اقىل-ەسى دۇرىس پەندە مويىندايتىن ءبىر اقيقات بار. ەگەر ادىلدىگى مەن قايىرىمدىلىعىندا شەك جوق اللاتاعالا بۇيىرتىپ ءبىر مەملەكەت نە ءبىر ادام ەڭ جوعارى، ەڭ كامىلدىككە جەتەر بولسا، ول سوعان ەڭ الدىمەن ءوز ۇلتىنىڭ ءتىلىن، ءدىنىن، مادەنيەتىن، تاريحىن، ءوز ۇلتىنىڭ ءسالت-داستۇرىن ابدەن مەڭگەرۋ ارقىلى عانا جەتەدى. ال ءوز ۇلتىنىڭ بۇل كيەلىلىكتەرىن ساقتاماعان، نە ولاردان بەيحابار ادام ەشقاشان الىسقا قانات قاعا المايدى. ولار ەڭ ءارى كەتكەندە قولىندا قارۋى مەن قارجىسى ورىستىڭ تىلىندە سويلەپ، سول تىلدە ولەڭ جازىپ، ورىستىڭ وزگە ۇلتتان، مىسالى قازاقتان تاڭداپ العان قۇرمەتتى ادامىنىڭ ءبىرى بولىپ جۇرە بەرەدى. ارينە، تەك كوزى تىرىسىندە عانا. ول ولگەسىن، ءتىپتى، بويدان كۇش، بەتتەن اجار كەتىپ قارتايا باستاعاسىن-اق الگى وتارلاۋشى ۇلتقا ونىڭ تۇككە كەرەگى جوق. ال ءوز ۇلتىنىڭ الدىنداعى قادىر-قاسيەتى الدەقاشان قاشقان. امال نە، وسىنداي ۋاقىتشا ابىروي-بەدەلدىڭ ادامدارى بۇگىنگى قازاق وكىمەتى جاعىندا وتە كوپ. سولار اۋزىن اشسا ايتاتىنى ەۋروپانىڭ، امەريكانىڭ، ورىستىڭ مادەنيەتى، سولاردىڭ وركەنيەتى. ءبىر وكىنىشتىسى، ولار وزدەرىنىڭ مۇنىسى بارىپ تۇرعان ناداندىق ەكەنىن دە بىلمەيدى. بىلمەگەندىكتەن بالالارىن دا سولاي تاربيەلەپ كەلەدى. ولار سول ەۋروپالىق، ورىستىق مادەنيەت دەگەننىڭ ءبىر سالاسى تۇركىلەردىڭ جانە مۇسىلمان ەلدەرىندەگى ەكەنىن دە بىلە بەرمەيدى. جالپى ەۋروپالىق ناسىلدىلەردىڭ ادامشىلىققا جات قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى ساحارا كەزىپ، مۇحيت، تەڭىز كەشىپ التىن، كۇمىس ىزدەپ مولا قازۋ. ءپىرعاۋىندار زامانىنان ءمىز باقپاي تۇرعان حەوپستى تىنتكىلەپ، تۋتانحامون مەن رامزەستىڭ ءمايىتىن ارشىپ جۇرگەندە ولاردىڭ ءبىر عانا ماقساتى عىلىمي جۇمىستار بولدى دەۋ اڭقاۋلىقتىڭ بەلگىسى. بۇل جۇمىستار سول ەلدىڭ ءسالت-داستۇرىن، تاريحىن، مادەنيەتىن وتارلاۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلدى. بۇل اسىرەسە، ورىستار تاراپىنان ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ مولاسىن قازۋدان باستالعان جابايىلىق بولدى. اقيقاتقا جۇگىنەر بولساق، ءدال ءبىزدىڭ ەجەلگى بابالارىمىزدىڭ قولدانبالى نەمەسە قولونەرشىلىك-زەرگەرلىك مادەنيەتىندەي مادەنيەتتىڭ نە ورىستا، نە بۇگىنگى شونجارلارىمىز تابىنىپ جۇرگەن باتىس ەۋروپالىقتاردا ۇشتىعى دا بولعان ەمەس. ارعى جاعى عۇندار، ودان بەرى تۇركىلەر زامانىنداعى بۇل كونە مادەنيەت ءالى كۇنگە شەيىن الەمدى تاڭ قالدىرىپ كەلەدى. اسىرەسە، ەۋروپالىقتار «پوليحروم ءستيلى» دەپ اتاپ جۇرگەن قۇيما ونەر ءبىزدىڭ ارعى اتالارىمىزدىڭ بارماعىنان بال تامعان شەبەرلەر بولعانىن دالەلدەپ بەردى. ءبىراق قالىڭ قاۋىمعا ول بۇيىمدار بىزدىكى ەكەنى ايتىلمايدى. ءبىزدىڭ ەجەلگى مادەنيەتىمىزدىڭ، اسىرەسە زەرگەرلىك ونەردىڭ زاڭعارى بولعان سول عاجايىپ مۇرالارىمىزدىڭ تالايى سانكت-پەتەربۋرگتە ءبىرىنشى پەتر قۇرعان «ءسىبىر كوللەكسياسىندا» ساقتاۋلى. بۇل اتا-بابادان قالعان مۇرامىزدىڭ تۋ-تالاقايعا ءتۇسىپ، بۇكىل ەۋروپا ەلدەرىنە تاراتىلىپ كەتكەنىنەن قالعانى عانا. ورىستار ءسىبىر ولكەسى دەپ اتاعان، عۇندار مەن تۇركى تايپالارى قونىستانعان ارعى جاعى التاي، بەرگى جاعى ورتا ازيا ارالىعىندا كوسىلىپ جاتقان شەكسىز القاپتا تالاي-تالاي تىلسىمدى باۋىرىنا باسقان قويانجون قۇبا تومپەشىككە سان جەتپەيدى. تومپەشىك دەپ وتىرعانىمىز –ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ قابىرلەرى مەن اسىل تاستاردان، التىن-كۇمىستەن جاسالعان عاجايىپ بۇيىمدارىنىڭ كومبەلەرى. جاڭاعى ايتىلعان ۇلان-عايىر شالقار ءوڭىر رەسەي قۇرامىنا ەنگىزىلگەننەن كەيىن تومپەشىكتەر مەن قورعانداردى (قورعان ءسوزى زيرات، بەيىت، مولا سوزدەرىنە بالاما رەتىندە دە ايتىلا بەرەدى. قازىرگى رەسەيگە قاراستى كۋرگان دا سولاي!) ورىستار جاپپاي توناۋدى باستادى. ولار سول كەزدە دە، ارا-را ءقازىر دە جابايى باسۋرماندار دەپ اتايتىن قازاقتار دا، قازاقتار ۇستاناتىن قاسيەتتى يسلام دىنىندە ولىكتىڭ بەيىتىن قازۋ تۇگىل وعان اياق تيگىزۋدىڭ ءوزى كۇنا سانالادى

ماقسات – وڭاي ولجاعا، تەگىن بايلىققا كەنەلۋ بولعاندىقتان مولاشىلاردى گۋبەرناتورلار دا قولداپ وتىرعان كورىنەدى. بۇل تۋرالى كەزىندە گوللانديالىق شەنەۋنىك ن.ك.ۆيتزەن وسى ءبىر جيرەنىشتى كاسىپپەن اۋەلى كرەستياندار اينالىسىپ، كەيىن بۇل ءىستى جەرگىلىكتى ۆويەۆودالاردىڭ وزدەرى قولعا الدى دەپ جازعان ەكەن. (ۆيتزەن ن.ك. و سيەۆەرو-ۆوستوچنوي تاتاريي س-پب. 1705). اسىرەسە، ءحۇىى عاسىردىڭ باس كەزىندە ەرتىس پەن وبى (وب) وزەندەرى ارالىعىنداعى جالپاق جازىقتىقتاعى تۇركى قورعاندارىن ورىستار جۇگەنسىز جابايىلىقپەن تونادى. اعىلشىن ساياحاتشىسى دجون بەلل قىتايعا وسى جەرمەن ءوتىپ بارا جاتىپ كورگەن الگى جابايلىقتار تۋرالى ايتا كەلىپ، ولاردىڭ كوبى مولالاردى قازىپ، قىمبات بۇيىمدار تابۋ ءۇشىن، ءتىپتى، 10 شاقتى كۇنگە جورىققا شىعاتىنىن جازىپتى. مولا توناۋشىلار بۇل كاسىپتى وزدەرىنىڭ نەگىزگى كۇنكورىسىنە اينالدىردى. رەسەيدىڭ جەرگىلىكتى