حالىق جاۋىنىڭ ايەلى» دەپ «الجير» تۇرمەسىنە قاماعان. بۇل ازاپقا تولى تۇرمە 1937 جىلى سول كەزدەگى اقمولا وبلىسىنىڭ مالينوۆكا مەكەنى بۇگىندە اقمول اۋىلى دەپ اتالاتىن جەردە اشىلعان. «الجير» اتاۋى ― «اكمولينسكيي لاگەر جەن يزمەننيكوۆ رودينى»دەگەننەن شىعىپتى. ول تۇرمەدەگى ءومىردى ءومىر دەۋدىڭ وزىنە اۋىز بارمايدى، سۋرەتتەۋ مۇمكىن دە ەمەس... جانى دا، ءتانى دە تازالىققا قۇمار قازاق قىزىنىڭ ونداي جەردە تۇنەۋىنىڭ ءوزى دە ازاپ. سەبەبى، ول جەردە تازالىقتىڭ اتى دا جوق. سودان كەيىن قولاڭ شاشتارىنىڭ بيتتەپ كەتۋى كوبەيە باستاعاندىقتان، ودان قۇتىلۋى ءۇشىن شاشتارىن الليۋميني قاسىقپەن كەسۋگە تۋرا كەلگەن. بۇل ازاپتى عۇمىردىڭ باساماسى بولاتىن. ەڭ سوراقىسى، قازاق قىزدارىنىڭ تىر-جالاڭاش كاپىرلەردىڭ الدىندا مونشاعا ءتۇسۋى مەن ار-نامىسىنىڭ تاپتالۋى ەدى. وعان دالەل رەتىندە 15 جىلدىڭ ىشىندە تۇرمەدە 1507 ءسابيدىڭ دۇنيەگە كەلگەندىگىن تىلگە تيەك ەتۋگە بولادى. قازاق قىزى قاشاندا ار-نامىستى جوعارى قويادى ەمەس پە؟! ار-نامىسىن تاپتاتپاۋ ءۇشىن سول جەندەتتەردىڭ قولىنان بۇل دۇنيەمەن قوش ايتىسقاندار قانشاما؟! بۇل از عانا مالامەت بىزگە بەلگىلىسى عانا، بەيمالىم، زەرتتەلمەگەن دۇنيەلەر ءالى دە بارشىلىق. قور بولعان انا تاعدىرى-اي...
سول تاعدىردىڭ اراسىندا شاھزادا شونانوۆانىڭ ءومىر جولى دا بار. كەي جاندارعا بەلگىسىز ەسىم. ءبىراق، قازاق قىزدارىنىڭ اراسىنان العاش اتىلعانداردىڭ ءبىرى بولعان. ءيا، ءسىز دۇرىس وقىدىڭىز العاش رەت اتۋ جازاسىنا كەسىلدى دە، جاس عۇمىر قىرشىننان قيىلدى... شاھزادا انامىز تۋرالى الماتى قالاسى تاريحىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى بىرنەشە دەرەكتەردى كەلتىرگەن. شاھزادا شونانوۆا ارون قىزى. ول 1903 جىلى سىرىم اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى ارون بەلگىلى قوعام قايراتكەرى،زاڭگەر باقىتجان قاراتايەۆتىڭ تۋعان ءىنىسى، وقىعان ساۋاتتى ادام بولعان ەكەن. شىققان تەگى مەن الەۋمەتتىك جاعدايى بولاشاعىنا كوپ قيىندىقتار اكەلگەن. 1920 جىلى تاشكەنتتەگى ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەديسينا فاكۋلتەتىن بىتىرگەننەن كەيىن،1931 جىلى الماتى مەديسينا ينستيتۋتىنا تۇسەدى. ءبىراق «حالىق جاۋىنىڭ قىزى» دەگەن اتاق ونىڭ ماڭدايىنا سور بولىپ جابىسادى. سول سەبەپتەن، ول وقۋىن اياقتاي المايدى.العاشقى وقۋىنان شىعارىپ جىبەرگەن سوڭ، 1922-1926 جىلدار ارالىعىندا ورالدا گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىندە ىس-جۇرگىزۋشى، سىرداريا گۋبەرنيالىق پارتياكوميتەتىندە نۇسقاۋشى قىزمەتىن اتقارادى. 1928 جىلى قىزىلورداعا اۋىسىپ، حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ مەكتەپكە دەيىنگى بالالار تاربيەسىنىڭ نۇسقاۋشىسى بولادى. 1931 جىلى بىلىمگە جانى قۇمار قىز الماتىداعى وقۋ ورنىنا تۇسەردەن بۇرىن كوميسسيا ماجىلىسىنەن كەيىن مىنانداي ماتىندەگى قاۋلى الادى: «شونانوۆانىڭ كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا قىزمەت اتقارعانى، ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك تەگىن جاسىرماعاندىعى ەسكەرىلىپ، وعان وقۋىن جالعاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرىلسىن». ءبىراق قاۋلىدا تاعى دا ءبىز بىلە بەرمەيتىن مىناداي ماتىندەگى بۇيرىق بار: «ينستيتۋت ديرەكسياسىنا جانە ستۋدەنتتىك ۇيىمدارعا جاقىن سەمەسترلەردە شونانوۆانى ستۋدەنتتىك ۇيىمدار مەن قوعامدىق جۇمىستارىندا تەكسەرۋ مىندەتتەلسىن». وقۋ قابىلداعاننان كەيىن دە وعان تىنىشتىق بەرىلمەدى. 