سىن دەگەنىمىز – كەمەلدىككە جەتۋدىڭ بىرەگەي جولى. كەزىندە ورىستىڭ پۋشكين، لەرمونتوۆتارى باردا بەلينسكيي «بىزدە ادەبيەت جوق» دەگەن بولاتىن. ادەبيەت باردا – سىن بار. سىننىڭ ايتىلىپ جاتقانى، بۇل ادەبي ءۇردىستىڭ ىلگەرىلەۋشىلىگىن بايقاتادى. سماعۇل ءسادۋاقاس ۇلى تەگىننەن-تەگىن «قازاق ادەبيەتىن سىناۋ كەرەك. سىنايتىن ۋاقىت جەتتى. قازاق ادەبيەتى اقساسا، سىننىڭ كوپتىگىنەن ەمەس، دۇرىس سىننىڭ جوقتىعىنان اقساپ وتىر... قازاق ادەبيەتىنە تولىق سىن كەرەك. سىناعاننان ادەبيەت اقسامايدى، قايتا سىننىڭ جوقتىعىنان ادەبيەتتى توت باسادى» دەپ ايتىپ پا ەدى؟ دەمەك، سىن ەكەن دەپ بەت جىرتىسىپ، ايدالادان وراعىتىپ كەلىپ، قايداعىنى كوكۋ نەمەسە جاتا كەتىپ قوشەمەتتەپ، ماقتاۋ ەمەس. سىن دەپ كوركەم تۋىندىعا شىنايى ادەبي-تانىمدىق تالداۋ جاساي وتىرىپ، باعا بەرۋدى ايتامىز. ادەبيەت – سىنمەن كوركەيەدى. تۇپتەپ كەلگەندە ادەبيەتكە دە كۇتىم قاجەت ەمەس پە؟
سىن نە ءۇشىن كەرەك؟ سىنشىنىڭ ماقساتى قانداي؟ سىندى كىمدەر، قالاي قابىلداپ ءجۇر؟ اڭگىمەنىڭ ءالحامىن وسىدان باستاساق، بىرنەشە ماسەلەنىڭ شەگى مەن شەتى كورىنگەلى تۇر.
جالپى، سىن دەگەنىمىز نە؟ سىن – ناعىز تۆورچەستۆو. «سىن كۇدىككە جاقىن» دەپ جازادى ۆ.گ.بەلينسكيي. سىندا ارتىق-كەم پىكىرلەر ايتىلۋى مۇمكىن. مۇمكىن عانا ەمەس اسا قاجەت دەپ ايتۋعا بولادى. ادەبي سىندا ەرسىلى-قارسىلى، قايشىلىقتى ويلاردىڭ ايتىلۋى زاڭدى قۇبىلىس.سىني-ەستەتيكالىق تالعام جوق جەردە، كوركەم ونەر دە بولمايدى. كوركەم ونەردi جاساۋشى سۋرەتشi، جازۋشى، اقىن، مەيلى ءانشى بولسىن، ولاردىڭ تالعامىن قالىپتاستىراتىن سىن دەپ بىلەمىن. وسى ورايدا ج.سومجۇرەكتىڭ «ادەبيەت سىنى قاي ەلدىڭ ادەبيەتى ەكەنىنە قاراماي شىعارمالاردىڭ سىنىن سىندايدى، ءمىنىن مىندەيدى، باعالايدى، اسىلى مەن جاسىعىن ايىرادى، ماڭىزى مەن ءمانىن انىقتايدى وقىرمانداردىڭ ادەبي تالعامىن تاربيەلەيدى، اۆتوردىڭ جەتىستىكتەرى مەن كەمشىلىكتەرىن كورسەتىپ، جالپى ادەبي پروسەستى ءجىتى باقىلاپ وتىرادى» دەگەن پىكىرى ەسكە ءتۇسىپ وتىر.
راسىندا سىن دەگەنىم وسى ەكەن دەپ بەتتەن الىپ، توسكە ورلەپ، جوقتى بار دەپ كورسەتكەن سىني دۇنيەلەر دە بولمادى ەمەس، بولدى. ونى قايتا قاۋزاپ، كوكىپ وتىرۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار. باستىسى سول ءبىر ولقىلىقتاردى ەسكەرە جۇرسە بولعانى، بولاشاق سىنشىلار.
بۇگىنگى كۇنى سىندى قابىلداۋ ادەبى تومەندەگەندەي كورىنەدى. جاقسىلى-جاماندى جازىلعان سىننىڭ ءىزىن سۋىتپاستان قارسى ماقالا جارىققا شىعادى. ارادا داۋ تۋىندايدى. كەيدە ارتىق كەتىپ، جەكە باسىن قارالاپ جاتاتىن ماقالالاردى كورگەندە كىشى بۋىننان ۇيالاسىڭ. «الدىڭعى اربا قايدا باستاسا، سوڭعى اربا سوندا» جۇرمەۋشى مە ەدى؟ اربامىز سوقپاققا كەلىپ تىرەلمەسە بولعانى!
قازاق ادەبيەتى سىنىنىڭ تاريحىنا كوز تاستار بولساق، «قازاقتىڭ باس اقىنى» دەپ حاكىم ابايدى كۇللى جۇرتقا تانىتقان احمەت بايتۇرسىن ۇلى، «دىبىسپەن سۋرەت جاساۋدا، ءسوزدىڭ سىرتقى ءتۇرىن ادەمىلەۋدە ماعجانعا جەتكەن قازاق اقىنى جوق» دەپ باعا بەرگەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتار سەكىلدى قالامىمەن قالامگەردى تانىتقان سىنشىلارىمىزدىڭ قازىرگى كۇيى قالاي؟ سىنشى امانحان ءالىم ۇلى: «شىنىمدى ايتسام، بۇگىندەرى سىنشىلار بەلگىلى ءبىر قالامگەردى ادەبيەتكە الىپ كەلدى دەگەندى وقىعان دا، ەستىگەن دە جوقپىن» - دەگەن بولاتىن. سىنشىنىڭ پىكىرىنە كەلىسە كەتپەسەك تە، الىپ-قوسارىمىز جوق. تۇپتەپ كەلگەندە قازاق ادەبي سىنى ءوزiنiڭ ۋاقىتىنا، ءوزiنiڭ ۋاقىتىنداعى ادەبيەتكە جاۋاپ بەرۋى ءتيىس ەمەس پە؟
ءسوزدى سىناۋ ءۇشىن كاسىبي تالداي ءبىلۋ كەرەك. ادەبي، كاسىبي تالداۋ جوق جەردە سىن بولۋى مۇمكىن ەمەس. بۇگىندە جاستار نەگە سىنعا كوپ جولامايدى؟ ءاسىلى، ادەبي سىنعا كەلۋگە قورقاقتاسا كەرەك. ءبىر جاعى ادەبي ءبىلىمىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگى بولار، ونىمەن قوسا الدىڭعى اعا بۋىننىڭ وكپە-نازى، قاتال سىنىنا ۇشىراۋدان قورقادى. اياعى داۋ-جانجال، ۇرىس-كەرىسكە ۇلاسىپ كەتۋىنەن سەسكەنەتىن سەكىلدى. مەنىڭشە، ءقازىر ەشكىم باسىنان ءسوز اسىرعىسى كەلمەيتىندەي. اركىمدىكى وزىنشە دۇرىس. قارا سوزدەن تاس قاشاعان قازاقتان ءسوز قالىپ پا، ءسىرا!
باستىسى سىندى ادەپپەن ايتىپ، اقىلمەن قابىلداي السا بولعانى!
اقەركە مارات قىزى