باسشىلارى ولاردى جاسىرىپ ەگىنشىلىكپەن، تەرى-تەرسەك ساتۋمەن اينالىساتىندار دەپ مالىمدەپ، قولداۋ كورسەتىپ وتىرعان. ءسىبىردىڭ توبىل، تومسك، تار، كراسنويارسك سياقتى قالالارىنىڭ بازارلارىندا تۇركى بەيىتتەرىنەن توناپ، ولىكتەردى اۋدارىپ-توڭكەرىپ الىنعان اسىل بۇيىمدار ەمىن-ەركىن ساتىلاتىن بولعان. ورىس كنيازدەرى مەن ۆويەۆودالارى، بويارلارى وسى التىن-كۇمىستى بالقىتىپ، قىلىش، قانجار، ەر-تۇرمان سياقتى جەكە مۇلىكتەرىن، قاتىندارىنىڭ ساقينا-جۇزىك، بىلەزىك-سىرعا، ساۋكەلە-القالارىن اشەكەيلەدى. ءبىز كينولاردا ورىس اقسۇيەكتەرىنىڭ جارق-جۇرق ەتكەن ءسان-سالتاناتىنىڭ ىشىندە اتا-بابالارىمىزدىڭ ارۋاعى كۇڭىرەنىپ تۇرعانىن دا ويلاي بەرمەيمىز. ال، ورىس وتارشىلارى وزدەرى باسىپ العان ءسىبىر، قازاقستان ايماعىنىڭ قاي جەرىنە بارسا، سول جەردى تىمىسكىلەپ، بەيىت، تومپەشىك، قورعان اتاۋلىنى قورىس قىلىپ قوپارىپ تاستايتىن بولدى. بۇل كەسەلدى، ياعني ورىسقا تاپ بولعان ىندەتتى وزىق ويلى ادامدار «ەپيدەميا كلادويسكاتەلستۆا» دەسە، مولا توناۋشىلاردى «گروبوكوپاتەلي»، «كۋرگانششيكي»، «بۋگروۆششيكي» دەپ اتادى. ولاردا مۇنىڭ ءوزى تۇركى-مۇسىلمانداردىڭ سۇيەگىن قورلاۋ، ارۋاقتى قورلاۋ دەگەن ادامگەرشىلىك ۇعىم بولعان جوق.ولارعا حريستياندىق شىركەۋلەردەگى پوپ، سۆياششەننيك سياقتى ءدىنباسىلار دا قويىڭدار دەگەن جوق.

سىبىرگە كەلىپ قونىستانعان بايلار باعا جەتپەس بۇل اسىل قازىنانى پەتەربۋرگتەگى اقسۇيەكتەرگە، ءتىپتى، ى-پەتر پاتشاعا تارتۋ-تارالعى ەتىپ جونەلتىپ وتىردى.

كەشتەۋ بولسا دا اقىل كىردى مە، الدە الەمدە تەڭدەسى جوق وسىناۋ ءارى مادەني، ءارى ماتەريالدىق بايلىق يت پەن قۇسقا جەم بولا بەرمەي قازىناعا قۇيىلسىن دەدى مە ايتەۋىر، ۇنەمى الاسۇرىپ جۇرسە دە ى-پەتر بۇل جابايىلىقتى توقتاتۋعا باعىشتالعان ەكى جارلىق شىعاردى. ەندى كونەنىڭ كوزىندەي ەسكەرتكىشتەر مەن التىن-كۇمىس مۇلىك ۇكىمەت قاراۋىنا الىناتىن بولدى. ولار ماسكەۋ مەن پەتەربۋرگتىڭ ءدارىحانالارىنا، سوڭىراق 1714 جىلى اشىلعان كۋنستكامەراعا وتكىزىلەتىن بولدى. پاتشا جارلىعىمەن ءسىبىردىڭ، ۇلى دالانىڭ مادەني، تاريحي مۇرالارىن قورعايتىن ارنايى جورتۋىل (ەكسپەديسيا) ۇيىمداستىرىلدى. ونى تۇتقىنعا تۇسكەن شۆەد ساردارى، ءوزى نەمىس د.ت. مەسسەرشميدت باسقاردى. بۇل جەتىجىلدىق جورتۋىل كەزىندە ول ورىستار قونىستانعان نەبىر سەلولار مەن دەريەۆنيالاردا بولىپ «مولا توناۋشىلاردان»، «تومپەشىكشىلەردەن» (بۋگروۆششيكتەردەن) قىرۋار قىمبات باعالى بۇيىمدار ساتىپ الدى.