1932 جىلى ناۋرىزدىڭ 22-سىنەن ءساۋىردىڭ 11-ىنە دەيىن شاھزادا انامىزدى جۇقپالى بورتپە، سۇزەك پەن شەشەك ىندەتى جايلاعان «پريبالحاشسترويدىڭ» سپاسك بولىمشەسىنە جۇمىسقا جىبەرەدى. سول بولىمشەنىڭ باستىعى ءارى وقۋ كومبيناتىنىڭ ديرەكتورى ءجامشيننىڭ شاھزادا شونانوۆانىڭ جۇمىسى جايلى جاقسى پىكىر جازعان انىقتاماسى دا ينستيتۋتقا جىبەرىلگەن. بۇل انىقتاما شاھزادا شونانوۆانىڭ بىلىكتى مامان ەكەندىگىن دالەلدەيدى. ءبىراق جوعارىداعى ءتۇرلى اڭدۋلار مەن قۋدالاۋلاردىڭ كەسىرىنەن تاعى دا وقۋدى تاستاۋعا ءماجبۇر بولادى. سولاي ونىڭ وقۋ جالعاستىرسام دەگەن ارمانى سول كۇيى ارمان بولىپ قالا بەردى. كەيىن بەلگىلى قوعام قايراتكەرى تەلجان شونانوۆقا تۇرمىسقا شىعادى. وسى جەردە ەسكەرە كەتەتىن ءبىر جايت بار. شاھزادا انامىز تەلجان شونانوۆتان بۇرىن دا باسقا ءۇيدىڭ ءتۇتىنىن تۇتەتكەن. العاشقى سۇيەنىشى مەملەكەت قايراتكەرى ىدىرىس مۇستابايەۆ بولعان. ول 1898 جىلى جاڭا سەمەيدە كەدەي وتباسىندا دۇنيەگە كەلىپ، سەمەي گيمنازياسىن اتاقتى مۇحتار اۋەزوۆپەن بىرگە ۇزدىك اياقتاعان. سودان كەيىن، ۇلت ءۇشىن ءتۇرلى قىزمەتتەردە بولىپ، نەبارى 39 جاسىندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ قۇربانى بولىپ قالا بەردى. وسى وقيعا دا شاھزادا انامىزدىڭ ءومىرىن ودان سايىن كۇردەلەندىرە ءتۇستى. تەلجان شونانوۆقا تۇرمىسقا شىققان سوڭ پەدوگوگيكالىق عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا جاۋاپتى حاتشى، ۇلتتىق مادەنيەت عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا كىشى عىلىمي قىزمەتكەر، حالىق اعارتۋ كومميسسارياتىندا عىلىمي قىزمەتكەر، باستاۋىش جانە ورتا مەكتەپ ءبولمىنىڭ عىلىمي-حاتشىسى، ادىسكەر-كەڭەسشىسى بولىپ قىزمەت اتقارادى. الايدا، 1936 جىلى قىزمەتتەن ەرىكسىز بوساعاننان كەيىن قازمۋ-دىڭ بيولوگيا فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. الايدا بۇل وقۋدى دا اياقتاي الماي قور بولادى. 1937 جىلى 21 شىلدەدە تەلجان شونانوۆتى «حالىق جاۋى» اتتى جالعان جالامەن تۇتقىندالىپ، 25 اقپاندا اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. وزدەرىنىڭ قاجەتتى ادامداردىڭ عانا ۇستىنەن ءىس قوزعاۋ ماقساتىندا ءتۇرلى اڭگىمەلەردى ۇيىمداستىراتىن نكۆد-نىڭ ءوزى ەكەندىگىن بۇگىنگى كۇندە بىرەۋ بىلسە، بەرەۋ بىلمەيدى. نكۆد-نىڭ جەندەتتەرى شاھزادا شونانوۆانىڭ ساۋاتتى بولۋىن، كوپتەگەن زيالى قاۋىممەن ارالاساتىندىعىن، ءبىرىنشى كۇيەۋى ىدىرىس مۇستامبايەۆتىڭ ەكەندىگىن بۇلتارتپاس ايعاق رەتىندە ۇستاندى. سونىمەن بىرگە ءوزىنىڭ بۇرىن اياقتاي الماي كەتكەن «قازمۋ ۋنيۆەرسيتەتىندەگى ءورتتى دە ءوزى ۇيىمداستىرعانىن مويىندادى»، ― دەپ جالا جاپتى. شاھزادا شونانوۆا 1938 جىلى 17 قاڭتاردا بەرگەن جاۋابىندا: «1936 جىلى كۇزدە ءقازمۋ-دى ءوز قولىممەن ورتەدىم، سونىڭ ناتيجەسىندە ۋنيۆەرسيتەت ءۇيىنىڭ نەگىزگى بولىگى جانىپ كەتتى»،― دەپ قولى قويىلعان. نەگىزىندە، ءورت تەز ارادا سوندىرىلگەن. ءتىپتى، ايتارلىقتاي ۇلكەن ءورت تە بولماعان. وسى جالعان ايىپتاۋلاردان كەيىن شاھزادا شونانوۆا 1938 جىلى 9 ناۋرىزدا العاشقى قازاق قىزى بولىپ اتۋ جازاسىنا كەسىلدى.