تەگىندە ارزان ولجانىڭ بۋى بۋىنىنا ءتۇستى مە قايدام مەسسەرشميدت بىر-ەكى مارتە ءوزى دە قابىرلاردىڭ ىشىنە ءتۇسىپ شىققان سياقتى. ارينە، كوڭىلشەكتىگى مە، الدە ورىستىڭ پىسى باسىپ جاسقانشاق بولىپ قالعان با كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر ءبىز وقىعان كىتاپتاردا قازاق عالىمدارى الگى شۆەد ساردارى وسىنىڭ ءبارىن تەك عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارى ءۇشىن عانا جاسادى دەپ وز-وزىنەن شىج-بىج بولادى دا جۇرەدى. شىندىعىنا كەلگەندە مولا قازعىش ورىستار تاپقان-تايانعان ولجاسىن جەرگىلىكتى شونجارلارعا سىراعا، اراققا، ساموگونعا مۇتتەگىن بەرىپ وتىرسا، ول شونجارلار بۇل بۇيىمداردى مەسسەرشميدتكە قىمباتىنا ساتىپ، شىلقىماي بايلىققا كەنەلدى. وسى جاعدايدى ايتا كەلە بەلگىلى تاريحشى سامات وتەنيازوۆ «مەسسەرشميدت جيناعان كوللەكسيا اكادەميك ميللەر مەن باسقالاردىڭ كۇتكەنىنەن الدەقايدا اسىپ ءتۇستى» – دەيدى.

عالىمنىڭ ايتۋىنشا «...ەرتەدەگى تۇركى تايپالارىنان قالعان التىن مەن كۇمىستەن قۇيىلعان زەرگەرلىك بۇيىمداردىڭ تەك ءبىر جۇرناعى عانا جينالدى، ياعني، 99 پايىزى قولدى بولدى نەمەسە جوعالدى».

قازەكەم ءسوزدىڭ كەلەجاعى عوي دەيدى كەيدە. سول ايتقانداي، قازىرگى قازاق باسشىلارى ۇلتتىق مادەنيەتتى وتارسىزداندىرۋ ساياساتى دەگەندى ەسكە العىسى كەلمەيتىنىن ايتا كەتۋدىڭ دە رەتى كەلگەن سياقتى. جاقىندا ءبىر جوعارى وقۋ ورنىنىڭ باسشىسى جۋرناليستپەن سۇقباتتاسىپ تۇرىپ: «بالامىزدىڭ ەۋروپا مادەنيەتىنەن حاباردار بولۋىنا زور كوڭىل بولەمىز»–دەپ قالدى. بۇل ونىڭ ناداندىعى ما، ورەسىزدىگى مە وعان ءبىر اللا تورەشى. تەك سونى كورىپ تۇرىپ، وسى كۇنگى ەكى قازاقتىڭ ءبىرىنىڭ ايتاتىنى ەۋروپا مادەنيەتى، ەۋروپا ادەبيەتى، ءتىپتى، ەۋروپاشا تاماقتانۋ ءتارتىبى ەكەنى، وسىنىڭ ءوزى-اق ازاتتىق الدىق دەپ سانىن شاپاتتاپ جۇرگەن قازەكەمنىڭ ءوي-ورىسى، ۇلتتىق نامىسى مەن ۇلتتىق ماقتانىشى كۇن ساناپ عايىپقا ءسىڭىپ باراتقانى جۇرەگىڭدى اۋىرتادى. ارينە، بۇل ءۇشىن قازاق حالقىن ەلىكتەگىش، جاعىمپاز دەپ كىنالاۋدىڭ ءوزى كۇنا. ويتكەنى، ءقازىر قازاقستاندا ۇلتىمىزدى وزگەلەرگە ەلىكتەتۋ، وزگەلەرگە تابىندىرۋ جانە وزگەنىڭ مادەنيەتىن وزىق ەتىپ كورسەتۋ، جالپى مادەنيەتتى ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتى زور قارقىنمەن جۇرگىزىلۋدە. الگى جوعارى وقۋ ورنىنداعى باسشى بايعۇستىڭ دا ساناسىنا وسى ساياسات ءسىڭىپ قالعان. ول سونداي بولعاندا قيتابان قاراشارۋانىڭ ساناسى نە كۇيگە تۇسكەنىن كوزگە ەلەستەتۋ قيىن ەمەس. بۇل ساياسات ەڭ الدىمەن تەلەديدارداعى ءارتۇرلى كورسەتىلىمدەر مەن شەتەلدىك سەريالدار ارقىلى ىسكە اسىرىلۋدا ەكەنىن ءجاي حالىق، جاس ۇرپاق اڭعارمايدى. ال اتا-بابانىڭ ىقىلىم زاماننان كەلە جاتقان مادەنيەتى تۋرالى ءاتۇستى ءويتىپ جاتىرمىز دا ءبۇيتىپ جاتىرمىز، «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا پالەنباي كىتاپ شىعارىلدى دەگەننەن وزگە دانەڭە دە جوق. سول تەلەديداردان قازاقتىڭ مادەني ءداستۇرى، ءۇردىس-سالتى، قولونەرى تۋرالى بىرنارسە كورسەتىلە قالسا، داستارحان تولى باۋىرساقتى، ۇيمە تاباق قازى-قارتانى الدىنا قويىپ، دوڭگەلەك جوزىنى اينالا نەمەرەلەرىمەن وتىرعان ءبىر كەمپىر، ءبىر شالدى، ءارى كەتسە بىلەگىنە بۇركىت قوندىرىپ، اتپەن شوقىتىپ كەلە جاتقان قاريانى كورەمىز. ونىڭ كيىمىنىڭ ءوزى اڭعا كيەتىن ەمەس جاس ايەل الۋعا، نە توي-دۋمانعا كەلە جاتقانداي تىم ءساندى كيىم. اتتەڭ،- دەيسىڭ وسىندايدا، - ونىڭ ورنىنا بابالارىمىزدىڭ ەجەلگى مادەنيەتىن، ونىڭ كەشەلى-بۇگىنگى اششى تاعدىرىن ايتاتىن، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ۇلتتىق مادەني نامىسىن وياتاتىن كورسەتىلىمدەر جاسايتىن پروديۋسەر، جۋرناليستەر بولسا عوي. ويتكەنى، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ەڭ مادەنيەتتى ۇلتتار دەپ ءسىڭىرىلىپ كەلە جاتقان ەۋروپالىق ۇلتتاردىڭ ماركو پولو، پلانو كارپيني، گيلەم دە رۋبرۋك سياقتى كەزبە-ساياساتشىلارى ءبىزدىڭ كونە مادەني مۇراعاتتارىمىزدى كورگەندە اسىرەلەپ ايتساق، تالاي جەردە ەسىنەن تانىپ تۇسكەن جوق پا ەدى؟! الدە نەشە كۇن بويى جەلكەندى قايىقتا تولقىن سوعىپ، قاراماي يسىنەن باسى اينالىپ قالدى ما، الدە «كورمەگەنگە كوسەۋ تاڭ با» ءبىز ءالى دە اۋليەدەي كورەتىن ماركو پولو قۇبىلاي حاننىڭ سارايىنداعى التىن-كۇمىس كەسە-اياقتى كورگەنىن جىرداي قىپ جازادى. ال ونداي التىن-كۇمىس ىدىس-اياق سول كەزدە اتا-بابامىزدىڭ اۋقاتتىلارىنىڭ كوبىندە بولعانىن بەسبالىق، وردابالىق سىندى حان وردالارىنىڭ مۇرالارىن زەرتتەۋلەر كورسەتتى دەيدى عالىمدار. سول الدە ساياحاتشى، الدە بارلاۋشى-كەزبەلەردىڭ ءبىرى رۋبرۋك كۇيىك حاننىڭ ورداسىن «بۇل شاتىر التىن جاپسىرمالارمەن قاپتالىپ، التىن شەگەلەرمەن بەكىتىلگەن ورنەكتى دىڭگەكتەرگە ورناتىلعان. ونىڭ ىشكى قابىرعالارى