قازاق قىزىنىڭ اياۋلى بەينەسى، سۇلۋلىعى حامزا ەسەنجانوۆتىڭ «اق جايىق» شىعارماسىندا سۋرەتتەلگەن. سولاي قازاق تاعى دا اياۋلى قىزىنان ايرىلدى. وسىنداي وقيعانى باستان كەشىرگەن قانشاما قىزدارىمىز بولدى، تاريحتا؟! «الجير» تۇرمەسىندەگى ازاپقا قارسى تۇرىپ، تۋعان جەرىنە امان-ەسەن ورالعان قىزعالداقتارىمىز دا بولعان. ءبىراق ولار بىرنەشە جىلدار بويى جۇمىسقا تۇرا الماي، بالالارىن اسىراي الماي جۇرگەن كەزدەرى دە بولعان. قايران، انالارىمىزتۇرمە ازابىنان قۇتىلىپ قوعام ازابىنا تاپ بولارىن قايدان ءبىلسىن؟! ءبىراق ولاردىڭ جانىندا قينالعاندا مەدەۋ بولار بالالارى بولدى. سول ارقىلى قيىندىققا قارسى تۇرا ءبىلدى. بىرنەشە جىلداردان كەيىن جارلارىنىڭ دا، وزدەرىنىڭ دە اقتالعانى تۋرالى اق پاراق كەلگەندە ولاردىڭ تاماقتارىنا وكسىك تىعىلدى. «وسىنىڭ ءبارى نە ءۇشىن؟»،― دەگەن سۇراقتى وز-وزدەرىنە ىشتەي قويا بەرگەن شىعار مۇمكىن... قانشا ادام اتىلدى، ازاپتالدى؟! ءبىراق ولار قايسارلىقتارىن تاعى دا كورسەتتى. شۇكىرشىلىكتەرىن ايتىپ، بالالارىن اياققا تۇرعىزدى. وسى ءبىر قارعىس اتقىر ساياساتتىڭ كەسىرىنەن تالاي زيالىلارىمىدان ايرىلدىق، تالاي قىزعالداقتارىمىز سولىپ قالدى.
اتتەڭ، ولاردى بەلگىلى ءبىر كۇندەرى عانا ەسكە الۋىمىز وكىنىشتى... تالاي ءىس-شارالار ۇيىمداستىرىلىپ جاتىر عوي. ءبىراق سول ابزالدارىمىزدىڭ ىستەگەن ەرلىكتەرىنىڭ ارقاسىندا بۇل جاسالىپ جاتقانداردىڭ تۇك ەمەس ەكەندىگى دە بەسەنەدەن بەلگىلى. وسى تىنىشتىق ءۇشىن تالاي قان توگىلدى، تالاي كوزدەن مونشاقتاپ جاستار اقتى. بارلىعى وسى ءبىر تىنىشتىق ءۇشىن. ءبىز ءۇشىن جاندارىن قۇربان ەتكەندەردى ءار كۇن ەسكە الايىق. سول جاندار قازىرگى تىنىشتىقتى، زاماندى كورسە قالاي باعالار ەدى؟! سول دۇنيەنى باعالايىق، قادىرلەيىك... سەبەبى، قازىرگى ۋاقىتىمىز دا ۋاقىتشا ەكەنىن بىلە جۇرگەنىمىز ابزال...
اۆتورى: اسەل وتەشوۆا