مەن توبەسى جانە سىرتى تۇگەل اسىل ماتالارمەن جابىلعان»–دەپ اۋزىنىڭ سۋى قۇري اڭگىمەلەيدى. ولاردىڭ كورىپ جۇرگەندەرى جاھاندىق ونەر تاريحىندا تەڭدەسى دە، شەندەسى دە جوق تۇركىلىك زەرگەرلىك قازىنانىڭ مىڭنان ءبىرى عانا بولاتىن. كەشەگى اجەلەرىمىز بەن اپالارىمىز ۇكىسى بۇلعاڭداپ، بۇرالا باسىپ بۇلاققا كيىپ باراتىن كيىمىنىڭ وزىندەگى قاپسىرما، قارسى ىلگەك، كەمەر بەلبەۋ، جالت-جۇلت ەتكەن شىتىرا، ۇزبەلى سىرعا، قۇسمۇرىن جۇزىك، ساۋكەلەدەگى سان قۇبىلعان اسىل تاستار، كوكساۋىر كەبىسكە قىلدىرىقتاي قىپ جۇگىرتكەن التىن-كۇمىس ءجىپ، شۇبىرتپالى بىلەزىك، تاعى باسقا بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ۇعىمى جەتپەيتىن ۇلى ونەر بۇيىمدارى شە؟ ال الدە مارال، الدە بۇعى ءتارىزدى ءمۇيىزدى اڭعا اتىلعان قاناتتى ارىستان، اڭشىدان قاشىپ بارا جاتقان قابان، تۇيەگە شاپقان جولبارىس، جولبارىستىڭ قاسقىرمەن تالاسى، تاعى وزگە بەينەلى التىن بۇيىمدار شە؟ ەر جىگىتتىڭ قىلىشى مەن قانجارىنداعى ويۋ-ورنەكتەر، قاقتالعان اق كۇمىستەن (مادەمىدەن)، التىن قالاقشادان (پلاستينكا) اشەكەي ورناتقان ەر-تۇرمان، نوقتا-جۇگەن، ايىل-تارتپا، قۇيىسقان-ومىلدىرىكتەردىڭ ءوزىن قاي ەۋروپالىقتىڭ اتاسى تۇتىنىپتى؟ءقازىر ارجاعى – امەريكا، بەرجاعى باتىس ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ءتىپتى رەسەيدىڭ مۇراجايلارىندا تۇرعان مۇراعاتتار تەك سول ەلدەردىڭ ۇلتتىق بايلىعى رەتىندە كورسەتىلەدى. سولاردىڭ بىردە-بىرىنىڭ استىندا بۇل پالەن دەگەن تۇركى تايپاسىنىكى، تۇگەن دەگەن ۇلتتىكى دەگەن تۇسىنىكتەمە جوق. ءارى كەتسە، قاي وڭىردەن اكەلىنگەنى، شامامەن قاي عاسىردىڭ ءتولتۋماسى ەكەنى عانا كورسەتىلەدى. ءبىز الگى ايتقان ءسىبىر كوللەكسياسىن قۇرعان، مولا قازىپ ازعىنداپ بارا جاتقان ورىستارعا تىيىم سالعان ءى-شى پەتردىڭ ءوزى دە پەندە عوي، ول وسى باعالى مادەني بايلىقتاردى ەۋروپاعا تانىستىرۋ ءۇشىن سوناۋ گوللاندياداعى تامىرى ۆيتزەنگە جونەلتىپ تۇردى. تالاي اسىل بۇيىمدار ۆيتزەنگە جەتكەنشە ۇرلانىپ، جوعالىپ كەتىپ جاتتى. بۇلايشا «سالەمدەمە» جىبەرۋ 1714 جىلى كۋنستكامەرا اشىلعاسىن بارىپ توقتادى. الايدا، كەڭەس ارحەولوگى ا. ۋمانسكييدىڭ جازعانىنا قاراساق ورىستاردىڭ جابايىلىقپەن مولا توناۋ كاسىبىن ەشقانداي جارلىق تا، بۇيرىق تا توقتاتا الماعانىنا، سونىڭ ناتيجەسىندە ءحۇىىى عاسىردىڭ 20 جىلدارىنىڭ باس كەزىندە-اق دالادا قازىلماعان بىردە-بىر قورعان قالماعانىنا كوزىمىز جەتەدى. ءتىپتى، كەڭەس وكىمەتى كەزىندە-اق 1960 جىلى التاي ولكەسىنە جاسالعان جورتۋىلدار (ەكسپەديسيالار) كەزىندە بۇل ماڭايدا قوپارىلماعان بىردە-بىر تۇركى مولاسى جوق ەكەن. ءبىر كەزدە اتالمىش ۆيتزەن رەسەيدەگى مۇنداي جابايىلىق پەن جىرتقىشتىققا قايران قالسا، ەۋروپاداعى حريستيان ءدىندى ەلدەردىڭ جابايىلىعى، وزبىرلىعى، وزگە ۇلتتاردىڭ مادەنيەتىن قورلاۋى ودان الدەقايدا اسىپ ءتۇستى. ءبىراق سول ۆيتزەن مەن ءى پەتر بولماعاندا اتا-بابانىڭ اسىل مۇرالارىنان جۇرناق تا قالماۋى مۇمكىن ەدى. ارعى اتا-تەگىمىزدىڭ مۇنداي عاجايىپ مۇلىكتەرى ب.ە. دەيىنگى 1ء-شى مىڭجىلدىقتا، ال ەندى ءبىرسىپىراسى التىن وردا زامانىندا جاسالعانىن كەيبىر ارحەولوگتار ارا-تۇرا عانا ايتىپ ءجۇر.

ءبىز الەمدە تەڭدەسى جوق وسىناۋ عاجايىپ مادەنيەت ءوز اتا-بابالارىمىزدىكى ەكەنىن، ولاردىڭ ارعى تاريحى سوناۋ ساق، حۋن، تۇركىلەرمەن ۇشتاسىپ جاتقانىن ارينە ماقتان تۇتامىز. ءبىراق تاعدىردىڭ قىلجاقباستىعىن قاراڭىزشى: سول ۇلى مادەنيەتتىڭ مىڭنان، ميليوننان ءبىر بولشەگى بۇگىنگى زامانعا امان-ەسەن جەتۋىنە ءبىر ەسەپتەن ورىستاردىڭ مولا قازۋ، تابىت توڭكەرۋى سەبەپ بولسا، ەكىنشىدەن سولاردان سول اسىل بۇيىمداردى ساتىپ الىپ ءسىبىر كوللەكسياسىنىڭ قۇرىلۋى، ودان سون-ا-اۋ گوللاندياداعى ۆيتزەنگە جونەلتىلىپ، بۇكىل ەۋروپاعا تانىمال بولۋى سەبەپ بولىپتى. ال بۇگىنگى ۇرپاققا سونىڭ ءبارى ايتەۋىر ءبىزدىڭ ارعى اتا-بابالارىمىزدىڭ ەمەس، ەرتە زاماندا سالتانات قۇرعان الدەبىر ەۋروپالىق نەمەسە تاعى ءبىر وركەنيەتتى ەلدىڭ مادەني ەسكەرتكىشى رەتىندە كورسەتىلەدى. ەندەشە رەسەيدەن ازاتتىق العانىنا 18 جىل بولعان ەل ەندىگى جەردە وسىنداي مادەني مۇرالار ارقىلى دا ۇرپاعىنىڭ ۇلتتىق ساناسىن تاربيەلەۋى، ۇلتتىق ماقتانىشىن قولونەردىڭ وسى ءبىر سالاسى ارقىلى دا وياتۋى ونشا قيىن شارۋا ەمەس-اۋ. بۇل ءۇشىن، اسىرەسە ءححى عاسىردىڭ ەڭ قۇدىرەتتى قۇرالى تەلەديدار الدىمەن ىسكە كىرىسسە عوي.ارينە، ءبىرىنشى پەتر پاتشانىڭ الگىندە ءبىز ايتقان ءسىبىر كوللەكسياسى اتا تاريحىمىزدى زەرتتەۋگە ءبىراز جەڭىلدىك جاسادى. ءبىراق ءبىز باسقا ورىس پاتشالارى سياقتى پەتر پاتشا قازاق جەرىن رەسەيدىڭ تابانىنا سالۋدى باستى ماقساتىمنىڭ ءبىرى دەپ بىلگەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ول وسى كۇنگى كازاچەستۆونىڭ اتالارىن باتىس قازاقستان جەرىنە شابۋىل جاساتقانىن مىسە تۇتپاي، قالماقتاردى قارۋلاندىرىپ، ەدىل بويىنان جەر بەرىپ، ايۋكەگە حان اتاعىن بەرىپ قازاققا قارسى ايداپ سالدى. ساياحاتشىمىز دەپ قازاق جەرىن كارتاعا ءتۇسىرىپ، قازاقتىڭ سالت-داستۇرىندەگى كوڭىلشەك، ادامگەرشىل، قوناقجايلىق سياقتى وسال تۇستارىن ءبىلىپ العان بارلاۋشى-جانسىزدارىنىڭ كومەگىمەن 1723 جىلى قازاققا قالاي، قاي كەزدە، قاي جەردەن شابۋىل جاساۋدى ۇيرەتۋ، شىعىسىندا جوڭعارلاردى ايداپ سالۋ دا سول كەزدە قىزۋ جۇرگىزىلدى. سول ايۋكە ءالى كۇنگە ورىس-قالماق دوستىعىنىڭ كورنەكتى وكىلى رەتىندە ايتىلىپ كەلەدى. ورىس تاريحشىلارى قازاق حاندارى ىشىندە ورتا جۇزگە حان بولعان ابىلاي حاندى دا رەسەي ساياساتىنا وڭتايلى بولعانى ءۇشىن وسىلاي قۇرمەتتەدى. سول ايۋكە 1724 جىلى ءابىلحايىر باستاعان كىشى ءجۇز وتريادتارىنىڭ قولى قالماقتاردى قىناداي قىرعانىن كورىپ ءولدى. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز ورىس عالىمدارى ءبىزدىڭ شىعىس وڭىردەگى كونە مادەني قازبا-مۇرالارىمىزدى جوڭعار مەن قىتايعا، باتىس وڭىردەگىلەرىمىزدى قالماقتارعا تەلىپ، قايتكەندە ءبىزدى ونەر-بىلىمنەن، مادەنيەت-وركەنيەتتەن جۇرداي قىپ، ابىرويىن جاپىراقپەن عانا جاۋىپ جۇرگەن جارتىلاي جابايى قىپ كورسەتۋگە دايار تۇرادى. سول كەزدەرى رەسەيدىڭ ارتيللەريا كاپيتانى ءارى جوڭعارياداعى ەلشىسى ۋنكوۆسكييدىڭ دورجى تايشىمەن كەرىلدەسىپ قالعان تۇسىندا دورجى: «اتا-بابالارىمىزدىڭ مولالارىن ورىستار قازىپ التىن مۇلىكتەر، ۇزەڭگىلەر، ىدىستار ىزدەيدى» دەيدى. سوندا الگى ۋنكوۆسكيي ونى مازاقتاپ: «سەنىڭ جوڭعارلارىڭدا مولا بار ما؟! سەندەردە ولگەن ادامدى ورتەيدى، يتكە، قۇسقا، سۋعا تاستاپ، اڭدارعا جەمتىك قىلادى. سەندەردە التىن سياقتى قىمبات دۇنيەلەر بولمايدى. بۇل مولالاردا ورىستار جەرلەنگەن»دەپ بەت باقتىرماپتى. ارينە، ۋنكوۆسكييدىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار. «ولاردىڭ كەيبىر تۇرىكتەنگەنى بولماسا، ادامدى قادىرلەپ جەرلەمەگەن»، – دەيدى عالىم تاريحشى سامات وتەنيازوۆ. ال بۇل مولالار ورىستاردىكى دەگەنىنەن ۋنكوۆسكييدىڭ نە اقىماق ناداندىعى، نە اناۋ قالماقتى باسىنىپ تۇرعانىن كورۋ قيىن ەمەس. ويتكەنى، بۇل ەكەۋى اڭگىمەلەسىپ تۇرعان ءسىبىر ولكەسىنە ورىستار حVءى عاسىردىڭ اياعىندا حVءىى عاسىردىڭ باسىندا عانا ءيتىنىپ-تارتىنىپ كەلە باستاعان ەدى.

مىرزان كەنجەباي، اقىن

ق ر مادەنيەت قايراتكەرى